CC BY
6Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
ТЕРМИНДЕРДЩ ЗАЦ ЛЕКСИКАСЫМЕН ЖЭНЕ СТИЛ1МЕН УЙЛЕС1М1
Мемлекетпк тiлдегi зацнама мэтiндерiнде К^нынтын нормалардыц ^гынынты эрi нанты болуы терминдердщ сапалы да айнын нолданылуымен тiкелей байланысты. Б^л ретте ец алдымен терминдер семантикасыныц, ягни оныц магыналын нисыны мен дэлдшнщ санталуы жвнiндегi мэселенi айнындаудыц мацызы зор. Осы т^ргыдан келгенде зацнама терминдершщ зац лексикасымен Yйлесiмдiлiгiнiц кейбiр мэселелерш ортага салгымыз келедi.
Жалпы терминдерд^ оныц iшiнде зацнама терминдерiн белгш бiр стандартна, б^лжымас налыпна салып нолдану тэсiлi оныц кейбiр жагдайда магыналын жагынан ауытнуына экеп сонтыратынын ескеру нажет. Нантылы нормалын сипаты бар терминнiц зац лексикасында нолданылуыныц ерекшелiктерi бар. Б^л алдымен зац терминшщ зацнама мэтiнiмен Yйлесiм табуы, баснаша айтнанда, оныц н¥нынтын норма дэлдтн сантауы. Жеке дара алганда бiрнеше ауыспалы магынага ие болатын терминдердi сараптап, оныц н¥нынтын айнындамасын таппай нолдануга болмайды. Мэселен, «мшдет»деген терминдi алайын. Б^л терминнiц орыс тiлiндегi н^снасы «обязанность», зацдагы нормалы мэтiндiк нолданысына нарай кейде ол «задача», «функция» терминдершщ де жYгiн квтередь Мiне, орысша зацнамалын нолданыстагы осы «задача» терминiн «Зацгер» журналыныц вткен жылгы 1-номерiнде сот жYЙесiнiц нызметкерi Кэкен Сейiтов мырза «Зац терминдершщ аударганда ескеретiн т^стар квп» атты маналасында «задача» свзiн математикалын «есеп» ^гымымен шатастырып, оныц зац мэтшндеп «мiндет» деген магынасымен келюпейтшш алга тартады. Тiптi авторша айтнанда, «мiндет» ^гымын зацнама мэтiнiнде оныц «нарыз», «парыз» деген синонимдерiмен ауыстыру да д^рыс емес. Сондынтан бiздiцше,
«задача» терминi взiнiц зацнамадагы мэтшдш нолданысына орай «мiндет» болып д^рыс алынып жYргендiгi ешбiр дау тудырмайды деп ойлаймыз. Ал автордыц «мшдет» терминiн зац мэтiнiндегi нолданысына натысты ^сынымы «мYДДЭт», «м^ддага», «экиет», «дгт» деген синонимдер. Казан тiлiнiц квркемдш бояуы, эрине, вте бай, б^ган ешкiмнiц дауы болмаса керек. Алайда зац лексикасын б^лайша кYрделiлендiру, дэлiрек айтнанда, архаизмдiк эсiре налыпна салу болып шыгар едi. Терминге натысты нормативтш влшем т^ргысынан келсек, вркениетп елдердiц най тiлде жазылатын зандарыныц лексикасында м^ндай сипаттагы бейнелi свздердщ эсiре нолданысына (пуризмге) жол бершмецщ. Бейнелi, квркемдiк н¥рал немесе белгш бiр ^гым ретiнде манала авторыныц ^сынып отырган атаулары орынды болуы мYмкiн, бiран б^л ^станым зац тшнщ талаптарына жауап бере алмайды. Терминдердiц нанты баламасын квркем эдебиетiмiздiц свздiк норынан, эсiресе оныц квне норынан iздеудiц квп жагдайда эаре сипаты болатынын да ескермеске болмайды. Б^л нагидат нолданыстагы «Нормативтiк н¥нынтын актiлер туралы» зацныц (1998 ж. 24.03) 19-бабыныц 3-тармагыныц бiрiншi жэне екiншi бвлiгiнде былайша айнындалган: «Нормативтш н¥^ынтын актiнiц мэтiнi эдеби тш нормалары, зац терминологиясы жэне зац техникасы сантала отырып жазылады, оныц ережелерi барынша нысна болуга, нанты жэне эртYрлi тYсiндiруге жатпайтын магынаны намтуга тиiс...
Квнерген жэне квп магыналы свздер мен свз орамдарын, эпитеттерд^ метафораларды нолдануга, свздердi ныснартуга жол берш-мейдi...».
Зацнаманыц терминдiк лексикасыныц н¥^ынтын дэлдiгiн сантауда ^лттын тiлiмiздiц мYмкiндiгi зор, бiран вкiншке орай зац
№ 2 (38) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
мэтшдершде кезд1 CYPlВДlрш, тYClшгшlздl тYЙiткiлге прейтш терминдер де окгын-окгын ^шырасып жатады. Мэселен, экономика саласында ^олданылатын «экономическое поведение» деген терминдiк ^гымныц бала-масын таяуда эзiрленген бiр зац жобасынан «экономикалыщ ^ылыщ» деп о^ыдьщ. Ал м^ныц бизнес терминдершщ академиялыщ сездiгiнде (2001) берiлген аныщтамасы «азаматтардыц, ендiрiс ^жымдары ^ызметкерлершщ, бас-шыларыныц ^айсы бiр экономикалыщ ю-эре-кеттер аясында ^алыптасатын экономикалыщ эрекеттершщ образы, тэсiлi, сипаты» екен. Осы тYсiндiрмеге CYЙенсек, бiз келтiрiп отырган терминдiк ^гымдагы «экономика» атауына «^ылыщ» сезiн зорлыщпен телу болып шыщпай ма?! Ал шынтуайтына келгенде «^ылыщ» сезшщ орысшадагы баламасы - «нрав, шалость, проделка, проступок». ТYп магынасы экономикалыщ тэсiлдi немесе сипатты беретш б^л термин осы ^олданысында норманыц
жYктемесiне жауап бере алмай т^р. Зацнамадагы белгiлi бiр ^гымдыщ елшемi бар кез келген сез немесе термин ез орнын таппаса, езшщ мiндетiн ащара алмайды, ягни норма б^рмаланады. Демек, зац лексикасыныц YЙлесiмi бузылады.
Зацнамадагы стильдiк ол^ылыщтардыц да терминдiк ^гымныц, мэтiннiц кдоыктык; сипаттамасына тигiзер нисаны аз емес. Стильдщ мiнсiз болуы - зацнама мэтш сапасыныц кепiлi. «Жол жYрiсi туралы» зацныц (17.04. 2014 ж.) мэтшшен «Жол жYрiсi ^агидаларына о^ыту» деген баптыц (45-бап) (Обучение правилам дорожного движения) атауындагы «^агидаларына о^ыту» деген жалгыз тiркестiц бап атауыныц стильдiк те, ^ымдыщ та сипатын б^зып т^рганын бай^ау ^иын емес. Стильдш магынасы жагынан алса^, адамныц белгiлi бiр нэрседен таным алуы Yшiн сол туралы оган бшм берiледi, YЙретiледi, ягни б^л атаудагы тiркестiц стильдiк д^рыс ^олданысы - «Жол жYрiсi ^агидаларын о^ыту» болса керекп, ал «^агидаларына о^ыту» дегенiмiз орысшадагы «обучение правилам» тiркесiнiц жолма-жол аудармасы.
Немесе бiр зац жобасында «жэбiрленушi» ^гымына берiлген мына бiр ай^ындаманы алайыщ «жэбiрленушi - оган ^атысты оны жэбiрленушi ретiнде тану туралы ^аулы шыгарылган адам» (потерпевший - лицо в отношении которого внесено постановление о признании его в качестве потерпевшего). Б^л ай^ындаманы бiр о^ыганнан тYсiну ^иын. Жатыщ ^аза^шалаганда «^аулы ^абылданып, жэбiрленушi ретiнде
танылган адам» деген ^арапайым гана сипаттаманы зац жобасын эзiрлеушi маман бас^а тiлдiц орамынан шыга алмай, ой^ы-шой^ы, стилдiк жагынан оралымсыз сейлеммен берген. Лингвистикалыщ сараптама жасау барысында мемлекеттiк тiлдегi зацнамалыщ мэтiндердiц жобасында, еюшшке орай, м^ндай ол^ылыщтардыц кеп бай^алатынын айту керек.
Зацнама мэтшшщ жатыщ стилi оныц маFынасыныцсапалыболуыныцбiрден-бiркепiлi. Осы орайда жалпы зацнама стилистикасына ^ойылатын Fылыми-практикальщ елшемшартты ай^ындап алу мацызды. Бiрiншiден, зац мэтiнiнiц стилистикасы эрi лингвистикалыщ
елшемнiц бiрегей Yндесiп, тугасуы ар^ылы ^алыптасады. Екшшщен, зац тiлi ец алдымен эр алуан сала кдоыгын кYнделiктi таршшгшщ мэн-маFынасын ай^ындайтын зацдыщ елшем ретшде пайдаланушыFа, яFни иеленушi
эрбiр адамFа ^ыныщты болуы шарт. Б^л дегенiмiз зац нормасыныц лексикасы тек зацгердщ пайымы мен талдауына Fана лайыщты стильде болмауы керек дегецщ бiлдiредi. Осы т¥рFыдан келгенде зацнама стилш зац шыFару саласында ^олданылатын мэтiннiц де, ауызекi сейлеудiц де жYЙеленген, маFынасы
ай^ын лексикалыщ YЙелiсiм ретiнде ^арастырFан д^рыс. Yшiншiден, зацнама терминi - зацнама стилистикасындаFы к^ыктыщ-лингвистикалыщ YЙлесiмнiц негiзгi ^¥ралы, басты атрибуты. К^ыктыщ норманыц ай^ынды^ы мен дэлдт -зац стилистикасындаFы терминге ^ойылар басты талап.
Дегенмен де со^ы жылдары жацадан ^абылдаотан кодекстер мен зацнама мэтшдервде терминдердiц сапалыщ жаFынан жетiлуiнiц, кдоыктык; нормамен лексикалыщ YЙлесуiнiц кейбiр оц Yрдiсiн де айтуымыз ^ажет. Эсiресе, экiмшiлiк жэне ^ылмыстыщ к¥^ы^б^зушылы^, ^ылмыстыщ-процеспк саласындаFы зацнама мэтшдершде б^л ез керiнiсiн табуда десек, ^ателеспеймiз. Мысал ретiнде солардыц бiрнешеуiн Fана орысша баламасымен келаре отырып атап кетелiк: заттай (вещное
право), б^лтартпау шарасы (мера пресечения), уэждi етiнiшхат (мотивированное ходатайство) процеспк эрекет (процессуальное действие), сыйымсыздыщ (неправомерность), жете тексеру (досмотр), о^ыс о^ота (инцидент), эдiлетсiз сот Yкiмi (неправосудный приговор), б^лтартпау шарасы (мера пресечения) шынайы екiну (деятельное раскаяние), айла-шарFы (манипуляция), ¥са^-тYЙек жым^ыру (мелкое хищение) ^ылмыстардыц ^аушт ^айталануы
28
(опасный рецидив преступлений), дем беру-шшк (пособничество), ала свз байласу (предварительный сговор) жэне тагысын-тагылар. Осы свзiмiздi дэйектей тYсу Yшiн мемлекетпк тiлдегi зацнама мэтiндерiндiц лексикасында сэтп Yйлесiмiн тапнан м^ндай терминдердiц элi де бiрталайын арнайы атауга болады. Ец бастысы осы саладагы ттсп мамандардыц ^лттын тiлiмiздегi зацнама терминдерш налыптастырудагы iзденiстерiнiц нэтижесiз еместiгiн тYсiнуге тиiспiз. Эрине, б^л салада элi де квптеген тыц ж^мыстар вз кезегш кYтiп т^рганы анын.
Терминдердщ зац шыгармашылыгы нызметiндегi нолданысыныц н¥нынтын-лин-гвистикалын сипатына натысты ойымызды
т^жыра келгенде ^ыс^аша мынандай ^оры-тынды жасауга тура келедi. Зац термит
- ^огамдьщ ^арым-^атынастардыц алуан TYpi^H туындайтын жYЙеленген кдоыктык; нормалардыц эрекет етушi тетiгi десек, оныц ^олданылуына ^ойылатын талап та жогары эpi бiлiктi болуы ^ажет. К^ы^тыщ магыналыщ мэнiне н^сан келтipмей, оларды ^аза^ша баламалай бiлу Yшiн ^лттык; тiлiмiздiц бай, эралуан вpнектi тiлiмiздiц мYмкiндiгiн твкпей-шашпай д^рыс пайдаланганымыз жен. Б^л
- зац шыгармашылыгы ^ызмепнде термин жасалымыныц кYpделi эpi мацызды зияткеpлiктi шаруасымен айналысатын зацгерге де, лингвист-мамандарга да ^ойылатын орта^ талап.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Зацнама теpминдеpiнiц свздiгi. - Астана, 2011.- 483 б.
2. «Зацгер» журналы, 2015 ж., №1
3. Нормативтш актiлеp туралы (24.03.1998)
4. Казахстан Республикасыныц Эюмшшк б^зушылыщ туралы кодексi (05.07.2014)
5. Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодекс (03.07.2014)
6. Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ-ащару кодексi (5.07.2014)
7. Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ-процеспк кодексi (04.07.2014)
Мацалада зац терминдертщ зац лексикасымен жэне стил1мен уйлес1М1нщ мэселелер1 туралы кейб1р тужырымдар царастырылады.
Tywh свздер: зацнама термит - зацнама стилистикасындагы цуцыцтыц-лингвистикалыц Yйлесiмнiц не&зг1 цуралы; стильдщ мтаз болуы - зацнама мэт1Ш сапасыныц кепШ.
В статье рассматриваются некоторые концептуальные вопросы гармонизации терминов в аспекте законодательной лексики и стилистики.
Ключевые слова: законодательный термин - ключевое средство правовой-лингвистической гармонизациизаконодательнойстилистики;безупречностьстиля-залогкачествазаконодательного текста.
This article discusses some conceptual issues of the harmonization of terms in the aspect of legislative vocabulary and stylistics.
Keywords: legislative term - a key means of legal and linguistic harmonization of legislative stylistics; impeccable style - the key to the quality of the legislative text.
0
№ 2 (38) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Мэди Айтбенбетулы Айымбетов,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми ^bi3MeTOepi
Терминдердщ зац лексикасымен жэне стишмен YЙлесiмi
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
ведущий научный научный сотрудник научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Гармонизация терминов в аспекте законодательной лексики и стилистики
Ayymbetov Madi,
Leading researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Harmonization of terms in the aspect of legislative vocabulary and stylistics
