CC BY
10Мемлекеттк тыде зац шыгару тэжгрибестен
1
Есенкул Сафуани,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
ТЕРМИН - ЗАЦНАМАЛЬЩ АКТ1ЛЕРДЩ НЕГ1З1
Зац тш мен мэтшшщ проблемасы филология (тш таным) жэне зац гылымдарыныц зерттеу саласына жатады. Ка^рп кезде гылымныц заци лингвистика жэне зацныц лингвистикалыц негiзi болып табылатын саласын дамыту проблемасы кYнделiктi практикада жш кездеседi. БYгiнде зац мэтiндерiн реамдеуде тiлдiц айцындыгы, нацтылыгы, зац нормаларына цатысты дэлдiгi взектi мэселеге айналып отыр.
Зац шыгаруды бiзден бiрнеше жYЗдеген жылдар б^рын бастаган елдердщ взiнде зац тiлiнiц взiне тэн табигатын саралауга байланысты проблеманыц теориялыц жэне практикалыц мацызы элi кYнге дейiн лингвистика гылымыныц жеке-дара зерттейтш объектiсiне айналмай отыр. Осы орайда зац тiлiнiц проблемасын шешумен тек зацгерлер айналысуда. Алайда, бYгiнгi таида зацгер галымдардыц еншiсiнде цалып отырган зац тiлiнiц взiндiк ерекшелiктерiн зерттеу тшсп дэрежесiнде жYрiп жатыр деп айта алмаймыз. Ал бiздiц елiмiзде бiрен-саран зацгер, лингвист галымдар мен практик аудармашылардыц аракiдiк айтцан пiкiрлерi болмаса, б^л элi тYрен тYCпей, тыц жатцан сала.
Зац шыгармашылыгы мэдениетi зац мэтiнiнiц цисынды, дэйекп баяндалуын, цалыц квпшiлiкке ^гыныцты, тYсiнiктi эрi царапайым болуын квздейдi. Зацныц логикасы, стилi, тiлi - зац шыгару техникасыныц элементтерi, олардыц непзп арналымы зацнамада цамтылган нормативтiк ц^цыцтыц ^йгарымдарды д^рыс тYсiнудi, ц^цыцтыц цатынастар субъектiлерiнiц заида баяндалган ц¥цыц нормаларыныц талаптарын д^рыс цабылдауды цамтамасыз етедь
Зац шыгармашылыгында стил мен тшдщ мацызына аса жауапкершiлiкпен царау талап етшедь Эйткенi цогамдыц практикада цате ц^рылган свйлем, свз тiркесi, ой мен оныц мэтiндiк баяндалуындагы алшацтыц, цате немесе орынсыз цолданылган свз зац шыгару саласында
вте ауыр, тiптi цайгылы салдарга экеп согуы эбден мYмкiн. «Зац логикасыныц бузылуы, оныц ек^шты т^жырымдалуы, пайдаланылган терминдердщ айцын еместiгi квптеген с^рацтар тугызады, цосымша толыцтыруды, тYсiнiк берудi, тYсiндiрме жасауды цажет етiп, уацытты босца втюзш, квп кYш-жiгер ж^мсауга алып келедi, зацныц ойын б^рмалап, оны терiс цолдануга мYмкiндiк бередi. Зац мэтш нег^рлым жетiлдiрiлсе, оны юке асыру кезiнде циындыц сог^рлым азаяды.» [1].
Мысалы, Казац тiлiндегi заидарда «реконструкция» терминi - «цайта ц^ру», «цайта жацгырту», «реконструкция» деп, Yш тYрлi магынада алынып жYр. Казац тiлiндегi зацдарды, ресми ц^жаттарды ю жYзiнде цолданатындардыц: нормативтiк актiлердiц орыс тiлiндегi н^сцасын оцымасам, цазац тшндепсш тYсiнбеймiн, дейтiн кэнiратыныц басты себебi осында жатыр. Сезiмге берiлмей, осы кшэратца сабырмен ой тоцтатар болсац, ол - шындыц. Себебi бiз зац нормаларын iске асырган кезде «мен осылай ойлаймын», «цазац осылай айтады гой», «Пэленшекец де, ТYгеншекец де осылай деп жYP гой» деген сияцты, CYЙенетiн негiзi жоц свздерге емес, свздiкке, тYсiндiрме свздшке, энциклопедиялыц свздiкке CYЙенуiмiз керек. Ендеше цазац тiлiнiц тYсiндiрме свздiгiнде: «цайта ц¥ру - саяси. Когамдыц, экономикалыц жYЙенi басцаша ^йымдастыру.». [2] Ал «реконструкция [лат. геко^^исйо] - Бiр нэрсенi жацаша цайта ц¥ру, цайта жабдыцтау, взгерту iсi.». [3] Ал Шет елдер свздерiнiц жацасвздiгiнде: «Реконструкция [ре... + лат. ко^^исйо построение] 1) коренное переустройство, перестройка ч.-л. с целью усовершенствования, напр. Р. химкомбината; 2) воссоздание первоначального вида ч.-л. по сохранившимся остаткам или описаниям, напр. Р. облика неандертальца по найденному черепу; 3) Р. лингвистическая - воссоздание исчезнувших языковых форм на основе их
№ 4 (36) 2014 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
позднейших отражений в языке.». [4]
Б^л ретте ap6ip термицщ тек ез магынасында ^олдану керектiгiн Kepin отырмыз. Сондыщтан да 6ip зацныц аясында кеп магыналы сeздеpдi, омонимдеpдi жэне ¥^сас синонимдеpдi пайда-лану жен болмайды. Б^л пiкipiмiздiц дэлелi ретшде «Нормативтш актiлеp туралы»
Зацныц 18-бабын еске салса^, артыщ болмас.
«Тш зацныц бастащы негiзi, оныц езара тыгыз байланыс^ан кептеген лексикальщ бip-лiктеpiнен - зац шыгарушылардыц еpкiн бip магынада жэне ай^ын бiлдipуге тиiс сездерден (терминдерден) т^ратын тугас организм болып табылады. Норма шыгармашылыгы технологиясыныц бYкiл кешенiнiц ^jipri замангы децгейiн ^амтамасыз еткен жагдайда гана нысанасыныц ец жогары децгейдегi
дэлдiгiне ^ол жеткiзу мYмкiн болады.» [5].
Сeздiц лексикалыщ жэне грамматикалыщ мэнi езара тыгыз байланыста болады, сондыщтан да лексикалыщ мэннщ eзгеpуi кeбiнесе сeздiц граммаатикалыщ сипаттамасыныц eзгеpуiне, тиiстi жаца сeздiц пайда болуына алып келедi.
Зац теpминдеpi мен бас^а да терминдер зацнамалыщ актiлеp тiлiнiц негiзi болып табылады. Зац мэтшшщ ай^ындыгы мен ^исындылыгы теpминнiц дэлдiгi мен бipiздiлiгiне байланысты. K^ipn замангы тYсiндipме сeздiктеpдегi «арнайы» деген белгiсi бар сездер профессионализмге жатады, олар бiлiмнiц белгiлi бip салалары ецбектеpiнiц мэтiнiнде ^олданылады. Арнайы терминдердщ арасында зацнама тiлiнiц функционалдыщ арналымына сай келетiн зац терминологиясын бeлiп керсеткен жен. Зацнама тшшдеп терминдерге ^ойылатын талаптар А.С. Пиголкиннщ жэне бас^алардыц ецбектеpiнде нег^рлым толыщ т^жырымдалган. Олар:
- «кдоыктык; ^гымныц белгiленетiн мазм^нын ек^шты емес, дэл бейнелеу, терминдердщ ай^ын емес, кеп магыналы, б^лыцгыр, на^тыланбай pесiмделуiне жол бермеу;
- теpминдеpдi тiкелей жэне жалпыга белгiлi магынасында пайдалану;
- терминдердщ ^арапайымдылыгы мен тYсi-шктшш;
- ескipген жэне эдеби тшде белсендi ^ол-данылмайтын сездер мен сез пркестерш пайдаланудан бас тарту;
- эдетте, жалпы ж^рт ^абылдаган жэне эдеби тшде орнывдан, кецiнен ^олданылып жYpген теpминдеpдi пайдалану;
- зац теpминдеpiн пайдалануда т^ракгылыщ пен т^рлаулылыщ;
- зац терминдершщ эуездiлiгi жэне стилис-тикалыщ д^рыстыгы;
- аббревиатура-терминдердi жэне ею немесе одан да кеп сездерден ^¥ралган ^ыс^арган свздердi шектен тыс ^олданудан бас тарту;
- терминологияныц бiрлiгiн ^амтамасыз ету Yшiн мYмкiндiгiнше бiр тYбiрлi, ^гымдарга мазм^ны жвнiнен жа^ын, ^сас атауларды пайдалану;
- терминдердi ^алыптастырудыц барынша ^ыс^алыгы.» [6].
Демек, Д.В. Чухвичевтiц: «Зацнамалыщ т^жырымдауды бiрегейлендiру, стандарттау - оларды д^рыс жэне бiрiздi тYсiнудiц ^ажетп шарты. Зацды эзiрлеу кезiнде арнайы терминологияны пайдалану, ^олданылатын терминдердiц барлыщ нормативтiк актiлерде бiр магынада болуын квздейдi. Бас^аша болган жагдайда зацнаманы бiрiздi тYсiну жэне тYсiндiру мYмкiн болмас едi.» [7] деп атап керсетуш эдiлеттi демеске амалымыз жо^.
Сонымен, зацнамалыщ актiлер тшнде арнайы терминдердi пайдалануды шектеу талабы зацнама тiлiне ^ойылатын ай^ындыщ, бiр магыналыщ, баяндау накгылыгы талаптарына сай келед1 Б^л ^олдану практикасын
жетiлдiредi. вйткенi зац тек мамандарга гана емес, ^арапайым адамдарга да тYсiнiктi болуы керек.
Заци лингвистика т^ргысынан Караганда, зац тiлi, ягни норма шыгарушылардыц -нормаларын эзiрлеушiлердiц ресми тiлi эдеби тiлдiц функционалдыщ стилi болып табылады. Ол ресми юкерлш стилдiц, ягни мемлекеттiц езшщ билiк органдары ар^ылы ^атынастардыц бас^а субъектiлерiмен -азаматтармен, зацды т^лгалармен, азаматтар бiрлестiктерiмен жэне бас^алармен ^арым-^атынас жасайтын тiлдiц белгш бiр тYрi ретiнде ^олданылады. Сондыщтан да эдеби тiлдiц б^л стилше нег^рлым толыщ сипаттама беру Yшiн норма шыгару тiлiне - зац тшне тэн ерекшелiктi атап керсеткен орынды болады.
А.Г. Решетниковтiц «Особенности языка законодательства» атты ецбегiндегi мына т^жырымын тYпн¥C^ада берудi жен кердш «наряду с письменной формой, свойственный всем книжным стилям, для которых характерны подготовленность, обдуманность, язык законодательства как инструмент, специально предназначенный для регулирования общественного поведения, характеризуется императивной модальностью особого рода.
Мемлекеттк тлде зац шыгару тэж1рибес1нен
Исключением являются так называемые упра-вомочивающие и рекомендательные нормы права, если употреблять для их классификации известное деление норм права по способу и методу правового регулирования. Тем не менее, приоритетным методом правового регулирования, применяемым нормодателями даже в современных условиях, является императивный (властный, предписывающий) метод.» [8].
Ресей Мемлекетпк Думасы Аппараты Кдоыц басцармасыныц бастыгы, зац гылымыныц докторы, профессор В.Б. Исаков взiнiц жеке сайтында мынадай пiкiр бiлдiрген: «Зац нормаларын жасаудыц, тYсiндiрудiц жэне цолданудыц гасырлар бойы жалгасып келе жатцан практикасы зац тiлiн - адамзат ^станымын нормативтiк реттеу мiндетiне барынша сай келетiн ерекше стилiн цалыптастырды. Кэсiпцой зацгерлердiц санасында ц^цыц тш - олардыц кYнделiктi цызметiнiц ц^ралы гана емес, м^цият квзцарасты жэне цоргауды талап ететiн орасан зор мэдени ц^ндылыц екендiгiнiц айцын тYсiнiгi орныцты. Экiнiшке царай, зац шыгарушы зац техникасыныц цагидасын, ц^цыц тшнщ нормалары мен талаптарын ерiктi тYрде немесе ерiксiз б^затын мысалдарды жш келтiруге болады. Зац шыгарушы зац тшнщ нормалары мен талаптарынан жш ауытцып, оны мiндеттi деп есептейдЬ», дей келе, «неге б^лай?» - деген с^рац цойып: «... Ресей парламентаризмi айтарлыцтай
жас ... кептеген жылдардан 6epi балама негiзде Парламентке сайлау 1989 жылы еткiзiлдi.» [9] деп т^жырымдайды.
Ал Казакстан парламентаризмi тарихында ^лттык зац тiлi аударма аркылы калыптасуда. 1938 жылдан бастап Казак ССР Жогаргы Советi кабылдаган зацнамалык актiлер мен ресми к^жаттар орыс тiлiнен казак тiлiне жYЙелi тYрде аударылып келедi. 1991 жылгы 16 желтоксанда Казакстанныц тэуелсiздiк декларациясы жарияланып, елiмiз егемен мемлекет болган кезден берi де зацнама мэтшш орыс тiлiнен казак тiлiне аудару практикасы жалгасып келедг Алгашкы 10-15 жыл бойы: «зац казак тшне еркiн, тYсiнiктi, жатык тiлмен аударылу керек деген кагидатты берiк ^станып, аудармага керкем эдебиет екiлдерi кептеп тартылды. Соныц нэтижесiнде бiркатар терминдер 3-5 тYрлi жазылу практикасы етек алып: «нормативные акты» - «калыптык к¥жат», «калыпты к¥жат»; «двойное налогообложение» - «кос салык», «косарланган салык», «еюздай салык», «номинальный стоимость» - «керсетшен к¥н», «атаулы к¥н», «накты к¥н», «нактылы к¥н», деп аудармашылардыц адасканымен коймай, зацды орындаушыларды адастырган жагдайымыздыц болганын жасыра алмаймыз. Соцгы жылдарда тэжiрибелi, маманданган зац аудармашыларыныц кYш-жiгерiмен арнайы сездiктер шыгарылып, казакша зац тiлi д^рыс калыптасып келедь
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Керимов Д.А. Культура и техника законотворчества. - М.: Юридическая литература, 1991. -145 с.
2. Казак тшнщ тYсiндiрме сездт, 9-том. 744 бет.
3. Казак тшнщ тYсiндiрме сездт, 12-том. 752 бет.
4. Новый словарь иностранных слов., Москва, Минск. АСТ ХАРВЕСТ 2005. 846 с.
5. Крюкова Е.А. О средствах достижения точности выражения правовых норм. [Электорн. ресурс]. Режим доступа: http://www.pvlast.ru/archive/index.31 .php].
6. Пиголкин А.С. Подготовка проектов нормативных актов. - М.: Юридическая литература, 1996. - 147 с.
7. Чухвичев Д.В. Логика, стиль и язык закона. [Электорн. ресурс]. Режим доступа: http://www. Iawmix.ru/comm/1996/.
8. Решетников А.Г. Особенности языка законодательства // Труды СГУ. Выпуск 11. Серия «Филология. Языкознание». - М.: Изд-во СГУ, 1998. С. 17-23.
№ 4 (36) 2014 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Бул мацалада зацнама тШ мен стил!не цойылатын талаптарга талдау жасалып, зац термитмен тшдщ байланысына назар аударылган. Зац тШнщ ерекшелжтерте тоцталып, оны цалыптастыруга цатысты гылыми пМрлер бертген.
Ty^h сездер: зацнама тт, байланыс, цалыптастыру.
В этой статье анализируются требования к законотворческому языку и стилю, уделено большое внимание связи между терминами и языку законодательства. Отмечены особенности законотворческого языка и приведены научные взгляды по его формированию.
Ключевые слова: законотворческий язык, связь, формирование.
In this article requirements are analysed to the законотворческому language and style, large attention ofconnection is spared between terms and to the language of legislation. The features of законотворческого language are marked and scientific looks over are brought on his forming.
Keywords: legislative language, communication, formation.
Есенкул Сафуани,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми ^ызметкерi
Термин - заннамалык актшердщ Herai
Есенкул Сафуани,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Термин - основа законодательных актов
Esenkul Safuany,
^ief research associate of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
The term - the basis of legislation
