CC BY
22№ 4 (32) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
8
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
СЭЗД1К - ТЕРМИНД1 Б1Р13ДЕНД1РУ КЕРАЛЫ!
Термин, оньщ шшде зац терминдерш жYЙелеп, ^олданыс^а енпзуде сездш - негiзгi ^ралдардыц бiрi. Термин ^олданысын бiрiздендiру мэселесiнде де б^л к¥ралдыц ащаратын мiндетi айрыщша. Сондыщтан зац сездiгiн жасау iсiнде ^олданыстагы зацнама ^орына жYгiнiп отыру бiрден-бiр шарт болуы тиiс. Ал зацнама ^оры тыц атаулар мен жаца ^гымдармен Yнемi толыгып, езгерiп отыратынын ескерсек, термин ^олданысыныц проблемасы эрдайым да езектi болып табылады.
М^ныц Yстiне б^рын ^олданыста жYрген терминдерге де сын кезбен ^арап, жаца редакциясын жасау мэселесiнде де бiркатар с^ра^тар туындайды, б^л да сездштщ лексикалыщ сапасын жетiлдiру жолындагы ж^мыстыц бiр парасы.
Мемлекеттiк тiлдегi зацнамалыщ термин ^орыныц жасалып, бiршама орныгуына осы кезге дейiн жарыщ керген салалыщ эртYрлi термин сездiктерiнiц типзген оц ыщпалын атап ету керек. Осы арада айта кететiн бiр жэйт - салалыщ терминдердi iрiктеп саралауда, жина^тауда тиiстi салалар мамандарыныц элеуетiн пайдалану ^ажет. Тiл комитет де, терминология комиссиясы да, жогары жэне ащарушы билiк органдарындагы лингвистикалыщ сараптама мен редакция жасау белiмдерi де салалыщ терминдердiц зацнамалыщ норма т^ргысындагы магынасын, дэлме-дэлдiгiн бэрiбiр толыгымен ащындай алмайды. Б^л орайда белгш бiр терминнiц заци табигатын, мэнш аша алатындай балама табу жолындагы iзденiстердiц ау^ымы барынша кец болуы тшс. Ал м^ндай iзденiстерде терминдердщ нормалыщ ай^ындыгын да, тYпмэтiндiк ^олданыстагы лексикалыщ езгермелiк сипатына да, баламалыщ ерекшелiгiн де ескерген абзал.
Бiр мысал. Кептеген зацдарда, кодекстерде «сроки исковой давности» деген термицщк ^олданыс бар. М^ны осы кезге дешн талап^а ^атысты «есюру мерзiмiнiц етуЬ> деп ^олданудан
танбай келемiз. Шын мэнiнде, м^ныц зацдыщ норма т^ргысынан ^исыны - «талап ^ою мерзiмiнiц етуЬ». Осы ^олданыстыц а^и^атын аныщтау Yшiн бiрнеше зацгерлердiц кемегiне жYгiнуге тура келдi, ^ала бердi, кезшде зац терминдерiнiц ^аза^ша тYсiндiрмесiн жасаушы айтулы зацгер Fайрат СапарFалиевтiц берген аныщтамасын да алуFа да тура келген. Осы термицщк ^олданыст^ы «давность» сезшщ жолма-жол маFынасы - «есюру», алайда м^ныц заци лексикалыщ-нормалыщ маFынасы «мерзiм», яFни мерзiмнiц етуi. Содан соц бай^асацыздар, «ескiру» мен «етущ» ^оса^абаттау да ^исыш-а келмейтiн нэрсе екеш бiрден кезге ^рып т¥рFан жо^ па? Осы реттен келгенде «есюрущ» талап^а ^атысты ^олданса^, ^ойылFан талап ескiрген соц оныц еткеш де белгiлi, сондыщтан «ескiру мерзiмiнiц етуi» деу зацдыщ сипаттан келгенде Yйлесiмсiз. Б^л арада эцгiме, ^ойылFан талаптыц зацдыщ нормасыныц аясындаFы мерзiмi туралы болып отырFанын ескерiп, зацгерлерiмiздiц д^рыс тYсiндiрмесiнiц негiзiнде «талап ^ою мерзiмiнiц етуi» деген ^олданысты енпзу ^ажет. Мiне, сездiктi жетiлдiру т¥рFысынан осындай редакциялыщ езгерiс жасаудыц да ^ажеттшт сезсiз.
Осы мысалдан керш отырFанымыздай, сездiкте енгiзiлетiн термин маFынасын д^рыс ашып, ^олдануда мамандардыц тYсiндiрмесi ^ажет, м^нсыз зац терминiнiц нормасы б^рмаланады. Осы ретте «иск» терминшщ де зацнамада соцFы кездерi алак¥ла колданылуFа ¥шыраFанын айта кетуге болады: осыFан дейiн бYкiл мэселесш ^озFайтын зац
лексикасында «талап-арыз» деп ^олданылып келген б^л термин енд «^уыным» деп езгертiлдi. К^ыщ^ы «иск» терминшщ нормалыщ семантикасы ец алдымен талап ^оюшылыщ сипаттаFы маFынаны бiлдiредi. Академиялыщ сездiктердiц бэрiнде де осы «талап» бiрiншi балама ретiнде алдымен ^ойылады, мэселен,
Из практики законотворчества на государственном языке
Н. Сауранбаевтьщ «Орысша-^аза^ша сездшнде» де осылай алынган: бiрiншi «талап», содан соц - «^уыным». Ал, Мэдениет жэне аппарат министрлшнщ, оныц Тш комитетшщ Бiлiм жэне гылым министрлшнщ, А. Байт^рсынов атындагы Тiл бшм институтыныц бастамасымен (грифiмен) шыгарылган акдемиялыщ он бес томдыщ «Казак эдеби тш сездшнщ» 10-томында «куыным» атауы «кайтадан iс козгау, тергеуге шагымданып бару» (212 б.) магынасын бiлдiретiнiн ай^ын керсетiп жазган. Ал «талап-арызды» «куынымга» езгертпестен б^рын «иск» терминшщ «талап етушiлiк» эрекетпен орайласатын нормалыщ магынасын ескеру кажет ед^ Мэселен, «прокурорский иск» деген терминд^ калайша «прокурор куынымы» деп баламалауга болады? Ал б^л арада прокурорлыщ кадагалау эрекетi тiкелей талап ^оюшылыщпен ^штасатыныны аныщ. Осы орайдан келгенде «иск» терминiн «куыным» деп алуымыз тагы да терминдiк бiрiздiлiк мэселесвде бiр Yддеден шыга алмай отырганымызды керсетедi.
Зацнама терминдерi корыныц бастау ^3i -колданыстагы зацнама. Алайдасол колданыстагы зацнаманыц терминдiк лексикасында элi де
iрiктеп, саралауды цажет ететш т^стар баршылыщ. М^ны талай мысалдармен тияна^тауга болады. Эсiресе кылмыстыщ зацнамасында
бiркатар терминдер элi ^нге шейiн ала-^¥ла кYЙде колданылып келедь Айталыщ, бiр гана «айгак» термиш бiрде орысшадагы «показание», бiрде «доказательство» терминшщ, «сез^Ь> мен «кYдiктi» - «подозреваемый» терминшщ баламасы ретiнде ею тYрлi колданылып келе жатыр. М^ндай кемшiлiктердi жою да терминдi бiрiздендiруге игi ыщпалын тигiзуi тиiс. Ал терминдердi бiрiздендiру сездiк сапасын жетiлдiрудiц бiр тэсiлi екенiн ескеруiмiз ^ажет.
Лингвистикалыщ сараптама жасау орталыгы iргелi зерттеу ж^мысыныц негiзгi багыты ретшде Азаматтыщ кодекстiц жалпы жэне ерекше белiмдерiнiц негiзiнде азаматтыщ зацнама терминдершщ жYЙелi тYсiндiрмесiн жасаумен айналысып келед^ Осы ж^мыстыц нэтижесiнде азаматтыщ к¥^ыщтыц эртYрлi саласы бойынша сездiктер топтамасын (сериясын) жасауды ма^сат етiп отырмыз. Колга алган осы ж^мыс ойдагыдай жYзеге асып жатса, салалыщ терминология мэселесш гылыми эрi практикалыщ т^ргыдан шешудiц келесi бiр кадамы жасалатыны сезсiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Зацнама терминдершщ сездт. - Астана, 2011. - 483 б.
2. Каза^ эдеби тшнщ сездт. - Алматы, 2011. - 10-том, 750 б.
Мацалада зацнама свздтн жасау неггзгнде зац терминдерт бгргздендгрудгц кейбгр взектг мэселелер1 царастырылады.
Ty^u свздер: терминдерд1 б1р1зденд1ру, салалыц терминология цорын жасау.
В статье рассматриваются некоторые актуальные вопросы единого применения терминов на основе создания словаря юридических терминов.
Ключевые слова: идентификация терминов, создание отраслевой терминологической базы.
The article discusses some actual issues of common use of terms based on creating a dictionary of legal terms.
Keywords: identification of terms, creating a sectorial terminology base.
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми кызметкерi
Сездж - терминщ бiрiздендiру к^ралы
А № 4 (32) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Айымбетов Мади Айтбенбетович,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК Словарь как средство идентификации терминов
Ayimbetov Madi Aitbenbetuly,
leading research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of Linguistic center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan Dictionary - as an instrument of identification of terms
