CC BY
9Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибес1нен
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ
НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ
сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМА ЖЭНЕ ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1НЩ
Б1Р1ЗД1 ЦОЛДАНЫЛУЫ
Терминдердщ бiрiздi эрi д^рыс цолданылуына ден ^ою мэселесi - зац жобалары мэтiндерiне лингвистикалыщ сараптама жасаудыц басты шарты.
Ал б^л шарт зац терминдердiц бiрiздiлiгiне ^ойылар мынандай талаптардан туындайды:
1. Зац терминшщ нормалыщ негiзiнiц сакгалуы, ягни нормалыщ дэлдiк пен накгы-льщтыц болуы;
2. Зац терминiнiц тYпмэтшдiк YЙлесiмi ар^ылы зац актiсiнде ^ойылып отырган мэсе-ленiц нормативтiк магынасын д^рыс беру;
3. Зац терминш эртYрлi баламада ^олданудан арылту, ягни норманыц ею^дайлыщ сипатын болдырмау.
Мше, осы Yш мэселе зац термит ^олда-нысындагы кейбiр проблемаларды алдымызга тартады. Лингвистикалыщ сараптама жасау барысында да зац мэтiндерi негiзiнен осы т^р-гыдан ^арастырылып талданады. Демек, зац жобасы мэтiнiнiц сапасы да осындай елшеммен - терминдердiц ^олданылу децгейiнiц сапасы-мен багаланады.
Айталыщ, таяуда гана, Yстiмiздегi жылдыц сэуiрiнде ^абылданган «Азаматтыщ ^оргау туралы» зацныц мэтiнiнде мынандай термин пайдаланылган: «тетенше жагдайлардыц туындауына экеп совдан аварияларды, зшзала-ларды, апаттарды тергеп-тексеру ^агидаларын бекггедЬ> [1] (11-бап, 47) тармак;ша. Осындагы «тергеп-тексеру ^агидалары» деген термицщк тiркеске назар аударайыщ, б^л орысшадагы «правила расследования аварий, бедствий... » дегеннiц аудармасы. Аварияны, зiлзаланы тексерудщ ^агидасы д^рыс дейiк, ал тергеудщ аварияга, зiлзалаFа ^андайлыщ тiкелей ^атысы бар? Ал тергеу iсi сол окиFаFа кiнэлiлер аныщталып, олар жауапкершшкке тартылFан соц жYргiзiлмейтiн бе? Б^л арада екi тYрлi
терминдi ^осакгаудыц ^исыны жо^. «Тергеу» терминiнiц орысша маFынасы зац тiлiмен айщанда - «допрос», «следствие». Сондыщтан «тергеп-тексерудЬ> термицщк бiр ^ым ретiнде пайдаланудан ^ымдык; тугастыщ са^талып т¥рFан жо^.
Терминщ зац мэтiнiнiц тYпмэтiндiк Yйлесiмi-не орай ^олдана бiлу мэселесiнде де ескеретш жэйттар баршылыщ. Мысалы, «б^аттау» терминi. Осы терминдi зац мэтшндеп ^ойылып отырFан на^тылы заци ю-^имыл не эрекеттiц маFынальщ сипатын ескермей, бiр стандарттыц аясында ^олданушылыщ YPДiсi бай^алады. Б^л терминдi Терминологиялыщ комиссияныц кезiнде «б^аттау» деп д^рыс беюткенше, эрине, ешкiмнiц шYбэсi болмауы тшс. Бiра^ б^л кеп ретте техникалыщ ¥FымFа сай келетiн термин. Айталыщ, белгiлi бiр субъектiге ^атысты оныц «дербес деректерiн б^аттау» дегендi ^алайша тYсiнуге болады? Б^л арада деректерге тыйым салу немесе оларды жариялы болуына шектеу ^ою, о^шаулау туралы айтылып отырFандыFы ай^ын емес пе?! Осы «б^аттаудыц» орысша н^с^асында 11 синоним бар екен: «блокировка, прекращение, запрещение, запирание, связывание, фиксация; воспрепятствование, закрепление, торпедирование, срывание...»жэне т.б. Сондыщтан орысша н^с^асында б^л термин «блокирование персональных данных - это временное прекращение сбора, систематизации, накопления, использования, распространения персональных данных, в том числе их передачи» деп д^рыс накгылаетан. Ал ^аза^шада осы б^аттау сезшщ эдеби нормасыныц тYсiндiрмесiндегi [3] синонимшщ саны он бiрден де кеп десек ^ателеспеймiз.
Пiкiрiмiздi дэйектеу Yшiн жа^ында Fана бiздiц орталыщта лингвистикалыщ сараптамадан еткен «Дактилоскопиялыщ жэне геномдыщ
№ 4 (36) 2014 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
пркеу туралы» зац жобасыньщ мэтiнiндегi дактилоскопиялыщ жэне геномдыщ а^паратты ецдеуге ^атысты «а^паратты... б^гаттауга багытталган iс-эрекеттер» (1-бап, 5) тарма^ша) деген тiркеске бiр сэт назар аударайыщ. Осындагы «б^гаттау» терминi ез орнын таппай т^рганы бiрден кезге урады. Себебi, муныц бул арадагы тYпмэтiндiк ^олданысында тыйым салу, ягни, а^параща тыйым салу магынасында айтылып т^ргандыгы ескерiлмеген..
Ал осы «б^гаттау», «б^гаттагыш» терминiне 2007 жылы шывдан бiр орысша-^аза^ша тYсiндiрме сездiкте «белгiлi бiр жагдайда аппараттыц, машинаныц немесе электр схемасыныц жумыс элементтерiн бекiтудi камтамасыз ететiн, сонымен катар багыттаушы эсердi алып тастаганнан кейiн де сакталатын тэсiлдер мен куралдардыц жиынтыгы» [2] деген тYсiндiрмелiк аныщтама берiлген.
Тагы бiр дэйек, зац мэтiндерiнде жиi колданылатын «производство» терминше катысты. Осы атаудыц етютш жэне зат есiмдiк туетасына орай колданылымыныц дурыс болмауы салдарынан бул термин жолма-жол аударманыц калыбына салынып, «кару ендiру», «сот ендiрiсi» деп алынып жYP, ал дурыс казакшасы - «кару шыгару», «сот юш жYргiзу» емес пе?!
Кукыктык норманыц жYктемесiн ескермей колданудыц тагы бiр мысалы «вправе» жэне «имеет право» деген терминдерше катысты. Мемлекеттiк тшдеп колданысында булардыц бiр магынада «кукы^ы бар» деп алынатын жагдайлар аз ушыраспайды. Дурысында вправе - кукылы, ал имеет право - «кукылы бар». Эйткенi булардыц нормалык жагынан айырмасы бар. Бiрiншi жагдайда субъект бiр нэрсеге кукылы, бiрак оны пайдалану-пайдаланбау оныц еркiнде дегендi бiлдiрсе, екiншi колданыста оныц кукы^ыныц бар екендш нактылы сипатта айтылады. Зац терминдершщ бiрiздi колданылуы туралы
айтканда, оныц магынасындагы кукыктык жYктеменi есте ^стаган абзал.
Кейбiр терминдердiц дурыс баламасы табылмаганды^тан, зац нормасы магынасын еюудайлык тYсiнiкке урындырады. Соныц бiрi -«идентификациялау» терминi. Осы терминге зац мэтвдершде, сездiктерде «сэйкестендiру», «бiрдейлендiру» деген балама бершш, казiр зац мэтшдершде жаппай колданылып жур, муныц зандык тургыдагы дурыс мэнiнде алынбай жYргенi женiнде бiз бурында да айщанбыз. Ал шынтуайтында бул аталымныц белгш бiр субъектiге катысты колданылу магынасына келсек, ол «жалпы жэне жекелей белгiлерi бойынша нысанныц немесе жеке тулганыц сэйкестiк дэлдiгiн аныктау процесс» туралы угымды бiлдiредi. Ягни, осындагы «сэйкеспк дэлдiктi аныктау» деген угым «сэйкестендiру» деп бурмаланып турганын ескермей колданып жYрмiз.
Зац терминдерiнiц бiрiздiколданылуынколдан келгенше жолга кою зац мэтшдершщ сапасын жетiлдiрумен, жаксартумен тiкелей сабактас мэселе. Термин жасалымныц проблемасымен айналысатындардыц да, зац мэтiндерiнiц казакша нускасын эзiрлеушiлердiц де осыган байыпты тургыдан ден ^оюы кажет. Жекелеген аталымдардыц тецiрегiндегi талпыныс-iзденiстерiмiз орысша тYпнускаFа байланып, жолма-жол аударманыц сарынынан аса алмай жYр. БYЙте берсек, бул баFыттаFы iсiмiздiц енiктi болмасы анык. ¥лттык лексикасымызбен YЙлесетiн, зац тшнщ нормалык дэлдiгiн бузбайтын казакша сэтп баламасы болмаса, терминдi, оныц iшiнде зац терминiн оныц халыкаралык ортак колданыст^ы тYбiрлiк негiзiн сактап, ез тiлiмiздегi транскрипциясы аркылы пайдаланудан утылмасымыз хак. Термин жасалымыныц бул тэсш де - зац терминдерiн бiрiздiлiкпен жYЙелеудiц бiр жолы.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Азаматтык корFау туралы (11.04.2014)
2. Орысша-казакша тYсiндiрме сездш Механика / Павлодар: «ЭКО» F6Ф. 2007.-291 б.
3. Каза^ эдеби тшнщ сездiгi. - Алматы,2011. - 3-том, 742 б.
Мемлекеттк тлде зац шыгару тэж1рибес1нен
Мацалада зацнама терминдерт бгргздендгрудгц кейбгр ерекшелгктерг царастырылады.
Tywh свздер: терминдерд1 б1р1зденд1ру - зацнама мэттШц сапасын жеттд1рудщ б1р тэсм, зац терминШц нормалыц нег1з1н сацтау.
В статье рассматриваются некоторые особенности идентификации юридических терминов.
Ключевые слова: идентификация терминов является одним из способов совершенствования качества текста законопроектов, сохранение нормативных основ юридических терминов.
The article discusses some features of the identification of legal terms.
Keywords: identification of terms is one of the ways to improve the quality of the text of bills, maintaining the regulatory bases of legal terms.
Мэди Айтбенбетулы Айымбетов,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми ^BMeTOepi
Лингвистикалык сараптама жэне зац терминдершщ бiрiздi колданылуы
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Лингвистическая экспертиза и вопросы идентификации терминов
Ayymbetov Madi Aytbenbetuly,
^ief research associate of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Linguistic expertise and issues of identification of terms
