CC BY
14№ 4 (36) 2014 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Мединаева Акерке Аманкызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг
кй
т
Хамзина Наз^л Амантайкызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг
ТЕРМИНДЕРДЩ Б1Р1ЗД1Л1Г1 МЭСЕЛЕЛЕР!
Мемлекетпк тш - мемлекеттщ бYкiл аумагында когамдык катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жYргiзу жэне ю кагаздарын жYргiзу тiлi.
Казакстан халкын топтастырудыц аса мацызды факторы болып табылатын мемлекет-тiк тiлдi мецгеру - Казахстан Республикасыныц эрбiр азаматыныц парызы [1]. БYгiнгi ^нде осы Тiл туралы Зацга сэйкес мемлекетпк тiлдi мецгерш, парызды орындап, орыс тiлiн умыта бастаган адамдар саусакпен санарлык шыгар.
Ресейде зац тшше аса мэн берiледi, жiберiлген бiр гана категе жан-жакты талдау жYргiзiлiп, Yлкен мэселе квтерiлiп жатады.
Зац шыгармашылыгы мэдениетi зац мэпшшц логикалык жагынан жYЙелi баяндалуын, зацныц катац сакталган кэсiби стилi мен тшш жэне онымен коса оныц халыкка жайлы, тYсiнiктi жэне кол жетiмдi болуын болжайды. Зац логикасы, стилi жэне тiлi - функционалдык максаты зац шыгармашылыгындагы норма-тивпк кукыктык алгышарттардыц дурыс тYсiнiлуiн камтамасыз ету, зацда кврiнiс тапкан кукык нормаларыныц талаптарын кукыктык катынастар субъектшершщ дурыс кабылдауы болып табылатын зац шыгару техникасыныц элементтерi [2].
Елiмiзде болса, зац тiлi аудармашылардыц илейтш пушпагына айналган сыцайлы. Дегенмен, аудармашылар деп оларга менсiнбей караганмен, соншалыкты жауапты жумысты
аткарып журген осы аудармашылардыц ецбепмен улттык зацнамамыздыц мемлекетпк тiлдегi мэтiнi калыпка салынып жатыр емес пе?
Казак тiлi бай тш болганымен, нелiктен мемлекеттiк тiлiмiзде зац жаза алмай мэселе квтерш жYP екенбiз? Айтуга уят, вз елщде, взiцнiц ана тiлiцде зац жаза алмайтын мамандар жок деп жар салып жYргенiмiзге жиырма жылдан астам уакыт вттi. Тагы канша жылдарды артка тастар екенбiз, зац жобасын мемлекеттiк тiлде талкылап турып iске кiрiссек, мYмкiн бул жумыс колдау тауып жалгасып кетер ме едь
Дегенмен, осы кYндерi баска елдерде болса квбiне кужаттарды шет тiлдерiне аударатын сауатты мамандар гана кажет болып жаткан болса, елiмiзде ресми кужаттарды вз ана тiлiмiзге аудару жумысына жок жерден аудармашы тагайындап, каншама каржыны Yнемдеудiц орнына далага лактыргандаймыз. Будан былай казак тiлiне катысты катты талап койылады деп орыс тiлдi мамандардыц арасында Yрей тудырып койдык.
Сонда калай эр эзiрлеушi мемлекеттiк органда мемлекетпк тiлдi жетiк мецгерген, тым курыганда, бiр зацгердiц болмаганы ма? Бар да шыгар, бiрак тiлдi жаксы бiледi екен деп мемлекеттiк тшге катысы бар кужаттыц квп бвлт сол маманга Yйiп-твгiп тасталады да, ол мыкты деген маманымыз аудармашы кызметш аткарып кеткенiн байкамай да калады.
Зацгерлердiц емес, аудармашылардыц ецбепмен болса да жаксара бастаган зац тш
туралы бiршама ойымызды ортага салып отырмыз.
Жобаларды ресiмдеу техникасыныц жога-ры децгеш, зацдарды баяндау аныщтыгы ^абылданатын актiлер ттмдшгшщ ^ажетп алгы шарты болып табылады. Сапалы зацдарды ^абылдау елiмiзде бYгiнгi кYнде бiртiндеп женге ^ойыла бастап, кейiнгi ^абылданып жащан зацдардыц мемлекеттiк тiлдегi мэтiнiне ^ойылатын мiн азайганга ^сайды. Эйткенi жобалар мэтшшщ аудармасына деген талап жа^сы.
Б^ган ^оса, терминдердщ бiрiздiлiгi мэселес де шешiмiн таба бастады. Дегенмен, зац шыгармашылыгында ^олданыстагы терминдердщ бiрiздiлiгiне ^атысты орын алып жащан кейбiр эттеген-ай дейтiн т^стар да кездесш жатады. Зац шыгару институтыныц ^¥рамында ж^мысын жалгастырып отырган Лингвистика орталыгына келiп тYсетiн к¥жаттардыц сапасы эрине кецiлге ^аяу тYсiредi.
Сауатсыз, д¥рыс жасалмаган к¥жаттар алдыца бершген кезде терминдердiц бiрiздiлiгi бойынша ж^мыс жайына ^алады да, ец алдымен, мэтiндi аудару бойынша ж^мыс жYргiзiледi, ^олыцдагы зац жобасыныц мемлекеттiк тшге аударылуы бойынша ж^мыс ая^талган кезде алдында т^рган бас^а ^жаттардыц мерзiмi келiп, терминдердi бiрiздiлiкке келтiру ж^мысы толыгымен жYргiзiлмей, жоба одан эрi ^арай ^арауга жiберiлетiн кездер кеп ^айталанады.
Мэселен, Казахстан Республикасыныц Азаматтьщ кодексi (Ерекше белiмi) кезiнде асыгыстьщпен ^абылданып, ^аза^ жэне орыс тшндеп мэтiндерiнiц сэйкестiгi бойынша бiраз кемшшктерге жол берiлдi делiк.
вкiнiшке орай, осы Кодекс ^абылдангалы оган жылына бiрнеше мэрте езгерiстер мен толыщтырулар енгiзiлiп жатса да, соншалыщты сапасы жа^сара ^ойган жо^ деп айтуга болады. Тек кейiнгi жылдары енпзшген езгерiстер мен толыщтырулардыц салдарынан гана Кодекс мэтiнiнiц сапасы бiршама жа^сарды. Осыган орай бастащыда ^абылданып, езгерю енгiзiлмеген баптар мен езгерiске ^шыраган баптар арасында бiрiздiлiк мэселесi мен м^ндалап т^рганы аныщ. Кодекстiц 433 жэне 628-баптарында: «433-бап. Жиынтыщталмаган тауарлар берудщ салдары
2. Осы баптыц 1-тармагында кезделген салдарлар, егер зацдарда не шартта езгеше кезделмесе немесе мшдеттеменщ мэнiнен туындамаса, сатушы сатып алушыга тауарлар жиынтыгын (осы Кодекстiц 432-бабы)
беру мiндеттемесiн б^зган жагдайда да ^олданылады.».
«628-бап. Мердiгер тапсырысшыга ескертуге мшдетп мэн-жайлар
2) оныц ж^мысты ащару эдiсi туралы н^с^ауларын орындаудан тапсырысшы Yшiн болуы ыщтимал ^олайсыз салдарлар;» [3].
Берiлген баптарда «последствия» деген сездщ аудармасы «салдарлары» деп алынган да, бас^а баптарда толыщтай «салдары» деп берiлген. Б^л грамматикалыщ ^атеге жатады эрине. Бiрак соцгы жылдары ^абылданып жат^ан зацнамалыщ актшерде б^л сездiц ^олданылуы бiртiндеп бiрiздiлiкке келтiрiлiп, «салдары» деп алынып жYр.
Сонымен цатар, «законодательные акты» деген сездердщ аудармасы бастап^ыда ^абылданган ^алпында «зац актiлерi» деп те ^олданылады, ал кейiнгi зацдармен езгерiстер енпзшген баптарда орайы келген сэтi пайдаланылып «зацнамалыщ актiлер» деп бiразы тYзетiлген. Б^л да терминдердiц бiрiздiлiгi проблемасына кешендi тYрде ^араудыц дэлелi болма^.
458-бапта:
«Статья 458. Договор поставки
По договору поставки продавец (поставщик), являющийся предпринимателем, обязуется передать в обусловленный срок или сроки производимые или закупаемые им товары покупателю для использования в предпринимательской деятельности или в иных целях, не связанных с личным, семейным, домашним и иным подобным использованием.
458-бап. Тауар жетюзшмшщ шарты
Кэсшкер болып табылатын сатушы (тауар беруш^ сатып алушыга езi ендiретiн немесе сатып алатын тауарларды кэсiпкерлiк ^ызметке немесе жеке езiне, отбасына, Yй iшiне жэне сол сия^ты езге де пайдалануга байланысты емес езге ма^саттарга пайдалану Yшiн келiсiлген мерзiмде немесе мерзiмдерде беруге мiндеттенедi.»
Б^л бапта жэне тугастай Кодекс мэпш бойынша «поставщик» деген сездiц аудармасы «тауар берушЬ> деп алынган. Кешнп жылдары бiрiздiлiк мэселелерi бойынша жYргiзiлген ж^мыс барысында бiраз терминдердiц аудармасы бiрiздiлiкке келтiрiлдi, солардыц iшiнде осы «поставщик» деген сез де бар. Ягни б^л терминнiц аудармасы «ешм берушi» деп алынып жYр.
636-бапта:
«636-бап. Ж^мыс сапасыныц лайыщсыздыгы туралы талап арыздар женiндегi мерзiмнiц ескiруi.
№ 4 (36) 2014 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Мердперлш шарт бойынша орындалган жумыс сапасыныц лайыксыз болуынан туындаган талаптар Yшiн талап арыз кою мерзiмiнiц втуi тапсырысшы осы Кодекстiц 630-бабында квзделген мерзiм шегiнде мэлiмдеген кемшшктер аныкталган кYннен басталады.».
Баптыц такырыбында «давность» деген свздiц аудармасы «есюруЬ> деп алынып, норманыц взiнде «втуЬ> деп кврсетiлген. Бул жерде мерзiм ескiрмейдi, мерзiм втедi. Негiзi бул баптыц мэтшш толыктай редакциялап былайша баяндаган дурыс болар:
«636-бап. Жумыс сапасыныц лайыксыздыгы туралы талап арыздар бойынша мерзiмнiц втуi
Мердiгерлiк шарт бойынша орындалган жумыстыц тиiстi емес сапасынан туындаган талаптар Yшiн талап арыз кою мерзiмiнiц втуi тапсырыс берушi осы Кодекстiц 630-бабында квзделген мерзiм шегiнде мэлiмдеген кемшiлiктер аныкталган куннен басталады.».
Сонымен катар, осы кодексте «заказчик» деген свздщ аудармасы 6 жерде «тапсырыс берушi деп», ал 227 жерде «тапсырысшы» деп колданылган. Буган коса, кейiнгi жылдары кабылданып жаткан барлык зандарда бул свздщ аудармасы бiрыцFай «тапсырыс берушЬ» деп алынып жYргенi белгiлi.
409-бап бойынша бiраз кемшiлiктерге жол бершген:
«Статья 409. Срок исполнения обязанности передать товар
1. Срок исполнения продавцом обязанности передать товар покупателю определяется договором, а если договор не позволяет определить срок - в соответствии с правилами, предусмотренными статьей 277 настоящего Кодекса.»
«409-бап. Тауарды беру мiндетiн орындау мерзiмi
1. Сатушыныц сатып алушыгеа тауарды беру мiндетiн орындау мерзiмi шартта белгiленедi, ал егер шартта мерзiмдi белгiлеуге мYмкiндiк болмаса, осы Кодекстщ 277-бабында квзделген ережелерге сэйкес белгшенедь
Бул тармактыц орысша мэтшшде негiзi «правила» деген свз орынды колданылмаFан, вйткенi атап кврсетiлген 277-бапта каFида емес ереже квзделген. Дэл осындай кемшiлiк тутас Кодекс бойынша кездеседь Дегенмен, казакша мэтiнде бул терминнщ аудармасы «ереже» деп алышан. БуFан коса, осы тармактыц казак тшндеп аудармасында «определяется», «определить» деген свздердщ аудармасын
«белгшенедЬ>, «белгшеуге» деп бершген, дурысы «айкындалады», «айкындауга». Ягни, нактылайтын болсак:
«409-бап. Тауарды беру мшдетш орындау Mep3iMi
1. Сатушыньщ сатып алушыга тауарды беру мшдетш орындау мерзiмi шартта айкындалады, ал егер шартта мерзiмдi айкындауга мYмкiндiк болмаса, осы Кодекстщ 277-бабында квзделген ережелерге сэйкес айкындалады.»
Тагы бiр айта кететiн жайт, осы Кодекс мэтш бойынша «отвественность» деген свздщ аудармасы бiр баптыц взiнде «жауаптылык», «жауапкершiлiк» деп екi нускада алынган. Мэселен,
«702-бап. Тасымалдаушыныц квлiктi бермегеш Yшiн жэне жвнелтушiнiц берiлген квлш куралдарын пайдаланбаганы Yшiн жауапкершiлiгi
2. Тасымалдаушы жэне жYктi жвнелтушi квлш куралдары берiлмеген немесе уактылы бершмеген не квлiк куралдары пайдаланылмаган жагдайда, егер ол:
1) дYлей куштщ;
2) квлiк туралы зац актшершде квзделген тэртiппен белгiленген белгiлi бiр багыттарда жYктердi тасымалдауды токтатудыц немесе шектеудщ;
3) зац актiлерiнде квзделген взге де жагдайлардыц салдарынан болса, жауап-тылыктан босатылады.».
Осы «ответственность» деген свздщ аудармасын жуырда кабылданган 2014 жылгы 5 шiлдедегi Эюмшшк кукык бузушылык туралы Казакстан Республикасыныц кодексвде тутастай «жауаптылык» деп бершп, будан кейiнгi кабылданатын зац актшершде де осы ретте алынады деген ойдамыз.
¥лттык зацнамамыздагы терминология непзшен эр саланы камтып, кез келген саламен уштасып жатыр. Азаматтык кодекстщ 1-бабына сэйкес азаматтык зацдармен тауар-акша катынастары жэне катысушылардыц тецщгше негiзделген взге де мYлiктiк катынастар, сондай-ак мYлiктiк катынастарга байланысты мYлiктiк емес жеке катынастар реттеледi. Азаматтык зандармен реттелетiн катынастардыц катысушылары азаматтар, зацды тулгалар, мемлекет, сондай-ак эюмшшк-аумактык бвлiнiстер болып табылады.][
Бул тYрлi саладагы когамдык катынастарды реттейтiн кодекстеп жэне баска да кодекстердегi терминдердщ кемшiлiктерiн тYзетiп, дамытып, жетiлдiрiп, терминдердi сурыптап, олардыц
^орларын ^алыптастыру бойынша ж^мыстар Heri3re алынатындай жрмысты ецсерсек, 6ip жYргiзуге ci3 бен 6i3 болып ж^мыла ат салысып, белгiлi 6ip ^алып^а келпршген игi ic болар едi зац жобаларын эзiрлеу кезiнде cенiмдi тYрде демекпiз.
Пайдаланььга"ан эдебиет TÏ3ÏMi
1. Казахстан Республикасындагы тiл туралы Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шшдедеп N151 Зацы;
2. http://bibliofond.ru/view.aspx?id=444932#_ftn1
3. http://adilet.zan.kz/rus/docs/K990000409_/compare
4. 1999 жылгы 1 шшдедеп Казахстан Республикасыныц Азаматтьщ кодекс (ерекше бвлiм)// http://adilet.zan.kz/rus/docs/K990000409_/compare;
Мащалада Азаматтьщ кодекстщ щолданыстагы редакциясындагы жэне зац шыгармашылыгы, оныц ¡штде лингвистикалыщ сараптама барысында кездесет1н терминдерд1ц б^р^здшг! мэселелер1 котерыген.
Ty^h свздер: терминдерд1ц б^р^здыш, Азаматтыщ кодекс, мемлекетт1к ты.
В статье поднимаются вопросы единообразия терминов, встречающихся в действующей редакции Гражданского кодекса, в том числе при проведении лингвистической экспертизы.
Ключевые слова: единообразие терминов, Гражданский кодекс, государственный язык.
The article raises questions ofuniformity of terms found in the current edition of the Civil Code, including the conduct of linguistic expertise.
Keywords: uniformity of terms, the Civil Code, the official language.
Акерке Аманкызы Мединаева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми rçызметкерi
Наз^л Амантайкызы Хамзина,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми rçызметкерi
Терминдердщ бiрiздiлiгi мэселелерi
Мединаева Акерке Амановна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Института законодательства РК
Хамзина Назгуль Амантаевна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Института законодательства РК
Вопросы единообразия терминов
Medinaeva Akerke Amanovna,
senior researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Khamzina Nazgul Amantaevna,
senior researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Uniformity of terms
