Научная статья на тему 'ТЕРМИН ВА БОШҚА ТИЛ БИРЛИКЛАРИ МАСАЛАСИ'

ТЕРМИН ВА БОШҚА ТИЛ БИРЛИКЛАРИ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
лексема / термин / терминология / система / компонент / терминэлемент / семантика / атама / морфема / моносемантика / эквивалент / экспрессив / коннотация / омоним / синоним / антоним.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Суюнов Баходир

Ушбу мақола ўзбек тилидаги термин, сўз ва атамалар ҳамда улардан тўғри фойдаланиш масаласига бағишланган. Муаллиф мазкур мавзуни ёритишда ўзбек тили ва рус тилидаги илмий манбалардан мақсадли фойдаланиб, термин ва бошқа тил бирликларининг ўзига хос хусусиятларини атрофлича таҳлил қилган. Ўрни билан айни тушунча ва ҳодисаларни ўзаро фарқловчи мисоллар ва далилларга мурожаат қилиб, тегишли илмий хулосалар чиқарган. Айниқса, муаллиф мақолада термин, сўз ва атамаларни ўзаро қиёслашнинг ўзига хос усулларидан фойдаланганлиги унинг илмий-амалий аҳамиятини оширади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕРМИН ВА БОШҚА ТИЛ БИРЛИКЛАРИ МАСАЛАСИ»

ТЕРМИН ВА БОШЦА ТИЛ БИРЛИКЛАРИ МАСАЛАСИ

Суюнов Баходир

Чирчик давлат педагогика университети доценти, филология фанлари доктори (ББе)

https://doi.org/10.5281/zenodo.11214081

Аннотация. Ушбу мацола узбек тилидаги термин, суз ва атамалар уамда улардан тугри фойдаланиш масаласига багишланган.

Муаллиф мазкур мавзуни ёритишда узбек тили ва рус тилидаги илмий манбалардан мацсадли фойдаланиб, термин ва бошца тил бирликларининг узига хос хусусиятларини атрофлича таулил цилган. Урни билан айни тушунча ва уодисаларни узаро фарцловчи мисоллар ва далилларга мурожаат цилиб, тегишли илмий хулосалар чицарган.

Айницса, муаллиф мацолада термин, суз ва атамаларни узаро циёслашнинг узига хос усулларидан фойдаланганлиги унинг илмий-амалий ауамиятини оширади.

Калит сузлар: лексема, термин, терминология, система, компонент, терминэлемент, семантика, атама, морфема, моносемантика, эквивалент, экспрессив, коннотация, омоним, синоним, антоним.

Х,озирги ижтимоий-иктисодий хдмда илмий-техник узгаришлар даврида жамият тараккиёти билан бевосита боглик х,олда, янги-янги суз ва тушунчалар юзага келмокда. Булар эса, уз навбатида тилимизда янги терминларни х,ам юзага келтиради. Илгаридан ишлатилиб келинаётган катор лексемалар янги маъно касб этмокда.

Бинобарин, бугунги кунда терминологиянинг амалий ва назарий масалаларини янада чукуррок урганиш, терминларнинг узбекча мукобилларини яратиш, уларни куллашни тил конуниятлари асосида тартибга солиш давлат ахдмиятига молик вазифага айланди. Она тилимизни, унинг ички ва ташки имкониятларини янада теранрок тадкик этиш, терминологиянинг долзарб масалаларини атрофлича урганиш х,озирда, айникса мух,имдир.

Узбек тилига давлат тили макоми берилганига уттиз беш йил тулаётган булса-да, х,али-х,амон тилимиздаги купгина терминлар бошка ёндош тушунчалар билан алмаштирилиб, нотугри талкин этилиши кузатилмокда.

Хусусан, узбек тилида суз, атама ва термин тушунчалари мавжуд булиб, уларни маъно хдмда вазифаларига кура узаро фарклаш лозим. Аммо суз, атама ва терминлар аралаш х,олда, яъни бирининг урнига иккинчиси ишлатилаверади. Натижада, табиий равишда, тилимизда гализлик ва муаммолар келиб чикади. Х,атто, "термин", "терминология" кабилар "атама", "атамашунослик" лексемалари билан алмаштириб кулланиладиган булди, "атама", "атамашунослик" каби тушунчаларнинг умуммиллий характерга эга эканлиги эътиборга олинмайди. Чунки, "атама" дейилганда, ономастика (топонимия, антропонимия, ойконимия)га алокадор лексик бирликлар х,ам тушунилади. Аслида, фанда аввалдан истеъмолда булган "термин" ва "терминология" лексемаларини куллаш максадга мувофикдир.

Терминларнинг умумистеъмолдаги сузлардан фаркли жихдти шундаки, уларнинг кулланилиш доираси чегараланган булади. Тилда терминлар уз-узидан пайдо булиб

колмайди, аксинча заруратга караб юзага келади ёки яратилади. Шунингдек, одий суздан фаркли равишда, терминнинг маъноси контекстга боглик булмайди. Муайян лексема терминологик майдонда термин сифатида кулланар экан, унинг айни маъноси сакланиб колаверади. Бирок, куп компонентли терминларнинг аник маъносини белгилаб олиш учун контекст зарур.

Терминнинг тузилиши масаласи, яъни унинг неча кисмдан иборат булиши, ихча-ноихчамлиги хам бахсталаб масалалардан булиб, бу ходисанинг ижобий ёки салбий эканлиги хакида аник бир фикр билдирилмаган.1 Терминга нисбатан куйиладиган, лекин амалда хар доим хам эришиб булмайдиган талаблардан бири - унинг ихчам булишидир.

Кейинги йилларда катор муаллифлар томонидан терминга берилган таърифларда унинг муайян фан сохасига оид тушунчаларнинг ифодаси булган суз ва суз бирикмаси эканлиги таъкидланган.2 Шуниси хам борки, терминга берилган таърифларда термин сифатида ишлатилаётган бирикмаларнинг таркиби, яъни унинг неча кисм (компонент)дан иборат булиши хдкида маълумотлар йук. Вахоланки, аксарият холларда икки, уч кисмдан иборат терминлар билан бир каторда, беш, олти, етти, хатто ундан хам ортик компонентлардан ташкил топган терминларни учратиш мумкин. Айрим илмий тадкикотларда узбек кимё терминологиясида 94 фоиз икки кисмли бирикма термин билан бирга, беш, олти кисмдан иборат терминлар хам бор эканлиги кайд этилади.3

Бошка тиллар терминологиясида булганидек, узбек тили терминологиясида хам илмий-техник тушунчаларни ифодалаш учун юзлаб халкаро терминэлементлардан фойдаланиб келинади. Халкаро терминэлементларнинг асосий кисми генетик жихатдан мустакил сузларни кискартиришдан хосил килинган: авто-, агро-, аэро-, био-, макро-, микро-, ультра- сингари термин ясовчилар ва -лог, -логия, -бус, -фоб, -скоп, -изм каби уз семантикасига эга булган фаол термин ясовчи морфемалардир.4

Термин хакида фикр юритилар экан, термин узи нима? -деган сволнинг тугилиши, табиий.

Термин - касбий маъно билдирувчи, касбий тушунчани ифодаловчи ва шакллантирувчи айрим объектлар ва улар уртасидаги алокаларни муайян касблар нуктаи назаридан билиш хамда узлаштириш жараёнида ишлатиладиган суз ёки бирикмадир.5

Х,акикатан хам шундай, чунки хар бир соханинг, тармокнинг термини борки, у уша соха, тармок доирасида кулланилади, аникрок килиб ифодаласак, касб-хунар эгасининг нуткини шакллантиради, узаро нуткий муомала учун шарт-шароит яратади.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, муайян касб-хунар ёки мутахассисликка эга булган кишилар, купинча, у ёки бу соханинг узига хос специфик терминлари билан иш куради. Масалан, иктисодчиларнинг ёзма ёки огзаки нуткида картель, клиринг, товар обороти, майда мулкчилик, маблаг, рента каби тор доирадагина кулланиладиган терминларнинг ишлатилиши, табиий холдир. Бу хилдаги терминлар иктисодиётдан узокрок бирор касб эгасининг нуткида ишлатилмайди. Шу билан биргаликда, иктисодиёт сохасининг бир катор терминлари хам борки, улар мазкур тил эгаларининг деярли барча нуткида баб-баравар ишлатилаверади. Масалан, бозор, мол, савдо, савдо-сотщ, пул, харидор, бозорчи, олиб сотар, чайцовчи кабилар шулар жумласидандир.

Терминни бошка бирликлардан фарклаб олиш борасида тилшунос олим, профессор Р.Расулов куйидагича фикр юритади:6

Фан илмийликни, аникликни, мантикийликни талаб килар экан, бу талаблар, биринчи навбатда, бевосита термин билан богланади. Чунки термин илмийлиги, аниклиги билан муайян фанга оидлиги, куп маънолилик хусусиятига эга эмаслиги (моносемантиклиги), кулланилиш доираси чегараланганлиги, ижобий ёки салбий

1 Мирахмедова З. Узбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. Тошкент: "Фан", 2010. 10-б.

2 Даниленко В.П. Русская терминология. М., 1977. 90-стр., Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. Тошкент, 2002. 104-б.

3 Мадвалиев А.П. Узбекская химическая терминология и вопросы её нормализации. Дисс. канд. филол. наук. Т.: 1986. - С.3-8.

4 Махкамов.Н. Терминологик тамойиллар ва халкаро терминэлементлар. // Хорижий суз ва терминлардан фойдаланишда меъёр ва миллий-ассоциатив фикрлаш муаммолари. Тошкент, 2011. 47-б.

5 Расулов Р., Суюнов Б., Муйдинов Нутк маданияти ва нотиклик санъати. Тошкент, 2010. 44-б.

6 Расулов Р. Термин хусусиятлари. // СамДУ Ахборотномаси. 2005 йил 2-сон.

буёкка (эмоционал-экспрессивлик, коннотацияга) эга эмаслиги кабилар билан бошка гурух сузларидан, тематик майдонлардан фарк килади ва ажралиб туради. Терминлар шу нуктаи назардан, мустакил хисобланади.

Суз лексикада урганилади ва лексикологиянинг текшириш объектидир. Термин эса терминологиянинг текшириш объекти саналади. Сузнинг хам терминнинг хам хаёти халк билан, жамият билан боглик. Чунки жамият бор экан, суз хам, термин хам яшайверади, жамиятга, фанга хизмат килаверади, муайян вазифани бажараверади.

Шу уринда айрим терминлар ва уларнинг мукобили (эквивленти) сифатида берилаётган сузлар хакида хам фикр-муносабат билдирамиз.

Хусусан, система термини салмоклилиги, илмий жихатдан чукур мазмунга эгалиги, дунё микёсида кулланилиши, айникса фанда фаоллиги, илмий нуткка хам, илмий-оммабоп нутка хам хослиги билан ажралиб туради. У терминология сохасининг, терминологик лексиканинг энг етакчи, энг мухим ва энг фаол терминларидан бири хисобланади ва илмий тушунчани ташийди. Шунга кура, у аникликка эга. Ушбу терминнинг мантикий "юки"ни кутариш, ташиш учун мажбуран кулланаётган тизим сузининг система урнида кулланилиши максадга мувофик эмас.

Биринчидан, тизим сузида, унинг мохиятида илмийлик белгиси, тушунчаси йук. Иккинчидан, бу суз термин эмас ва термин була олмайди. Учинчидан, айни суз мазмунан ноаник ва мавхум. Туртинчидан, тизим сузи умумистеъмолда, кундалик нуткда кам ишлатилувчи, асосан сузлашув нуткга оид булган суздир. Тизим сузи лугатларда "ип, сим ва шу кабиларга терилган нарса, шода. Бир тизим марварид. Бир тизим маржон. Бир тизим помидор коки. Бир тизим калампир"7 маъноларида изохланган.

Система эса термин сифатида мохиятан кисм (булак) ва бутун муносабатидан, уларнинг диалектик богликлигидан, узвий бирлигидан ташкил топади. Яна хам аниги система "кисмлардан ташкил топган бутунлик; бир бутунлик (бутундан иборат нарса)нинг муайян тартибда жойлашган ва узаро богланган элементлари (кисмлари)нинг бирлашмаси, жами; у ёки бу назария асосида ётган принциплар (нуктаи назар, карашлар)нинг жами; умумий вазифага кура узаро богланган аъзоларнинг жами".8

Масалан, ^уёш системаси, Ер системаси, фалсафий система, педагогик система, тарбия системаси ва хоказо. Система "Баркарор (катъий) муносабатлар билан узаро богланган тил элементлари (бирикмалари)нинг ички уюшган мажмуи".9 Масалан, лексик система, суз ясалиш системаси, суз туркумлари системаси, келишиклар системаси, грамматиксистема ва бошкалар.

Маълум булдики, система терминига хос кисм ва бутун муносабати, улар орасидаги узвийлик, диалектик богликлик, илмий услубга хослик, аниклик, кенг маънодаги фанга оидлик тизим сузида йук.

Тизим сузининг узига хос кулланиш доираси булиб, у сузлашув нуткига оидлиги, тилимизнинг лугат таркибидан мустахкам урин эгаллаганлиги, миллийлиги, уз урнида турли шаклларда - ясалишларда ижтимоий вазифа бажариши билан алохида урин тутади.

Юкоридагиларга кура, тизим сузининг система термини урнида кулланилиши сунъий, мажбурий булиб, бу юзаки ва шаклан узбекчалаштириш булиб, мохиятан ва мазмунан талабга жавоб бермайди. Айни жараён амалиётда узини окламайди, аксинча ноаникликни, гализликни келтириб чикаради.

^иёсланг: тил тизими, унлилар тизими, замонавий педагогик технологиялар тизими, Куёш тизими, Ер тизими, даволаш тизими, уцув тизими ва бошкалар.

7 Кондаков Н.И. Логический словарь. Москва: 1971. - С. 301-475.

8 Узбек тилининг изохли лугати. Москва: 1981. 1-том, 461-б.

9 Хржиев А. Термин танлаш мезонлари. Тошкент: 1996., 77-б.

Шундай фикрни объектив, структура, диагноз, реализация, программа, технология, криминал, цитата, экспресс, стадион, ассоциация, актив, цивилизация, база, мониторинг каби терминлар ва уларнинг мукобили сифатида берилаётган сузларга нисбатан х,ам айтиш мумкин.

Шу билан биргаликда, терминологияда тилнинг уз ички имкониятларидан фойдаланмасдан, узга тиллардан узлашган терминларни уринсиз ишлатиш х,олатлари х,ам мавжуд. Масалан, гуруу урнига группа, матн урнига текст, маъруза урнига лекция, муаллиф урнига автор каби.

Бинобарин, тилдаги термин, суз ва атама тушунчалари узаро боглик булиб, уларни бир-биридан ажратиб олиш мух,им илмий ахдмият касб этади. Хусусан, суз тилнинг кичик семантик бирликларидан бири булиб, у терминни х,ам, атамани х,ам, бошка бирликларни х,ам уз ичига олади. Шу сабабли уларни узаро алмаштириб куллаш юз беради. Аммо, юкорида таъкидланганидек, термин, суз ва атама тушунчаларининг х,ар бири узига хос хусусиятга эга.

^уйида ана шундай узаро фаркловчи хусусиятларни санаб утамиз:

Суз, атама - кенг ва умумий; термин - тор ва хусусий; суз, атама - нисбатан мавхум ва абстракт; термин - аник ва конкрет; суз, атама - илмийлик тушунчаси (семаси)га эга эмас; термин - илмийлик тушунчаси (семаси)га эга; атама -фаол эмас; термин - фаол ва хдракатчан;

суз - эмоционаллик ва экспрессивликка эга; термин - эмоционаллик ва экспрессивликка эга эмас; суз - жамиятга, турли сох,а вакилларига хос; термин - фанга ва фан вакилларига хос; суз - узаро алока куроли; термин - фан куроли; суз - келиб чикишига кура бирламчи; термин - келиб чикишига кура иккиламчи. У жамият тараккиётининг муайян даврида муайян фан тараккиёти билан юзага келади.

Суз - лексикада урганилади ва лексикологиянинг текшириш объекти х,исобланади.

Термин - терминологик лексикага оид суз сифатида терминологияда урганилади ва бошкалар.

Суз - кучма маънода ишлатилади; термин ва атама - кучма маънода ишлатилмайди. Уларнинг узига хос хусусияти шуки, кулланилиш доираси чегараланган ва аник бир маънони англатади. Баъзан бури, тулки цуён каби ёввойи хдйвонларнинг номлари х,ам суз, х,ам атама булгани х,олда, уларнинг кучма маънода келиши атама х,исобланмайди.10 Демак, х,ар кандай атама суз, лекин х,ар кандай суз атама эмас. Масалан, атама - термин -истилоу сузларидан биргина атама сузи атама х,исобланади. Шунингдек, талаба - студент - толиб сузларидан факатгина талаба сузи атамадир. Худди шундай шалкдош сузлар - омонимлар, маънодош сузлар - синонимлар, зид маъноли сузлар -антонимлар сузларининг биринчилари атамалар х,исобланади. Иккинчилари тилдаги терминлардир.

Тилимизда атамаларнинг кушма ва бирикмали турлари х,ам бор. Масалан, иш юритиш, гултожихуроз, олий таълим, маиший хизмат, етакчи мутахассис, цалам уаци сингари. Шунингдек, тилда лахжалар ва шевалардан сузлар олиш йули билан, яъни тилнинг ички имкониятлари асосида х,ам атамалар юзага келади: була, умоч, урт, цуцим, елвизак, цуйца, нури, унгир каби.

Аввало, тилдаги терминларнинг узбекча мукобилларини амалда куллаш (агар мавжуд булса), иккинчидан, хорижий терминларнинг узбекча мукобилларини яратиш (агар мавжуд булмаса) ва барча тегишли сохдларда бир хилда ишлатилишини таъминлаш давлат

10 Ражабов Н. Она тили. Тошкент: "Фан", 1999. 41-б.

тили конуни ва мустакиллигмизнинг талабидир. Масалан, имло - орфография, бекат - остановка, имтщон - экзамен, синов - зачёт, булим - секция, таулил - анализ, девонхона - канцелярия, шевашунослик - диалектология каби сузларнинг биринчиларини тилимизда кенг куламда куллаш максадга мувофик.

Жамият ва тил тараккиёти билан биргаликда, терминларнинг турли сабабларга кура, илм-фанга кириб келиши ва фаол ишлатилиши табиий ходиса булиб, бу тил сиёсатининг, жамият тараккиётининг мантикий ва зарурий махсули хисобланади. Тилимизга кириб келаётган терминларнинг узбекча мукобили булган такдирда хам, улардан бутунлай воз кечиб булмайди. Аксинча, уларни хам билишимиз ва улардан хам уринли фойдаланишимиз лозим. Чунки терминлар дунё микёсида фаоллиги билан, фан учун хизмат килиши билан ажралиб туради. Жамият бор экан, илм-фан ва тараккиёт бор экан, терминларнинг камрови хамда кулланилиш доираси кенгайиб бораверади.

Хулоса урнида айтиш лозимки, тилимиздаги термин, суз ва атамаларнинг юкорида таъкидланган узига хос хусусиятларини билиш, уларни узаро фарклаш ва уз урнида ишлатиш, айни пайтда, турли гализликлар хамда муаммоларнинг олдини олади, фикрнинг тугрилиги

ва мантикийлигини таъминлайди. Бир лисоний ходисанинг бошкаси билан аралашиб кетиши, илмдаги хар хиллик, палапартишлик каби салбий жихатларни бартараф этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Даниленко В.П. Русская терминология. М., 1977

2. Кондаков Н.И. Логический словарь. Москва: 1971

3. Мадвалиев А.П. Узбекская химическая терминология и вопросы её нормализации. Дисс. канд. филол. наук. Т.: 1986

4. Махкамов.Н. Терминологик тамойиллар ва халкаро терминэлементлар. // Хорижий суз ва терминлардан фойдаланишда меъёр ва миллий-ассоциатив фикрлаш муаммолари. Тошкент, 2011

5. Мирахмедова З. Узбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. Тошкент: "Фан", 2010

6. Ражабов Н. Она тили. Тошкент: "Фан", 1999

7. Расулов Р. Термин хусусиятлари. // СамДУ Ахборотномаси. 2005 йил

8. Расулов Р., Суюнов Б., Муйдинов Нутк маданияти ва нотиклик санъати. Тошкент, 2010

9. Суюнов Б.Т. Тиббий терминлар семантикаси ва тезауруси. Монография. -Тошкент: 2022

10. Узбек тилининг изохли лугати. Москва: 1981

11. Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. Тошкент, 2002

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.