Научная статья на тему 'ИШ ЮРИТИШ АТАМАЛАРИНИНГ ЛИСОНИЙ ТИЗИМДАГИ ЎРНИ'

ИШ ЮРИТИШ АТАМАЛАРИНИНГ ЛИСОНИЙ ТИЗИМДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

178
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
термин / атама / иш юритиш / иш юритиш атамалари / терминосистема / лисоний тизим / ҳужжат / ҳужжатчилик / ҳужжатга хослик / интеграл сема / бирлаштириувчи сема.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ўлмас Саидов

Фан-техника ва маданиятнинг беқиѐс ривож топиши, ижтимоий-сиѐсий алоқаларнинг тобора ўсиб бориши ўзбек тили иш юритиш атамалари тизимида ҳам ижобий ўзгаришлар бўлишига сабаб бўлади, айни пайтда, бу соҳа терминларининг аҳамияти ва лисоний тизимдаги ўрнини аниқлаштириш масаласини яққол намоѐн этади. Терминологик тизимларда мавжуд бўлган ѐки юзага келаѐтган атамлардан мосини танлаб олиш, термин сифатида тавсия этилаѐтган ѐки мавжуд термин ўрнига алмаштирилаѐтган янги терминларни илмий асослаш энг мақбул йўл ҳисобланади. Ўзбек тилида мукаммал ҳужжатчиликни яратиш, унинг атамаларини чегаралаб олиш, атамаларнинг лисоний тизимдаги ўрни аниқлаш эҳтиѐжи бугунги куннинг долзарб масаласидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИШ ЮРИТИШ АТАМАЛАРИНИНГ ЛИСОНИЙ ТИЗИМДАГИ ЎРНИ»

ИШ ЮРИТИШ АТАМАЛАРИНИНГ ЛИСОНИЙ ТИЗИМДАГИ УРНИ

Улмас Саидов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти таянч докторанти

saidov@75umail.uz

АННОТАЦИЯ

Фан-техника ва маданиятнинг бекиёс ривож топиши, ижтимоий-сиёсий алокаларнинг тобора усиб бориши узбек тили иш юритиш атамалари тизимида хам ижобий узгаришлар булишига сабаб булади, айни пайтда, бу соха терминларининг ахамияти ва лисоний тизимдаги урнини аниклаштириш масаласини яккол намоён этади. Терминологик тизимларда мавжуд булган ёки юзага келаётган атамлардан мосини танлаб олиш, термин сифатида тавсия этилаётган ёки мавжуд термин урнига алмаштирилаётган янги терминларни илмий асослаш энг макбул йул хисобланади. Узбек тилида мукаммал хужжатчиликни яратиш, унинг атамаларини чегаралаб олиш, атамаларнинг лисоний тизимдаги урни аниклаш эхтиёжи бугунги куннинг долзарб масаласидир.

Калит сузлар: термин, атама, иш юритиш, иш юритиш атамалари, терминосистема, лисоний тизим, хужжат, хужжатчилик, хужжатга хослик, интеграл сема, бирлаштириувчи сема.

КИРИШ

Атамашунослик сохасида иш юритиш атамаларини урганиш алохида урин тутади. Тилшуносликда иш юритиш атамалари тизимини яратиш, тартибга солиш, лингвистик ва лексикографик талкини масаласи азалдан соха мутахассислари диккат эътиборида булиб келган. Аммо бу сохада уз тадкикини кутаётган муаммолар хам йук эмас. Хусусан, узбек тилидаги иш юритиш атамалари истиклолгача асосан русча узлашмалар булиб, уларнинг узбекчалаштирилишига эътибор каратилмаган эди. Бу турдаги атамаларнинг узбек тили лексик тизимидаги урни мавхум ва тилнинг объектив ривожланиши конуниятларига мувофик эмас эди.

Узбек тилига давлат тили макомининг берилиши хужжатчилик, иш юритиш, укиш ва укитиш ишларини узбек тилида амалга ошириш заруратини келтириб чикарди. Жумладан, иш юритиш сохасида кулланилаётган аксарият атамаларнинг

Мау, 2022

1424

русча эканлиги, мавжудларини асосан, калькалаш асосида хосил килинганлиги, айрим холларда узбек тилида мукаммал ифода воситалари булишига карамай, русча ёки бошка тиллардан узлашган терминларнинг куплаб кулланаётганлиги айни хакикатдир. Бу холат сохага доир терминологик лугатларнинг мавжуд эмаслиги билан хам изохланади. Айтиш мумкинки, иш юритиш атамаларининг лексик тизимдаги урнини аниклаш, семантик-структур тузилишини тадкик килиш, атамалардаги вариантлилик, маънодошлик, купмаънолилик муносабатларига ойдинлик киритиш, лексикографик талкин килиш каби катор муаммолар хозирги тилшуносликнинг кун тартибидаги муаммолардан биридир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сонли, 2020 йил 20 октябрдаги "Мамлакатимизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбилари тугрисида"ги ПФ-6084-сонли Фармонлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махккамасининг 2021 йил 10 февралдаги "Лотин ёзувига асосланган узбек алифбосига боскичма-боскич тулик утишни таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида"ги ^арори хам иш юритиш сохасини ривожлантириш устувор вазифалардан бири эканини курсатди. Давлат микёсида кабул килинган мазкур фармон ва карорлар иш юритишга оид атамалар тизимини тартибга солиш, соха терминларини тадкик этиш заруратини белгилайди.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Дунё тилшунослигида терминология сохасида куплаб ишлар амалга оширилган. Бу йуналишда, айникса, Г.Н.Горностаев, Н.Н.Забинкова, Н.Н.Каден, Х. Фельбер, В.П.Даниленко, Э.Вюстер, А.С.Герд, Д.С. Лотте, О.П.Фролова, Е.Б.Алексеев, И.А.Губанов, В.П.Тихомиров, Ж.К.Сейжер, О.С.Ахманова, М.Э.Кирпичников, А.З.Цисык, Г.И.Шевченко, Р.Теммерменларнинг ишлари диккатга сазовор.

Узбек терминологиясида А.Хржиев, X,. Жамолхонов, Р. Дониёров, О.Усмонов, М. Абдиев, И.Йулдошев, З.Мирахмедова, Г.Исмоиловлар томонидан амалга оширилган изланишлар эътиборга молик.

Мустакиллик йилларидан кейин хам давлат тилида иш юритиш сохасига оид бир канча адабиётлар ва кулланмалар яратилди. Уларда иш юритиш хужжатлари турлари, шакллари ва мазмуни, иш

юритиш терминологияси каби масалалар бирмунча кенг

May, 2022

ёритиб берилди. Жумладан, Х.С.Мухиддинова, Н.А.Абдуллаева, Н.Садинова, М.Аминов, А.Мадвалиев, Н.Махкамов, Н.Махмудов, Ё.Одиловларнинг тадкикотларини эътироф этиш жоиз.

ТАДКЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тилнинг жамият хаёти билан бевосита алокаси, аввало, унинг лексик тизимида уз ифодасини топади. Жамиятда юз берган хар кандай илмий-техник тараккиёт мунтазам равишда тилнинг лексик тизими, хусусан, терминологиясида акс этиб боради.

Терминлар - илмий-техник жараён, турли фан сохаларига доир билимларни акс эттирувчи ихтисослашган бирликлар. Фан-техника сохасида илмий тушунчаларни номлаш ва баён этишда терминлар алохида урин тутади, хеч бир фан сохасини терминларсиз тасаввур килиб булмайди. Х,ар бир фан сохаси уз терминологик тизимига эга, улар билан иш куради. Дунё тилшунослигида иш олиб бораётган терминология мактаблари, хусусан, Австриядаги "Вена терминология мактаби", Россиядаги "Россия терминология мактаби", Чехословакиянинг "Прага терминология мактаби" кабилар терминларнинг жамият хаётида, хар бир фан сохасида накадар мухим урин тутишидан далолат беради.

Тилшуносликда термин турлича талкин килинади. Ш.Кучимовнинг кайд этишича, "термин касбий маъно билдирувчи, касбий тушунчани ифодаловчи ва шакллантирувчи айрим объектлар ва улар уртасидаги алокаларни муайян касблар нуктаи назаридан билиш хамда узлаштириш жараёнида ишлатиладиган суз ёхуд бирикмадир".

Х.Нарходжаева терминга хос куйидаги хусусиятларни санаб курсатган:

"1) термин - умумадабий тилнинг махсус вазифа бажарувчи бир тури булган ишлаб чикариш, фан ва техника тилига мансуб лисоний бирлик, суз ёки бирикмадир;

2) термин - аник нарса-предмет, ашё, мавхум тушунчаларнинг махсуслаштирилган номидир;

3) термин учун муайян таъриф (дефиниция) зарурки, унинг ёрдамида тегишли тушунча мазмунини аникрок ифодалаш, тушунчадан бирини иккинчисидан чегаралаб ажратиш имконини берувчи, айни махалда, маълум тушунчани муайян таснифий каторга жойлаштиришга йул

куювчи, фаркловчи белгиларини равшанрок курсатиши

мумкин .

Мау, 2022

Узбек тилининг изошли лугатида эса термин тушунчасига куйидагича таъриф берилган:

ТЕРМИН [лот. Терштш - чек, чегара] Фан, техника, касб-хунарнинг бирор сохасига хос муайян бир тушунчанинг аник ва баркарор ифодаси булган суз ёки суз бирикмаси; атама.

Шу уринда айтиш лозимки, тилнинг терминологик тизими бирликлари кайд этилган умумий хусусиятларга эга булиш билан бирга, сохавий хосланганлиги билан хам характерланади. Айникса, ижтимоий-гуманитар, иктисодий-сиёсий, табиий, аник фанлар ва техник-технологик сохаларда кулланувчи куплаб терминлар алохида белгилари билан ажралиб туради. Бу холат иш юритиш сохасида кулланувчи терминлар тизимида хам кузатилади.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Иш юритиш атамлари тизими - расмийлик, холислик, аниклик, ихчамлик, лундалик, мазмуний туликлик каби катор белгилари билан ажралиб туради. Маълумки, расмий иш юритиш услуби конунлар тили, дипломатик хужжатлар тили ва иш когозлари тили каби йуналишларга булинади ва бу учала йуналиш бир-биридан баъзи жихатлари билан фаркланади.

Иш юритиш атамаларининг барчаси учун "хужжатга хослик" интеграл семаси бирлаштирувчи унсур вазифасини утайди дейиш мумкин. Масалан:

Ариза - [а. - арзнома; илтимоснома] мансабдор шахс номига

илтимос, таклиф, шикоят мазмунидаги, асосан, кулда ёзиладиган расмий хужжат;

Асл нусха - хужжат, асарнинг асли, биринчи расмий нусхаси;

Амалдаги (жорий) конун - давлат хокимиятининг олий вакиллик органи томонидан кабул килинган, энг мухим ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи юридик хужжат.

Аттестат/шаходатнома - [лот. аАев1ап - тасдикламок, гувохлик бермок] 1 Урта мактабни тугатганлик тугрисидаги хужжат. 2 Илмий ёки махсус унвон хужжати. 3 Хдрбийларга бошка хизматга утказилганда, узок муддатли хизмат сафарига юборилганда бериладиган хужжат. 4 Зобитнинг оила аъзосига унинг маошининг бир кисмини олиш хукукини берувчи хужжат.

Гувохнома - [ф. - ёзма гувохлик; гувохнома] кайд этиш шарт

булган юридик вокеа-ходисани тасдиклайдиган, имзо куйилган ва мухр босилган расмий хужжат.

Мау, 2022

Юкорида келтирилган терминларнинг барчаси учун "хужжатга хослик" умумий бирлаштирувчи семаси бирдек тегишлидир.

Шуниси характерлики, иш юритиш атамалари бевосита иш юритиш тизимига хос булиши хам, бошка тизимдан иш юритиш лексемалари тизимига узлашган булиши хам мумкин. Масалан, куйидаги атамлар факат иш юритиш тизимида ишлатилади: ариза, баённома, баённомадан кучирма, буйруц, буйруцдан кучирма, курсатма, фармойиш, шартнома, билдиришнома, васиятнома, далолатнома, тавсифнома, тавсиянома, таржимаи уол, эълон, уисобот, таклифнома, телеграмма, ахборот хат, даъво хати, илова хат, илтимос хат, кафолат хати, суров хати, тасдиц хат, фармойиш хат ва бошкалар.

Иш юритиш терминосистемасида шундай атамлар борки, улар бошка сохаларда хам кенг кулланади, лекин иш юритиш сохасида "хужжатга хослик" умумий бирлаштирувчи семаси билан ажралиб туради. Бундай терминлар сирасига бухгалтерия, хисоб-китоб, дипломатия, иктисодиёт, молия, сиёсатшунослик, тижорат ва хукукка оид терминларни хам киритиш мумкин: аккредитлаш (ууц.), баланс; мувозанат (бухг.), банкомат (бухг), бошцариш усуллари (ицт.), вето (ууц.), исбот; далил (мнт. мат.), йулланма (махс.), лизинг (мл.), лизинг шартномаси (мл.), маркетинг (ицт.), меморандум; баёнот (ууц.), муомала цайдномаси (бухг.), назорат белгиси (ууц.), ордер; рухсатнома (бухг.), пул ислоуоти (сиёс.), сайлов тизими (сиёс.), сотиш; реализация цилиш (ицт.), талабнома (ууц.) кабилар.

Иш юритиш сохасида кулланадиган терминларни куп холларда бошка сохавий лексика, шунингдек, умумистеъмол бирликлардан катъий чегаралаш кийин. Бу холат мазкур тизимда кулланадиган умумистеъмол ва бошка сохавий терминларни иш юритиш терминлари сифатида талкин килиш ва лексикографик тавсифини беришда чукур лингвистик билим билан бир каторда, соха мутахассиси хам булиши лозимлигини такозо килади.

Маълумки, утган аср охири ва янги аср ибтидосида узбек тили лексикасини система сифатида урганиш буйича улкан ишлар амалга оширилди. Бу борада Х,.Неъматов ва Р.Расуловларнинг "Узбек тилининг систем лексикологияси асослари" асари ва у асосда яратилган катор тадкикотлар алохида эътиборга молик. Бажарилган тадкикотларни икки гурухга ажратиш мумкин:

1) тил лексик тизимини лексемаларнинг тизимий

уюшмалари сифатида талкин килиш;

Мау, 2022

2) тил лексик тизимини идеографик система сифатида талкин килиш.

Х,ар икки холатда хам тил лексик тизими иерархик курилишли яхлит система сифатида идрок килинади. Биринчи холатда улар маъновий умумийликлар ва хусусийликлар диалектикаси асосида "маънодан шаклга" тамойили буйича, иккинчи холатда оламнинг лисоний тасвири тушунчасига таянилган холда "тушунчадан тил бирликларига" тамойили асосида тавсифланади ва турларга ажратилади. Х,ар икки холатда хам тилнинг системавийлиги методологияси таянч омил вазифасини утайди.

Иш юритиш атамаларининг узбек тили лексик тизимида тутган урни хакида суз юритилар экан, лексема - термин муносабати масаласига ойдинлик киритиш лозим булади.

Терминларнинг идеографик лугати масалалари буйича илмий тадкикот олиб борган олима Ё.Хдмраеванинг тадкикотида келтирилишича идеографик лугатчилик асосчиси М.Роже оламнинг идеографик манзарасини куйидагича тасаввур килган:

I макромайдон: Мавхум муносабатлар.

1.Турмуш.

2. Муносабат.

3. Микдор.

4. Хдракат.

5. Сон.

6. Вакт.

7. Узгариш.

8. Сабаб.

II макромайдон: Борлик.

1. Умумий борлик.

2. Улчам.

3. Шакл.

4. Хдракат.

III макромайдон: Материя.

1. Умуман материя.

2. Ноорганик материя.

3. Органик материя.

IV макромайдон: Идрок (гоя).

1. Идрокнинг шаклланиши.

2. Гоялар муносабати.

May, 2022

1429

V макромайдон: Эрк.

1. Хусусий эрк.

2. Ижтимоий эрк.

VI макромайдон: Х,ис-туйгулар.

1 Умуман хдс-туйгулар.

2. Шахсий хис-туйгулар.

3. Эмоционал муносабатлар.

4. Ахлок.

Бизнингча, юкоридаги каби туркумлашда иш юритиш тушунчаси уужжатга хослик тушунчаси асосида "1.Турмуш. 2. Муносабат. 3. Микдор. 4. Хдракат. 5. Сон. 6. Вакт. 7. Узгариш. 8. Сабаб." узлари оркали "Мавхум муносабатлар" макромайдонига бирлашади дейиш уринлидир.

Олима Ё.Хамраеванинг таъкидлашича, Ф.Дорнзайф томонидан 1939 йилда тузилган идеографик лугатнинг анча ишлов берилган ва тулдирилган кейинги нашрларида олам йигирмата макромайдонга ажратилган:

I. Жонсиз табиат. Нарсалар.

II. Усимликлар ва хайвонот дунёси. Инсон (тирик организм сифатида).

III. Фазо. Фазовий холат. Шакл.

IV. Улчам. Муносабатлар. Сабабият.

V. Вакт.

VI. Дунё. Ранг. Товуш. Харорат. Вазн.

VII. Холат. Хид билиш. Маза-таъм (ички ва ташки).

VIII. Харакат.

IX. Истак ва хохиш.

X. Сезгилар.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

XI. Туйгу. Хис-хаяжон. Характер кирралари.

XII. Тафаккур.

XIII. Белги. Ахборот. Тил.

XIV. Ёзув. Билим. Илм-фан.

XV. Санъат.

XVI. Жамият ва ижтимоий муносабатлар.

XVII. Асбоб-ускуналар. Техника.

XVIII. ^ишлок хужалиги.

XIX. Хукук. Этика.

5. Дин.

XX . Дин. Илохий муъжизалар".

May, 2022

Масалага бу нуктаи назардан ёндашсак, иш юритиш сохаси атамаларининг "XVI. Жамият ва ижтимоий муносабатлар" бандига алокадор булиши аён булади. Назаримизда, иш юритиш атамаларини ушбу тасниф асосида урганиш унинг идеографик схемасини яратишда кулайдир. Демак, "Иш юритиш атамалари" "Хужжатчилик" тизими оркали ушбу тизимга алокадорлик касб этади.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Узбек тилининг иш юритиш терминологияси алохида микротизим сифатида тил системасида уз урнига эга. Ундаги барча терминлар (атамалар) бевосита ёки билвосита "хужжатга хос" бирлаштирувчи семаси асосида бирлашади. Бу сема муайян термин семантик структурасида етакчи булиши хам, иккинчи даражали булиши хам мумкин.

Фан-техника, маданият ва ишлаб чикаришнинг ривожланиши асосида тараккий этаётган хар бир сохадаги янгиликлар унинг терминосистемасида хам улкан узгаришлар юз бериши учун асос булади. Бу холат соха терминологик тизимига мансуб терминларни такомиллаштириш заруратини кун тартибига чикаради. Хусусан, иш юртиш сохасида хам атамларини янада такомиллаштириш, тартибга солиш, лисоний тизимдаги урнини аниклаш мухим ахамият касб этаверади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сонли Фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 20 октябрдаги "Мамлакатимизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбилари тугрисида"ги ПФ-6084-сонли Фармони.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махккамасининг 2021 йил 10 февралдаги "Лотин ёзувига асосланган узбек алифбосига боскичма-боскич тулик утишни таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида"ги ^арори.

4. Аминов А, Мадвалиев А, Махкамов Н, Махмудов Н, Одилов Ё. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. "Узбекистон нашриёти", Тошкент-

2020.

4. Абдиев М. Сохавий лексиканинг систем тахлили муаммолари. - Тошкент: Халк мероси, 2004. - 262 б.

May, 2022'

5. Алексеев Е.Б., Губанов И.А., Тихомиров В.И. Ботаническая номенклатура. -М.: Изд-во МГУ, 1989. - 166 с.

6. Герд А.С. Формирование терминологической структуры русского биологического текста. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1981. - 112 с.

7. Горностаев Г.Н., Забинкова Н.Н., Каден Н.Н. Латинские названия животных и растений. - М.: Изд-во МГУ, 1974. - 146 с.

8. Дониёров Р. Узбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. -Тошкент: Фан, 1977. - 159 б.

9. Кучимов Ш. Дипломатик тил асослари. - Тошкент: Укитувчи, 2006. - 76 б.

10. Мирахмедова З. Узбек тилининг анатомик терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. - Тошкент: Фан, 2010. - 128 б.

11. Махмудов Н. Фан тили ва тил фани. Тил тилсими тадкики. - Тошкент. Mumtoz so'z, 2017. -Б.129.

12. Нарходжаева Х. Жараён англатувчи терминларнинг узбек тилида тутган урни. - Тошкент: Фан, 2013.

13. Неъматов X,., Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. -Тошкент: Укитувчи, 1995. - 128 б.

14. Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А. Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури. - Тошкент: Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги Республика таълим маркази, 1997.

15. Садинова Н. Иш юритиш терминларинг кискача изохли лугати.-Тошкент: INNOVATSION RIVOJLANISH NASHRIYOT-MATBAA UYI, 2019.-160 б.

16.Усмонов О. Узбек тили терминологиясида лексик вариантлар. - Тошкент: Фан, 1986;

17. Хожиев А. Термин танлаш мезонлари. - Тошкент: Фан, 1996. - 46 б;

18. Хамраева Ё. Феъллар мисолида идеографик лугат тузиш. - Тошкент: "Fan va texnologiya" нашриёти. 2014. - Б. 29.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.