CC BY
209
ВЕСТНИК
• Ns1 -201 6 • КазНМУ • kaznmu.kz
К- К™АНБАИ, Д.А.ДЭУЛЕТБАЕВ, Н.Е.ЕСМАХАНОВА
С.Ж. Асфендияров атындагы К,азац ¥лттъщмедицина ynueepcurnerni
Клиникалыц фармакология жэне фармакотерапия кафедрасы
ТЕОРИЯЛЫК НЕГ1ЗДЕН ТЭЖ1РИБЕЛ1К КОЛДАНУГА
ДЕИ1НГ1 ФАРМАКОЭПИДЕМИОЛОГИЯ
Э0Ж 616.24-002-085.28
Фармакоэпидемиология - популяция (цауым) жэне квп адамдар топтары децгешнде фармакотерапиялыц цаутс!зд1г! мен тшмдшг! квтеру мацсатында, дэршк заттарды цолдануды жэне олардыц тшмдшгш зерттейтш элемде кец таралган гылым саласы. Фармакоэпидемиология езшц салыстырмалы турде цысца уацыт арасында белгш дэршк заттарга керсетюштер т!з!мт кебейткен! жэне тшмдшг! мен цаутс!зд1г! жайлы жаца мэл!меттер пайда болуымен цогамдыц денсаулыцца ез эсер!н аныц керсетедI, сонымен цатар цогамдыц мэнI бар аурулардыц болжамы мен ем!не езгер!стер енг!зед!. Бул шолуда фармакоэпидемиологияныц тарихы жэне олардыц эд!стер{, зерттеу кезшде алынган мэл!меттерд! тэж!рибел!к жумыстарда цолдануы жазылган, сонымен цатар К,азацстандагы фармакоэпидемиология даму келешегIмен ерекшел!ктер! баяндалган. ТYйiндi свздер: фармакоэпидемиология, дэршк заттарды цолдануды зерттеу, фармакотерапия.
К1р1спе.
Фармакоэпидемиология (ФЭ) - еткен гасырдыц 60 жылдарында пайда болган жэне ;ыск;а мерзiмде элемде кец танымал болган салыстырмалы жас гылым саласы. Кец таралган аныщтамага суйенсек, ФЭ - популяция жэне топ адамдар децгешнде дэртк заттар (ДЗ) ;олдану жэне тшмдтгш зерттейтш гылым саласы [36]. ФЭ непзп ею гылымныц саласы непзшде пайда болды. Олар: клиникалы; фармакология мен эпидемиология. Клиникалы; фармакологияныц - ма;сатын, эпидемиология гылымыныц - эдктш ережелерш сэйкеспрген. Адамдарда ДЗ цаушйз жэне тшмд ;олдану, ягни клиникалы; фармакология шешiмдерiн ;абылдау ушш
эпидемиологиялы; эдiстер ;олданысы деп ;арастыруга болады [18,26,36]. ФЭ тарихы.
ФЭ жеке гылыми саласы пайда болуына бiрнеше факторлар эсер еттi. Фармацевтикалы; 0ндiрiстiц 20- шы гасырдыц екiншi жартысында тез 0ркендеуi клиникалы; тэж1рибеде ДЗ жаца топтары: микроб;а ;арсы, психотропты; горманальды жэне т.б. фармакологияды; белсендiлiгi жогары ДЗ пайда болуына эсерш тигiздi [25,40]. ДЗ кец ;олдануымен ;атар бiр мезгiлде жш сол ДЗ тиiмдi эсерi гана емес, сонымен ;атар жагымсыз дэртк эсерлерi (ЖДЭ) дамуымен ЖYретiнi жайлы хабарлар кептеп тарай бастады. ДЗ ;олдану ;огамдагы ;айгылы жагдай, бiрiншi кезекте, Еуропаныц 50 жылдары соцы мен 60 жылдарыныц басында болган, таламид ДЗ ;айгылы о;игасы [30]. Фармакотерапияныц каушйздМн ба;ылау ЖYЙесiнiц ай;ын кемшiлiктерiн аны;тады. ЖДЭ туралы хабар медициналы; эдебиетте ертеректе кездесетiн, б!рак; та таламидпен болган жагдай ;айгылы соншалы; ол ДЗ тiркеу , жан жа;ты зерттеуге TYрткi болды, сонымен ;атар кептеген елдерде ^ркеуден еткеннен кейiнгi ДЗ мониторинг (ба;ылау) ЖYЙесiн к;уруга жэне жеке гылыми багыт «фармаба^ылау» ЖYЙесi дамуына алып келдi.
ФЭ пайда болуына жэне ары ;арай дамуына эсер еткен тагы бiр фактор, ДЗ тшмдтгш багалау эдiстерiне талдама жасау ;ажеттшт туындады. Сезсiз, жаца ДЗ клиникалы; тиiмдiлiгiн керсету ма;сатында жэне оныц бас;а терапиялы; баламалардан артыщшылыгы болып рандомирзирленген клиникалы; зерттеу (РКЗ) «алтын стандарт» болып табылады. Бiра; та олардыц да бiрк;атар кемшiлiктерi бар. РКЗ-де ДЗ ;олдануы шектелген топтар арасында зерттеледь оларга эдетте балалар, ЖYKтi эйелдер , ;арт нау;астар жэне ауыр созылмалы аурулары бар нау;астар ;атыспайды. Ал ;осымша фармакотерапияга шектеулер енпзген. Сонымен ;атар, уа;ыттык; шектеулер мен жогары багасы РКЗ «;атац» соцгы HYKтелер ;оюга MYMкiндiк бермейдi [25,37].
Дэршердщ цаушйздМ деген ц^1зыгушылык; ecyiMeH 6ipre, цогамныц к0цiлi ДЗ ;олдану сапасына тусе бастады. 9ткен гасырдыц 60 жылдарында Еуропа жэне Солтустш Америка елдерiнде эр ауданда ДЗ ;олдану «моделшщ» ай;ын айырмашылыгын керсеткен алгашцы зерттеу нэтижелерi жары; кердь Жэне фармакоэпидемиологияда мацсатты; багыттыц - «drug utilization» негiзi болды. ДД¥ аньщтамасы бойынша, «drug utilization» цогамдык;, медициналы; жэне экономикалы; салдардан ;арайтын, цогамда ДЗ ;олдану тэжiрибесi жэне тагайындаулар, таралымын , сатуды зерттейд [46].
Дэрiлiк заттарды цолдануды зерттеу (ДЗКЗ) -фармакологиялы; емес (цогамдыц, саласы, экономикалы; жэне т.б.) цогамда ДЗ цолдануына эсерiн тигiзген барлы; факторлар жиынтыгын талдау жэне зерттеу гаред [16,43]. Бiрiншi ДЗКЗ фармацевтш нары;ты зерттеу Yшiн фармакологиялы; уйым ЖYргiзген болатын. ДЗ ;олдану мелшершщ жогарлауы жэне багасыныц есyiмен ДЗКЗ деген цызыгушылыгы, сонымен ;атар дэрШк терапияныц сапасына цогамныц к;ажеттiлiгi жогарлауынан пайда болды [16,43]. АКШ-та ДЗКЗ жерплш^ дэрежеде (емдеу мекемесi) дамыды жэне дэрiгер тагайындаулар сапасын талдауга ;атысты[27]. Еуропада ДЗКЗ алгашцылары Скандинавиялы; елдер, Шотландия, СолтYCтiк Ирландия болган [29,44], ДЗ ;олдану туралы мэлiметтер мемлекеттер дэрежесiнде жэне халы;аралы; салыстыру зерттеyлерiнде негiзгi мэселеге мэн ;оя отырып, жина;талып талданд^1. ФЭ зерттеулерше деген YДемелi ;^1зыгушылы; 1989 ж. фармакоэпидемиологиялы; халыцаралык; цогам ISPE (International Society for Pharmacoepidemiology), ФЭ зерттеу жайлы iргелi баскару ба;^1лау басылымы, маманд^1; журналдард^1ц, атап айт;анда Pharmacoepidemiology and Drug Safety шыгуына алып келда [26,42].
80ж. басынан бастап, ФЭ багытын бас;а да мэселелер аударды. ДЗ емiр сапасына, ДЗ цолданудагы тэжiрибесiн аны;тайтын факторларга эсерi жайлы а;параттар кец таралад^1. ДЗ цолданудыц экономикалы; мэселелерi, дэстYрлi ДЗ ;атар вакцина мен медициналы; цурылгылар зерттеу негiзi болады [25,36,42].
Эпидемиологиядан алынган (когортты зерттеу, «жагдай-бацылау» зерттеу) ДЗКЗ мен тацдамалы ФЭ зерттеу саласында , даму YPДiсiнде , а;паратты; технология дамуы мен электронды медициналы; жэне экiмшiлiк база мэлiметтерiнiц жетiлyi, нау;ас/ауру тiркелyi эсер етть сонымен ;атар «аралас» фактор (мысалы, propensity score matching) нэтижесше эсер ететiн жаца ба;ылау эдiстерi енгiзiлдi. Бул зерттеу ба;^1лаудагы басты мэселелердiц бiрi болып ;ала береда [28].
Зерттеу сапасын кетеру муцтаждыгы ФЭ зерттеyдегi еткiзy стандарты мен тэжiрибедегi усыныстар шыгаруга алып
kaznmu.kz • КазНМУ • №1-2016*
келдi [21,39]. Ал бiлiктi мамандарга деген ;ажеттшш СолтYCтiк Америка, Еуропа, Азия елдершде дэрiгерлер мен фармацевтерге арналган диплом алды, дипломнан кейiнгi курстар мен кафедралар ашылуына алып келдi [17]. ФЭ зерттеу эдкшщ кыскаша сипаттамасы. ФЭ зерттеу эртYрлi ма;сатты ЖYргiзiледi: ДЗ клиникалы; тэж1рибеде ;олданганда олардыц к;ауiпсiздiгi жэне тиiмдiлiгii туралы жаца мэлiмет алу жэне на;тылау (сонымен ;оса сирек, мерзiмi ДЗ жагымсыз узартылган эсерлер^; ДЗ популяцияда ;олдануда пайдасын/к;аушн багалау, сонымен ;атар РКЗ-га ;атыспаган нау;астар тобын; ДЗ ;огамда ;олдану «моделш» Yйрену, медициналы; жэне экономикалы; (кез;арас бойынша) салдарыныц сэйкестiгiна бага беру, ДЗ ;олдану тэжiрибесiн аныщтайтын факторларды талдау [35,38].
ФЭ зерттеу багыты эртYрлi болып табылатын ;арт адамдар тобын ;амту жэне уза; уа;ыт бойы Yздiксiз ба;ылау. ФЭ зерттеу, ереже бойынша тэжрибелш емес болып табылады; олар мэш бойынша сипаттамалы; жэне сараптамалы; болуы MYMкiн, уа;ыт;а ара;атынасы бойынша к;ызык;тыратын ;убылыстарды зерттеу олардыц даму мезетше ;арай - проспективтi, ретроспектива жэне бiрмезеттiк (cross-sectional) [35]. ФЭ зерттеу кептеген жэне эртYрлi а;параттарды ;олдана алады: медициналы; жэне эюмшткл мэлiметтер ;орын, сонымен ;атар жагымсыз ;убылыстар туралы KYTпеген хабарламаны ^ркейтш электронды ЖYЙе; белгiлi бiр аурумен немесе белгШ бiр емдеу TYрiне ;ажетт нау;астар тiзiмi; РКЗ бурынгы жасалган мэлiметтерi, метаанамнез жэне ЖYЙелiк шолулар; маркетинг зерттеулер [36].Мэлiметтердi жинау арнайы на;ты ФЭ зерттеу Yшiн тагайындалган ДЗ тiркеу ар;ылы ЖYзеге асуы MYMкiн, ем нэтижелi жэне ауру туралы мэлiметтердi жинау тэжiрибенi жэне ДЗ ;олдану моделiн аньщтайтын тулгага жэне нау;астарга жекеленген сипаттама (медициналы; ;ызметкерлер, провизорлар жэне т.б.) ^ркеулш мэлiметтердi толтыру, сауалнамалар журпзу ар;ылы жузеге асады. Сипаттамалы зерттеулер.
Жагдайды сипаттау (case report) бiр клиникалы; жагдайды сипаттауды керсетедi, мысалы дэрiлiк затты ;олданганнан кейiн нау;аста жиi жагымсыз эсерлер жаца симптомдардыц пайда болуы.Барлы; эпидемилогиялы; эдiстердiц арасында жагдайды сипаттау на;тылыгы толы; емес эдктердщ бiрi болып табылады, себебi дэрiлiк затты ;абылдау жэне бас;а факторлардыц эсерiн жою MYMкiн болмауына байланысты дамитын керiнiстер арасындагы себеп -салдарлы; байланысты аныщтауга кедергi болады; бул эдiс халы; арасында жагымсыз керiнiстердiц жиiлiгiн аныщтауга мумкiндiк бермейдъ Сонымен ;атар жагдайды сипаттау дэртк зат туралы бурын белгiлi болмаган жаца а;парат негiзi болып табылады.Бул гылыми болжам ;уруга негiз болады жэне келей ФЭ зерттеулерiн ж^пзуге алгышарт болып табылады [35,41].
Топты; жагдайларды зерттеу - бул на;ты бiр дэрiлiк затты ;абылдап ж^ген нау;астар арасында у;сас клиникалы; жагдайлар тобын керсетедi.Осындай хабарламалар бiр а;парат TYсуi MYMкiн немесе эр турлi а;парат негiзiнен TYCкен бiрнеше жагдайлардан ;уралады. ¥;сас клиникалы; жагдайлардыц болуы, бул дэртк затты ;абылдаумен байланысты ;андайда бiр керiнiстiц болу м^юндМн жогарылатады, бiра; ба;ылаушы топтыц болмауы салдарынан, осы байланыстыц на;тылыгын аныщтауга тэуелдiлiгi аз [15,41].
¥за; уа;ыттык; урдiстердi зерттеу (analyses of secular trends) - ФЭ бул эдосш экологиялы; эдiс деп те атайды. Ол дэрiлiк затты ;абылдауга ^дктердщ бiр уа;ытты; талдауын жэне на;ты керiнiстер жиiлiгiн ;арайды.
Экологиялы; зерттеулер белгШ бiр болжамны тез тексеру Yшiн ыцгайлы зерттеу эдiсi. Сонымен ;атар, олар аныщталган топтагы статистикалы; мэлiметтердiц талдауына негiзделген жэне нэтижеге ай;ын эсер керсететiн нау;астардыц тулгалы; сипаттамасына мэн берiлмейдi (жасы, жынысы, ;осымша аурулары жэне т.б) [15,35].
Сараптамальщ зерттеулер.
Сараптамалы; зерттеу (когортты зерттеу жэне олардыц эртурлiгi, «жагдай-ба;ылау» зерттеу ) сызбалы; турiне ;араганда ба;ылау тобы болып табылады. Олар ДЗ ;олдану мен ;огамд^1; мацызды керсеткiштерi (аурушацды; елiм, ЖДЭ дамуы жэне т.б.) езара ;атынасын аныщтауга, санды; багалауга MYMкiндiк бередi. Жэне сол непзде ДЗ ;олданудагы пайда/;ауш ;атынасын аны;тайды [15,35,41]. «Жагдай-ба;ылау» (case-control studies) зерттеулерь «Жагдай-ба;ылау» зерттеуiнде дамыган сипаттары ( симптомдар, аурулары жэне т.б.) нау;астар тобы мен ба;ылау тобымен салыстырады. Содан кейiн эр топтыц ДЗ ;абылдау жиiлiгiн багалайды. «Жагдай-ба;ылау» зерттеудiц жобасы эдетте еткенд шолуга багытталган. Ба;ылау тобына непзп топтагы нау;астардыц сипаттамаларына у;сас, ;аушт топтагы нау;астарды тацдап алады. «Жагдай-ба;ылау» зерттеу! MYMкiндiктер ;атынасын аны;тау ар;ылы ДЗ салыстырмалы кауiпiн багалауга MYMкiндiк бередi (odds rations) [12,41]. ДЗ ;абылдау медициналы; ;ужаттард^1 талдау, нау;астарды ба;ылау, еткендi шолу а;параттыц шынайылыгына KYдiк тугызад^1. Сонымен ;атар, ба;ылау тобына нау;астарды тацдау Yлкен мэселе болып табылады, себебi ЖYЙелi ;ателштер ту^1ндау^1 MYMкiн [15,41].Соган ;арамастан, «жагдай-ба;ылау» зерттеуi бiрмезгiлде зерттелiп жат;ан жагдай немесе аурудыц дамуыныц бiрнеше ы;тимал себептерiн аны;тауга MYMкiндiк бередi. Олар сирек кездесетш жэне жасырын кезещ уза; ауруларга ыцгайлы жэне уза; уа;ытты, кеп шыгынд^1 ;ажет етпейдь
Когортты зерттеу (cohort studies). Когортты зерттеуге на;ты ем турiн ;олданатын нау;астар тобын тацдап алад^1, зерттелетш нэтижеге жеткенше ба;^1лайд^1. Келесiнде ем ;абылдаган нау;астардагы нэтижелер мен плацебо тобындагы даму жиiлiгiн салыстырады жэне ем ;абылдаган топтыц нэтижелерiн салыстырмалы даму ;ауш есептелiнедi.
Когортты зерттеу еткен мен жасалган тэжiрибелердi салыстырады. Олар эпидемиологиялы; зерттеуде «алтын стандарт» болып табылады жэне популяциядагы (;ауымдагы) осы жэне де езге де ;убылыстыц жиiлiгiн аны;тайтын тацдамалы эдк [12,15,41]. Тагайындалган когортты зерттеу «жагдай-ба;ылау» эдiсiндегi ба;^1лау тобындагы нау;астарды тацдау жэне ДЗ ;абылдау нэтижесiнiц шынайылыгын растайд^1. Сонымен ;атар, олар кептеген терапиялы; эсердiц орта; нэтижелерiн жэне олардыц даму мерзiмiн аны;тауга MYMкiндiк бередi. Сол уа;ытта когортты зерттеулер кеп тацдау келемш, ал тагайындалган зерттеу уза; ба;ылау кезецiн талап етедъ Олар сирек кездесетiн ауруларды зерттеуге келмейд}. Сонымен ;атар, когортты зерттеуде ДЗ ;абылдау эдiсi рандомирленбегендштен, ол негiзгi жэне ба;ылау тобын «аралас» нэтижесiн керсетедi [12,35,41]. ДЗ ^олдануды зерттеулерi.
ДЗ^З бiрнеше тдан белiп ;арастырады, олард^1ц эр;айсысы эртурлi ма;саттарын кездейдi: ДЗ ;олдану тэжiрибесi (drug utilization review), ДЗ ;олдану оцтайланд^1ру багдарламасы (drug utilization review program), ДЗ тутынуды шолу (survey of drug usage/consumption) [43].
ДЗ тэжiрибеде ;олдануды талдау (drug utilization review). ДЗК^З бул турiнiц тужырымдамасы ДЗ-д^1 ;олдануды негiздеу ма;сатында ауруханаларга арнайы жасалад^1 . Бiрак уа;ытта бас;а да емдеу-алд^1н алу
мекемелершде ;олданылуда. Зерттеу нысанасы ретшде drug utilization review ;^1мбат ДЗ, жш ;олданылатын ДЗ, терапиялы; аясы тар ДЗ тацдап алынады [18,43]. ДЗ ;абылдаудыц тэжiрибеде сараптама ушiн турлi нус;аларды ;олдануга болад^1: ;абылдауда негiзгi керсетгаштершщ болуы, ДЗ утымд^1 тацдауы мен оны ;абылдаудыц тэртiбi, дэрiлiк емдеудщ клиникалы; жэне \немесе зертханалы; ба;ылауы, ДЗ эквиваленттiлiк тиiмдiлiгiн багалау, ДЗ ;олданганда кауiпсiз керсеткiшi жэне т.б сараптама жургiзуге болад^1 [45]. ДЗ ;олдануды багалау негiзi - сараптамалы; топтарда жургiзiледi, ягни терапия стандарттары мен усыныстарын негiздеу болып табылады. Сараптаманыц тиiмдiлiгi жэне ДЗ ;олдану тэжiрибесiнiц зерттеуiнiц на;тылыгы дэлелдеуге сапа индикаторын (СИ) ;олдануы MYMкiн [23].
• Nq1 -201 6 • КазНМУ • kaznmu.kz
ДЗ колдануды оцтайландыру багдарламасы (drug utilization review program) фармакотерапияныц сапасын жа;сартуга багытталган, уза; мерзiмдi жоба [43]. Ол бiрнеше кезецдерден турады: 1) ДЗ колдану туралы мэлiметтердi жинау, талдау; 2) ДЗ колдану сапасын жа;сартуга багытталган, бiрiккен кешендi багдарламаны эзiрлеу (медициналык кызметкерлерд окыту, нау;астарга арналган кецес беру багдарламалар, тулгалык; емдеу тэж1рибесшщ талдау жэне т.б.).
ДЗ колдануды шолу (survey of drug usage/consumption). ДЗКЗ бул TYрi ДЗ колданудыц эртYрлi дэрежеде (емдш-профилактикалы; мекеме, облыс, мемлекет ) сандык мэлiметтерiн алуга MYMкiндiк бередi. ДЗ колдану эртYрлi бiрлiкте есептелуi MYMкiн - шыгындар, ДЗ каптама саны, жазылган рецепттер жэне т.б. [33,43].
Сонымен катар, дэртк затты тутынуды багалауда эр TYрлi жолдарды колдану, хальщаральщ жэне кепорталыкты ДЗКЗ 0ткiзуге мумкiндiгi темен. Дэрiлiк заттыц тутынудыц динамикалык бакылау децгейiн жэне курылымын KYPделендiредi. Осы мэселенi шешу жолында 1975 жылы Норвегиялык медициналык мецгерумен DDD (Defined daily dose) концепциясы курылды. Бул концепция дэрiлiк затты тутынудыц стандартталган елшем бiрлiгi болып табылады жэне халыкаралык салыстырмалы ФЭ зерттеулер ЖYргiзу Yшiн 1981 жылдан берi ДД¥ Европалык б0лiмiнен усынылган [32].
ДYHие ЖYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц аныктауынша, DDD 0зiнiц эсерiн ДЗ орташа устап турушы M0лшерiн колданган кезде шынайлыгын керсетедi, олай колдану тек ересектерге керсетгаш болып табылады [22]. DDD - бул есептш келем, ягни накты дозада колдану непзп акпаратты аныктайды, эр TYрлi медициналык акпарат кездерiнен алынган талдауларга CYЙенсек, бул «техникалык» елшем бiрлiгi тацдалган популяцияда немесе топтарда колданган дэртк заттыц тиiмдiлiгiн багалауга MYMкiндiк бередi. Аныкталган географиялык аумакта немесе популяцияда дэртк затты колдану келемш DDD /1000 тургын/кун [22,43], ал стационарда колдануын мына келемде аныктайды DDD/100 тесектiк кун, сонымен катар бул аркылы наукастардыц белгiлi бiр белiгiнен кунделiктi кабылдап ЖYрген емдеу TYрiн аныктауга болады. Мысалы, ДЗ колдану 20-га тец, осы кезде DDD/1000 турFын/кун келем аркылы аныктаFанда наукастардыц шамамен 2% -i щнделш^ осы ДЗ кабылдайтыны белгiлi болды. DDD зерттеу эдiстемесi ДЗ арнайы терапиялык топтыц iшiнде,езара емдеу мекемесшде ,аймактарда , мемлекеттердiц арасында салыстырмалы TYрде пайдалану Yрдiсiн баFалауFа кемектеседi [22,32].
DDD зерттеу эдiстемесi бойынша таFайындау кейбiр шектеулерге ие , яFHи жасына, жынысына, наукастыц жеке туотасына, ал кейбiр жаFдайларда колдану керсетгашше, ауырлык дэрежесiне, аурудыц аFымына байланысты таFайындау кажет [13,22,32]. DDD зерттеу эдктемей бойынша пайдалану мына жаFдайда: егерде DDD таFайындалFан тэушкпк дозаFа жакын болса немесе зерттелетш популияцияда Prescribed Daily Dose (PDD) болса накты болып табылады.
Балалар арасында DDD пайдалану эсер децгейшщ тимдыш аз [13]. Жерпшкп ДЗ ендiрiп шыFаратын мемлекеттерде ы^айлы емес [13].
ФЭ зерттеулершщ мэлiметтерiн тэж1рибеде колдану.
ФЭ зерттеулерш ЖYргiзуге жан - жактан, эр TYрлi сала екiлдерi зор мэн беруде. Бул топка дэрШк затты ендарушшер жэне тутынушылар, денсаулык сактау уйымдары, Fылыми уйымдар, сактандыру компаниялары, медициналык кызметкерлер [25,37]. ЭртYрлi мудделерге байланысты кандай шешiм кабылдауы, максаты, жоFарFы кауiптiлiгi бар дэрiлiк заттарды кабылдаFанда «жецшдштердЬ> карастыру кажет.
ФЭ езшщ пайда болFанынан берi кыска уакыт iшiнде KOFамдык денсаулык сактау жаFдайына айкын нэтижесiн керсеттi. ЖYргiзiлген зерттеулер нэтижесiнде, бурын белгiлi болмаFан кейбiр дэрiлiк заттардыц жанама эсерлерш аныктады жэне кейбiр дэрiлiк заттардыц жанама эсерлерi
туралы жалFан уFымдарды жокка шытарды. Бурыннан белгiлi дэртк заттарды кабылдауFа жаца керсеткiштерi айкындалды, элеуметтiк мацызы бар аурулардыц болжамын жэне емдеу стратегиясын езгерттi [24,33,41,42]. ФЭ зерттеулердщ нэтижелерi накты емдеу мекемелершде жэне жергiлiктi денсаулык сактау уйымдарында, мемлекеттiк децгейде дэрiлiк затты колдану саясатына ез ыкпалын типзедо, мысалы кейбiр дэрiлiк затты колдануды шектеу ( керсеткiштерiне шектеу кою, ЖДЭ туралы ерекше ескерту енпзу, мысалFа «black-box» warnings, дэрiханадан ДЗ босатудаFы шарттарды езгерту ) жэне олардыц клиникалык усынылымдарына, емдеу стандартына баска нускаулар косу аркылы белсенд кызмет керсетуде. ДЗКЗ медициналык кемектщ сапасын жоFарылататын мацызды курал болып табылады, ейткеш дэрiлiк заттарды артык немесе дурыс емес кабылдаFан кездеп киындыктарды аныктай алады, фармакотерапияны утымды пайдалануFа жэне олардыц эсерiн бакылауFа баFытталFан накты баFдарламаны талдауFа колданылады [18,43]. Дэрiлiк заттарды ендiрушiлерге жэне егалдштерше ФЭ зерттеулер шынайы тэжiрибеде дэрiлiк заттарды колдану кезiндегi ДЗ эсерш жэне кауiпсiздiлiгi туралы косымша акпарат алуFа мумкiндiк бередi [25,37]. Дэр^ер ушiн KYHделiктi тэжiрибеде накты наукаска дэрiлiк затты колдану кезшдеп дэрiлiк заттыц наукас Yшiн каушаздМ мацызды [37]. Сонымен катар ФЭ зерттеулер клинико - эпидемиологиялык зерттеулер ушiн мацызды акпарат кезi болып табылады [37]. ^Р ФЭ даму ерекшелiктерi мен болашаFы. ФЭ Казакстанда казiргi тацда езiнiц дамуыныц бастапкы сатысында, бiрак соцFы 10-15 ж.. айкын даму Yрдiсi байкалады, сонымен катар ФЭ зерттеушщ саны мен сапасы осыFан аз емес улесiн коскан. Халыкаралык Fылыми KOFамдармен байланысты кецейту, Халыкаралык ФЭ зерттеулерге катысуы, сонымен катар, ФЭ баFытталFан алFаш казак тiлiнде медициналык жэне фармацевтикалык оку студенттерiне арналFан окулык шытарылды [7,9]. Казiргi кезде КР ФЭ зерттеулер арасында ДЗКЗ аса кец тараFан ДЗ эртYрлi топтарыныц коFамда колдану «модель зерттеледi (антибиотиктер, психотропты,
гиполипидемиялык, антигистаминдiк, антитромботикалык ДЗ жэне т.б.) кец тараFан ауруларды емлеу жоспары заманауи стандарттарFа сай келетМ жэне сэйкестiгi, ДЗ колданылуына эсер ететш факторлар зерттеледi [7,9]. 2001ж. бастап КР жуйелi микробка карсы заттардыц колданылу курылымыныц туракты мониторинг ЖYзеге асырылды [10]. 20-21 f. стационарда жэне амбулаторлык тэжiрибеде кец таралFан инфекцияларFа микробка карсы терапияны талдауFа баFытталFан емдiк шараларFа кептеген зерттеулер ЖYргiзiлген. ДЗ осы тобыныц дэрiхана кызметкерлерi рецептсiз жiберуi, эртYрлi
мамандандырылFан дэрiгерлердiц бiлiм децгейi, сонымен катар халыктыц даFды «моделЬ> жэне микробка карсы заттармен езiн-езi емдеу таралуы зерттелдi [7,9]. Кеп жаFдайда стационарда ДЗ осы тобыныц колдану туралы мэлiметтердi жинау, кашыктан электронды бакылау жуйесi жетiлдiруде [10].
ФЭ зерттеу баFыты ЖYрек- кантамыр жуйесi, неврологиялык, психиатриялык, акушерлш-
гинекологиялык ауруы бар наукастарFа медициналык кемектiц сапасы мен сэйкеспгш баFалау ушiн колданылуда. ФЭ зерттеудiц ПИФАГОР баFыты, 2001-2002 жж. жэне 20082009 жж. аралы^ында КР эртYрлi аудандарында АГ емдеуде дэр^ерлер мен наукастардыц усынысы жэне ДЗ артыкшылыFы Fана емес, сонымен катар осы дэрежедеп наукастарFа жаца мемлекеттi медициналык кемектiц сапасын жаксарту туралы усыныстарыныц эсерiн баFалау [9]. КР-да ФЭ зерттеу эдiсi акпараттык компанияныц тиiмдiлiгiн жэне баска да интервенционды баFдарламаларды баFалауда колданылады [10], эртYрлi аурулардыц фармакотерапиясын оцтайландыруFа немесе арнайы тобын колдануFа баFытталFан баFдарламалар енгiзiлуде [7,9].
kaznmu.kz • КазНМУ • №1-201 6*
Казацстанга ФЭ болашацта eHri3y кептеген факторларга байланысты, соныц iшiнде бiрiншi орында медицина ацпараттыц технологияны дамыту, сараптамалыц ФЭ зерттеуден ДЗКЗ орындауда мэлiметтердi жинау жэне талдау жумысын жецшдету мацызды. ФЭ зерттеу эдiсiн
бшетш бiлiктi мамандарды дайындау мацызды болып табылады, мэлiметтеpiн талдау жэне журпзу бiздiц козцарасымыз бойынша осы клиникалы; фармакологияныц ец алFашк;ы мiндетi болуы тиiс.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Белькова Ю.А., Рачина С.А., Козлов Р.С., Мищенко В.М., Кожухова Л.Л. , Абубакирова А.И. и соавт. Потребление и затраты на системные антимикробные препараты в многопрофильных стационарах Российской Федерации и Республики Беларусь: результаты многоцентрового фармакоэпидемиологического исследования // Клин. микробиол. антимикроб. химиотер. - 2012. - №14. - Р. 322-341.
2 Бодяева Е.В. Рачина С.А., Отвагин И.В., Гудков И.В. Анализ эффективности комплексного вмешательства у пациентов с острым тонзиллофарингитом в амбулаторной практике Смоленска // Клин. микробиол. антимикроб. химиотер. - 2011. - №13. - С. 4655.
3 Голуб А.В. Показатели качества и пути улучшения антибактериальной профилактики в абдоминальной хирургии: Автореф дисс. ... канд. мед. Наук - Смоленск: 2007. - 23 с.
4 Клинико-экономические исследования. Доступно на сайте: http://www.hta-rus.ru/research-2.
5 Козлов С.Н. Фармакоэпидемиологические подходы к оптимизации лекарственной терапии внебольничных инфекций в амбулаторных условиях: Автореф. дисс. ... д-р. мед. Наук - Смоленск: 2014. - 37 с.
6 Козлов С.Н., Рачина С.А., Андреева И.В. Фармакоэпидемиология антиинфекционных химиопрепаратов. В кн.: Л.С. Страчунского, Ю.Б. Белоусова, С.Н. Козлова // Практиическое руководство по антиинфекционной химиотерапии. - Смоленск: 2007. - С. 47-55.
7 Приказ МЗ РК 442 от 25 июля 2007г. «Об утверждении Правил проведения доклинических исследований, медико-биологических экспериментов и клинических испытаний»
8 Леонова М.В., Белоусов Д.Ю., Штейнберг Л.Л., Галицкий А.А., Белоусов Ю.Б., аналитическая группа исследования ПИФАГОР. Первые результаты фармакоэпидемиологического исследования артериальной гипертонии ПИФАГОР III // Качественная клиническая практика. - 2010. - №1. - С. 54-60.
9 Автореферат Ибрагимова Н.З. Фармакоэпидемиологический и фармакоэкономический анализ применения бронхолитических средств в лечении бронхообструктивного синдрома при остром обструктивном бронхите у детей в поликлинических условиях 14.00.25 - фармакология, клиническая фармакология
диссертации на соискание ученой степени кандидата медицинских наук Республика Казахстан. - Актобе: 2010. - 52 с.
10 «Постановление Правительства Республики Казахстан от 18 июля 2011 года №828
11 Методические рекомендации по организации внедрения Республиканской (национальной) формулярной Порядок отпуска лекарственных средств
12 Рачина С.А., Андреева А.С., Беденков А.В. ATC/DDD методология: основные принципы и практическое использование в исследованиях потребления лекарственных средств // Клиническая фармаколоигя и терапия. - 2002. - №11. - Р. 44-48.
13 Флетчер Р., Флетчер С., Вагнер Е. Клиническая эпидемиология. Основы доказательной медицины. - М.: 1998. - 382 c.
14 Фокин А.А., Рачина С.А., Козлов С.Н. Исследования использования лекарственных средств: методология проведения и перспективы практического применения в России. Клиническая фармакология и терапия. - 2009. - 18(1). - С. 1-7.
15 Шаль Е.П. Клинико-экономические и фармакоэпидемиологические аспекты антибактериальной терапии респираторных инфекций в амбулаторной практике: Автореф. дисс. ... канд. мед. Наук - Смоленск, 2013. - 27 с.
16 Bombardier C. Research challenges; overview of epidemiological study design // J. Reumatol. - 1998. - 15 (17). - Р. 5-8.
17 Drug utilization studies. Methods and uses. Edited by Dukes M.N.G. WHO Regional Publications, European Series // WHO Regional Office for Europe. Copenhagen. - Denmark: 1993. - 45 р.
18 Educational Programs in Pharmacoepidemiology. Available from:http://www.pharmacoepi.org/resources/programs.cfm.
19 Einarson T.R., Bergman U., Wiholm B.-E. Principles and practice of pharmacoepidemiology. In: Speight T.M., Holford N.H.G., editors. Avery's Drug Treatment. 4th ed. New Zealand // Adis International Limited. - 1997. - Р. 371-392.
20 Engel A., Siderius P. The consumption of drugs. Report on a study 1966-1967. Copenhagen // WHO Regional Office for Europe. - 1968. -№1. - Р. 88-93.
21 European Drug Utilization Research Group. Available from: http://www.eurodurg.com.
22 Guidelines for Good Pharmacoepidemiology Practices. Available from:http://www.pharmacoepi.org/resources/guidelines_08027.cfm.
23 Guidelines for АТС classification and DDD assignment. Oslo, Norway: WHO Collaborating Centre for Drug Statistics Methodology. 2005.
24 Haaijer-Ruskamp F.M., Andersen M., Vander Stichele R.H. Prescribing Quality Indicators. In: Hartzema A.G., Tilson H.H, Chan K.A, editors. Pharmacoepidemiology and therapeutic risk assessment // Harwey Whitney Books, Cincinatti. - 2008. - Р. 197-218.
25 Hartzema A.G. Pharmacoepidemiology - its relevance to clinical practice // J. Clin. Pharm. and Therapeutics. - 1992. - №17. - Р. 73-74.
26 Hartzema A.G., Tilson H.H., Chan K.A. The Contribution of Pharmacoepidemiology to the Study of Drug Uses and Effects, and Risk Management. In: Hartzema A.G., Tilson H.H, Chan K.A, editors. Pharmacoepidemiology and therapeutic risk assessment // Harwey Whitney Books, Cincinatti. - 2008. - Р. 1-38.
27 Jones J.K., Tilson H.H., Lewis J.D. Pharmacoepidemiology: defining the field and its core content // Pharmacoepidemiol Drug. Saf. - 2012. -21 (7). - Р. 677-689.
28 Kennedy D. Assessing national drug utilization in the United States // WHO Drug Utilization Research Group Meeting. - Washington: 1983. - Р. 45-49.
29 Kurth T., Seeger J.D. Propensity Score Analyses in Pharmacoepidemiology. In: Hartzema A.G., Tilson H.H, Chan K.A, editors. Pharmacoepidemiology and therapeutic risk assessment // Harwey Whitney Books, Cincinatti. - 2008. - Р. 301-324.
30 Lee J.A.H., Draper P.A., Weatherall M. Prescribing in three English towns // Milbank Mem Fund Q. - 1965. - №43. - Р. 285-290.
31 McBride W.G. Thalidomide and congenital abnormalities // Lancet. - 1961. - №2. - Р. 1358-1362.
32 Meade T.W. Prescribing of chloramphenicol in general practice // BMJ. - 1967. - №1. - Р. 671-674.
33 Ronning M. Setting-up the WHO ATC classification of drugs and the Defined Daily Dose - problems and potential for standardizing drug use research worldwide. In: McGavock H., editor // Handbook of Drug Use Research Methodology. 1st ed. - Newcastle: The United Kingdom Drug Utilization Research Group, 2000. - Р. 1-9.
34 Serradel J.S., Bjornson D.C., Hartzema A.G. Drug utilization study methodologies: national and international perspectives. Drug. Intell // Clin. Pharm. - 1987. - №21. - Р. 994-1001.
ВЕСТНИК
• Nq1 -201 6 • КазНМУ • kaznmu.kz
35 Stratchounski L.S., Andreeva I.V., Ratchina S.A., Galkin D.V., Petrotchenkova N.A., Demin A.A. et al. The inventory of antibiotics in Russian home medicine cabinets // Clin. Infect. Dis. - 2003. - №15. - 37 (4). - P. 498-505.
36 Strom B.L. Study Designs Available for Pharmacoepidemiology Studies. In: Strom B.L., editor // Pharmacoepidemiology. - New York: John Wiley & Sons, 2000. - P. 17-30.
37 Strom B.L. What is pharmacoepidemiology? In: Strom B.L., editor // Pharmacoepidemiology. - New York: John Wiley & Sons, 2000. - P. 316.
38 Strom B.L. When Should One Perform Pharmacoepidemiology Studies? In: Strom B.L., editor // Pharmacoepidemiology. - New York: John Wiley & Sons, 2000. - P. 63-72.
39 Suruki R.Y., Chan K.A. Basic Pharmacoepidemiology Methods. In: Hartzema A.G., Tilson H.H, Chan K.A, editors. Pharmacoepidemiology and therapeutic risk assessment // Harwey Whitney Books, Cincinatti. - 2008. - P. 219-238.
40 The European Network of Centres for Pharmacoepidemiology and Pharmacovigilance (ENCePP). Guide on Methodological Standards in Pharmacoepidemiology (Revision 2) // EMA. - 2010. - P. 18-22.
41 Urquhart J. Role of pharmacoepidemiology in drug development. Int. J. Clin. Pharm. Ther and Toxicol. 1992; 30: 456-458.
42 Verhamme K., Sturkenboom M. Study designs in paediatric pharmacoepidemiology // Eur. J. Clin. Pharmacol. - 2011. - 67 (1). - P. 67-74.
43 Wettermark B. The intriguing future of pharmacoepidemiology // Eur. J. Clin. Pharmacol. - 2013. - 69 (1). - P. 43-51.
44 Wettermark B., Vlahovic-Palcevski V., Salvesen Blix H., R0nning M., Vander Stichele R.H. Drug utilization research. In: Hartzema A.G., Tilson H.H, Chan K.A, editors. Pharmacoepidemiology and therapeutic risk assessment // Harwey Whitney Books, Cincinatti. - 2008. - P. 159-195.
45 WHO Drug Utilization Research Group (DURG). Validation of observed differences in the utilization of antihypertensive and antidiabetic drugs in Northern Ireland, Norway and Sweden // Eur. J. Clin. Pharmacol. - 1985. - №29. - P. 1-8.
46 Wilson-Davis K. Study design and the use of statistics in drug use research. In: McGavock H., editor. Handbook of Drug Use Research Methodology. 1st ed. - Newcastle: The United Kingdom Drug Utilization Research Group, 2000. - P. 36-55.
47 World Health Organization Expert Committee. The selection of essential drugs. Geneva: World Health Organization, 1977.
К. КУНАНБАЙ, Д.А. ДАУЛЕТБАЕВ, Н.Е.ЕСМАХАНОВА
Казахский Национальный Университет им. С.Д. Асфендиярова, Кафедра клинической фармакологии и фармакотерапии
ФАРМАКОЭПИДЕМИОЛОГИЯ: ОТ ТЕОРИТЕЧЕСКИХ ОСНОВ К ПРАКТИЧЕСКОМУ ПРИМЕНЕНИЮ
Резюме: фармакоэпидемиология - широко признанная в мире научная дисциплина, изучающая применение лекарственных средств и их эффекты на уровне популяции или больших групп людей с целью повысить эффективность и безопасность фармакотерапии. За относительно короткий период своего существования фармакоэпидемиология продемонстрировала существенное влияние на состояние общественного здоровья благодаря появлению новых данных об эффективности и безопасности и расширению показаний к применению известных лекарственных средств, а также изменению стратегии лечения и прогноза многих социально-значимых заболеваний. В настоящем обзоре представлены история фармакоэпидемиологических исследований, описана их методология, изложены практические аспекты применения полученных в ходе исследований данных, а также особенности и перспективы развития фармакоэпидемиологии в РК.
Ключевые слова: фармакоэпидемиология, исследования использования лекарственных средств, фармакотерапия.
K.KUNANBAI, D.A. DAYLETBAYEV, N.E.YESMAKHANOVA
Asfendiyarov Kazakh National Medical University Department of clinical pharmacology and pharmacotherapy
PHARMACOEPIDEMIOLOGY: FROM THEORY TO PRACTICE
Resume: pharmacoepidemiology is a well recognized throughout the world scientific discipline studying the use of and the effects of drugs in the whole population or in large groups of people in order to improve efficacy and safety of pharmacotherapy. Despite its relatively short history pharmacoepidemiology demonstrated significant influence on public health, due to new findings in efficacy and safety, broadening of indications lists for well recognized drugs, as well as changes in treatment strategies and prognosis for many socially-significant disorders. The history of pharmacoepidemiological studies, their methodology, practical application as well as special aspects and prospects of pharmacoepidemiology development in Kazakhstan are described in the article. Keywords: pharmacoepidemiology, drug utilization studies, pharmacotherapy.
