Teoria systemu autonomicznego i jej adaptacja do problematyki psychologicznej Текст научной статьи по специальности «Компьютерные и информационные науки»

Jolanta Wilsz

Teoría systemu autonomicznego i jej adaptacja do problematyki psychologicznej

Informacie o autorze

Streszczenie. Cybernetyczna teoría systemu autonomicznego zostala opracowana przez Mariana Mazura. W artykule zdefíníowano system autonomíczny, omówiono jego cechy oraz zachodzqce w ním funkcje. Uzasadníono, ze czlowíek jest przypadkíem szczególnym tego systemu. Wskazano na mozlíwoscí wykorzystanía teoríí systemów autonomícznych przy rozwíqzywaníu problemów psychologícznych.

Slowa kluczowe: system autonomíczny, teoría, czlowíek, problemy psychologíczne.

Wprowadzenie

Koncepcje psychologii klasycznej „wywodzq siç" z paradygmatu deterministyczno-naukowego,

nazywanego paradygmatem kartezjanskim, na którym opiera siç nauka tradycyjna. Koncepcje te skonstruowane sq glównie na podstawie badan empirycznych i wlasnych przekonan ich autorów, dotyczqcych badanego problemu. Wiedzqc o wadach tego paradygmatu, „naukowcy - zwlaszcza w naukach spolecznych - trwajq jednak nadal przy starych nawykach filozoficzno-metodologicznych, zwlaszcza gdy przystçpujq do empirycznego badania rzeczywistosci. Nie jest to juz kwestia wyboru lepszej czy gorszej techniki badawczej wewn q trz danego paradygmatu, ale kwestia wyboru miçdzy r ó z nymi paradygmatami nauki"1. Paradygmat deterministyczno-naukowy okreslany jako

paradygmat konserwatywnego XIX-wiecznego sposobu myslenia, polegajqcy na fragmentarycznym postrzeganiu rzeczywistosci, na redukcjonistycznym, upraszczajqcym i jednostronnym kategoryzowaniu niezaleznosci poszczególnych dyscyplin nauki, odegral niekorzystnq rolç, gdyz przeciwstawial siç wysilkom zmierzajqcym do integralnego i systemowego traktowania idei wylaniajqcej siç wizji swiata postrzeganego kategoriami postindustrialnymi i typowymi dla spoleczenstwa informacyjnego XXI wieku2.

Zdezaktualizowaly siç juz fragmentarycznie postrzegajqce rzeczywistosc paradygmaty dziewiçtnastowiecznego, tradycyjnego,

konserwatywnego sposobu myslenia, które poglçbily istniejqcy od wieków podzial nauki na odrçbne,

1 A. Wyka, Przedmowa, [w:] F. Capra, Punkt zwrotny. Nauka,

spoieczenstwo, nowa kultura, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 21-22.

2 Por. B.H. Banathy, Projektowanie systemów edukacji. Podróze w przysziosc, Wydawnictwo Politechniki Wroclawskiej, Wroclaw 1994, s. 8.

wzajemnie niezalezne, wqskie dziedziny, które mogq badac jedynie fragmenty rzeczywistosci, a nie sq w stanie rozwiqzywac skomplikowanych problemów multidyscyplinarnych wystçpujqcych w

zintegrowanej rzeczywistosci.

W polowie XX wieku rozpoczçla siç nowa epoka, wkroczylismy w czwarty etap ewolucji, okreslany miçdzy innymi jako „postindustrialny wiek informacji/wiedzy", „epoka spoleczenstwa postindustrialnego", „era systemów". Na obecnym czwartym etapie ewolucji spolecznej, dotyczqcej spoleczenstwa postindustrialnego, pojawil siç paradygmat cybernetyczno-systemowy, gdyz dominujqce w dwóch poprzednich etapach (etap drugi odnosil siç do spolecznosci rolniczych, a etap trzeci do spoleczenstwa przemyslowego) paradygmaty: logiczno-filozoficzny i deterministyczno-naukowy nie stwarzajq juz wystarczajqcych podstaw, aby

skutecznie rozwiqzywac pojawiajqce siç dzis problemy3.

Paradygmat cybernetyczno-systemowy pojawil siç w wyniku rewolucji naukowej, która wybuchla po drugiej wojnie swiatowej. Wedlug Mariana Mazura: „Byla to istna eksplozja nauk interdyscyplinarnych: cybernetyka (Wiener) z teoriq regulacji, teoriq informacji (Shannon), teoriq gier (Neumann), teoriq systemów, teoriq decyzji, a w tym teoriq optymalizacji; teoria zarzqdzania, teoria projektowania, teoria eksploatacji i teoria sprawnego dzialania w ogóle, czyli prakseologia (Kotarbinski)"4.

Po prawie piçcdziesiçriu latach, które uplynçly od zakonczenia II wojny swiatowej Alvin Toffler zauwazyl, ze „znajdujemy siç u progu nowej epoki syntezy. We wszystkich dziedzinach rozwazan intelektualnych, od nauk scislych poczqwszy, a na socjologii, psychologii i ekonomii - zwlaszcza ekonomii - skonczywszy, bçdziemy swiadkami

3 Por. B.H. Banathy, Projektowanie systemów edukacji..., dz. cyt., s. 34-

37.

4 M. Mazur, Historia naturalna polskiego naukowca, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 11.

nawrotu do myslenia na szerokq skal^, do ogolnych teorii, do ponownego ukladania porozrzucanych fragmentow w calosc"5. Autor ten dostrzega, ze „proces polegajqcy na sprz^zeniu zwrotnym, ktory uniemozliwia naruszenie rownowagi - powstrzymuje zachodzqcq zmian^ w momencie, gdy ta zagraza przekroczeniem pewnego ustalonego poziomu. Proces ten, zwany ujemnym sprz^zeniem zwrotnym, pozwala na utrzymanie stabilnosci"6, tak wi^c „na powstajqcq przyczynowosc trzeciej fali sklada si^ w pewnej mierze glowna koncepcja teorii systemow, mianowicie idea sprz^zenia zwrotnego"7. Chc^ w tym miejscu podkreslic, ze sprz^zenie zwrotne ujemne gwarantuje kazdemu systemowi zachowanie rownowagi funkcjonalnej, a sprz^zenie zwrotne dodatnie - jego rozwoj.

Sposrod koncepcji, ktore pozwalajq traktowac czlowieka jako system calosciowy, naturalny,

5 A. Toffler, Trzecia fala, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997, s. 211.

6 Tamze, s. 461.

aktywny, samodzielnie utrzymujqcy swojq egzystenj - teoria systemu autonomicznego autorstwa Mariana Mazura8 - tworcy polskiej szkoly cybernetycznej - posiada najwi^cej zalet. Teori^ t^ mozna adaptowac do problematyki psychologicznej, gdyz:

• pozwala okreslic aktualny stan czlowieka, przyczyny jego zachowan, umozliwia z duzq trafnosciq prognozowac jego zachowania i - co uwazam za najwazniejsze - traktowac go we wlasciwy sposob, tzn. w sposob zindywidualizowany ze wzgl^du na struktur^ jego osobowosci;

• wyjasnia, ze zachowanie systemu autonomicznego, czyli „powstanie okreslonej reakcji jest wynikiem dwoch procesow: informacyjnego, polegajqcego na spowodowaniu tej wlasnie reakcji sposrod wielu mozliwych reakcji, oraz

7 Tamze.

8 M. Mazur, Cybernetyczna teoria uktadow samodzielnych, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.

energetycznego, polegajqcego na doprowadzeniu energii w ilosci potrzebnej do wywolania danej reakcji"9 - poglqd ten z punktu widzenia nauk scislych jest nie do podwazenia;

• pozwala badac zachowania wszelkiego typu systemów autonomicznych, a wi^c równiez zachowanie czlowieka, gdyz jest ono procesem sterowníczym, a we wszystkích tych procesach zawsze przetwarzaníu ínformacjí towarzyszy przetwarzaníe energii, sq to wi^c procesy informacyjno-

• dokumentuje, ze w zwiqzku z bezustannym starzeniem si^ tworzywa kazdego systemu - o czym decydujq znane w fizyce procesy samowyrównawcze -równiez starzeniem si^ czlowieka, które jest efektem ustawicznego spadku jakosci tworzywa jego organizmu, jego stale wlasciwosci sterownícze ulegajq zmianie, poniewaz kierunek tych zmian jest znany, pozwala to, na przyklad w odniesieniu do pracowníka, na prognozowaníe wlasciwych dla niego w przyszlosci ról.

energetyczne;

Teoria systemów autonomicznych

Czlowiek jest „ukladem aktywnym, swiadomym i twórczym, który dqzy do okreslonych celów. Jego zachowanie zalezy nie tylko od swiata zewn^trznego, ale równiez od swiata wewn^trznego, który on sam skonstruowal. Ponadto czlowiek jest zdolny do

sterowania i samoregulacji"1 - t^ definij czlowieka sformulowanq przez J. Kozieleckiego, pominqwszy róznice terminologiczne, mozna w zasadzie uznac za definij systemu autonomicznego, którego teori^

9 M. Mazur, Cybernetyczna teoria..., dz. cyt., s. 51.

1 J. Kozielecki, Czlowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo Akademickie „Zak", Warszawa 1996, s. 67.

opracowal M. Mazur2. Tworzqc t^ teori^ zastosowal on metod^ modelu teoretycznego nazywanego wzorcem (pierwsza metoda systemowa3). Metod^ t^ stosuje si^ wowczas, gdy obiekt rzeczywisty jest tak bardzo skomplikowany (takim obiektem jest czlowiek), ze stworzenie jego modelu jest niemozliwe. Polega ona na zdefiniowaniu modelu teoretycznego i traktowaniu go jako wzorca. Jesli obiekt rzeczywisty spelnia postulaty definicyjne tego modelu teoretycznego, to zaleznosci udowodnione dla tego modelu odnoszq si^ do obiektu, dzi^ki czemu otrzymuje si^ o obiekcie rzeczywistym nowe, prawdziwe, istotne informacje.

M. Mazur najpierw opracowal teori^ sprz^zen zwrotnych, na ktorej oparl teori^ systemu autonomicznego, stanowiqcq „abstrakcyjnq koncepj cybernetycznego ukladu, ktorego

wlasciwosci dawaly si^ okreslic w drodze dedukcyjnej, bez odwolywania si^ do wynikow obserwacji tworow rzeczywistych"4. Dzi^ki takiemu podejsciu, jak sam zauwaza, utracil „prawo wprowadzania jakichkolwiek zalozen opartych na obserwacjach, bez wzgl^du na to jak bardzo bezsporne moglyby si^ wydawac"5.

M. Mazur zastosowal metod^, ktorq mozna nazwac „«metodq generalizacji», a ktora polega na wprowadzeniu koncepcji tworu ogolniejszego, w stosunku do ktorego rozmaite twory moglyby byc traktowane jako przypadki szczegolne, dzi^ki czemu o ich cechach mozna wnosic z cech tworu ogolniejszego. Wadq tej metody jest to, ze prowadzi

2 M. Mazur, Cybernetyczna teoria..., dz. cyt.

3 Druga metoda systemowa, dose cz^sto stosowana w badaniach syste-

mowych, jest to metoda tworzenia modelu obiektu rzeczywistego.

Przynosi ona efekty wowczas, gdy zostaje zastosowana do rozwi^zywania problemow obiektow rzeczywistych, tak malo skomplikowanych, ze mozliwe jest stworzenie modelu wiernie odwzorowuj^cego obiekt

rzeczywisty. Poniewaz stworzenie modelu wiernie odwzorowuj^cego czlowieka jest w praktyce niemozliwe, to drugiej metody systemowej do rozwi^zywania problemow czlowieka nie stosuje si$.

4 M. Mazur, Cybernetyczna teoria..., dz. cyt., s. 8.

5 Tamze.

ona do slusznych wniosków tylko o tyle, o ile zostala oparta na trafnych zalozeniach"6.

M. Mazur wskazal nast^pujqce przyczyny, dla których nie wykorzystal terminów psychologicznych:

• termínología psychologíczna dotyczy przewaznie objawów, a nie wywolujqcych je przyczyn, jest wi^c nieprzydatna w rozwazaniach nad samym mechanízmem zjawísk sterowníczych, zwanych psychícznymí w odníesíeníu do czlowieka;

• psychología operuje w wíelu przypadkach wyrazami wzi^tymi z j^zyka potocznego, nie b^dqcymi terminami naukowymi7.

System autonomiczny jest to system majqcy zdolnosc do sterowania si^ i zdolnosc przeciwstawiania si^ utracie zdolnosci do sterowanía si^. Ponadto, jest to system: zdolny do utrzymywania

6 Tamze, s. 13.

7 Tamze, s. 16.

8 Dzialanie systemu autonomicznego w „interesie wlasnym" jest równoznaczne z d^zeniem do zachowania równowagi funkcjonalnej. System b^dzie tym skuteczniejszy w tych dwóch kwestiach, im wi^ksza b^dzie

siç w równowadze funkcjonalnej (utrzymywanie tej równowagi jest równoznaczne z likwidowaniem jej zaklócen), dqzqcy do utrzymywania swojej egzystencji, funkcjonujqcy w „interesie wlasnym"8 itp. System ten pobiera z otoczenia informacje oraz energiç, przetwarza je, przechowuje i dziçki nim oddzialuje na otoczenie. Ujmujqc to w duzym uproszczeniu, mozna powiedziec, ze na wszystko, co dzieje siç w obszarze informacyjnym tego systemu, ma wplyw wszystko, co dzieje w jego obszarze energetycznym.

Do najwazniejszych atutów tej teorii nalezy zaliczyc to, ze:

• jest udowodniona naukowo ze scislosciq obowiqzujqcq w naukach scislych;

jego zdolnosc do sterowania siç i zdolnosc przeciwstawiania siç utracie zdolnosci do sterowania siç.

• opiera siç na obiektywnej analizie zjawisk, calkowicie abstrahuje od domniemanych znaczen slow;

• znajomosc udowodnionych w niej twierdzen pozwala na zrozumienie calosci problematyki i szeroki zakres zastosowan.

Miçdzy systemem autonomicznym a otoczeniem, ktôry traktujemy jako drugi system, wystçpuje sprzçzenie zwrotne, przy czym kazde oddzialywanie jednego systemu na drugi system wywoluje w nim zmiany, ale jednoczesnie zawsze w systemie, ktôry powoduje zmiany w innym systemie, rowniez zachodzq zmiany - zostalo to udowodnione w nauce o sterowaniu.

System autonomiczny moze sterowac sam sobq, jest wiçc swoim wlasnym organizatorem, ktory steruje siç w „interesie wlasnym", moze tez sterowac innymi

9 M. Mazur, Cybernetyczna teoria..., dz. cyt., s. 56.

10 Teoria systemôw autonomicznych pocz^tkowo byla nazywana, przez jej

twôrcç, teori^ ukladôw samodzielnych.

systemami, bçdqc wowczas ich organizatorem zewnçtrznym - jest wiçc jednoczesnie systemem sterujqcym i sterowanym.

Do istoty systemu autonomicznego „nalezy posiadanie struktury przeciwdzialajqcej zachodzeniu w niej samej takich zmian, wskutek ktôrych sprzçzone ze sobq wielkosci fizyczne przekraczalyby granice dopuszczalne ze wzglçdu na utrzymanie zdolnosci ukladu do sterowania siç"9, przy czym „stan, w ktôrym wielkosci fizyczne w ukladzie samodzielnym10 majq wartosci najkorzystniejsze, tj. najbardziej odlegle od wartosci zbyt malych i zbyt duzych z punktu widzenia zdolnosci ukladu do sterowania siç, tj. mogqcych spowodowac zniszczenie ukladu, bçdziemy nazywac rôwnowagq funkcjonalnq ukladu samodzielnego"11. Tak wiçc warunek, by uklad môgl siç samodzielnie sterowac, „jest rôwnoznaczny z warunkiem, zeby sterowanie siç ukladu samodzielnego przeciwdzialalo

11 M. Mazur, Cybernetyczna teoria..., dz. cyt., s. 57.

naruszaniu jego równowagi funkcjonalnej, a wspóldzialalo w jej przywracaniu. Wynika stqd, ze sterowanie siç ukladu samodzielnego w jego wlasnym interesie, to nic innego niz utrzymywanie siç struktury ukladu samodzielnego w stanie mozliwie bliskim równowagi funkcjonalnej"12. System autonomiczny moze nie dopuscic, by otoczenie zaklócilo mu równowagi funkcjonalnq, zapobiegajqc niekorzystnym dla niego zmianom w otoczeniu, a wiçc zwalczajqc przyczyny, moze tez w przypadku juz powstalych zaklócen - zlikwidowac je, poprzez zwalczanie skutków13.

Czlowiek egzystuje w otaczajqcej go rzeczywistosci, ma zdolnosc do sterowania siç i zdolnosc przeciwstawiania siç utracie zdolnosci do sterowania siç, a jego naturalnym dqzeniem jest

12 Tamze, s. 57.

13 Obszerniejsze omówienie procesów zachodz^cych w systemie autono-micznym znajduje siç w: J. Wilsz, Znaczenie nieksztaltowalnych cech oso-bowosci czlowieka w procesie ksztalcenia przedzawodowego, Wydaw-nictwo WSP w Czçstochowie, Czçstochowa 1996; w: J. Wilsz,

Mechanizmy samoregulacji w systemie ksztalcenia, Wydawnictwo

zwiçkszanie tych zdolnosci, gdyz wraz z nimi wzrasta efektywnosc oddzialywania czlowieka na otoczenie. Poniewaz zwiçkszenie tych zdolnosci nastçpuje wraz z rozwojem osobowosci, to rozwój ten nalezy równiez uznac za naturalne dqzenie czlowieka. Pomimo zmian zachodzqcych w otoczeniu czlowiek jest zdolny do utrzymywania siç w równowadze funkcjonalnej, funkcjonuje w „interesie wlasnym" i jest swoim wlasnym organizatorem. Dqzy do utrzymywania i maksymalnego przedluzania swojej egzystencji. Pobiera informacje i energiç z otoczenia, przetwarza je i przechowuje oraz oddzialuje na otoczenie w celu wprowadzenia w nim korzystnych dla siebie zmian.

Teoria systemów autonomicznych pozwala miçdzy innymi na:

Wyzszej Szkoiy Pedagogicznej W Czçstochowie, Czçstochowa 1996/97; w: J. Wilsz, Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wy-dawnicza „Impuls", Kraków 2009 oraz w innych moich publikacjach.

• traktowanie czlowieka jako spôjnq calosc, w ktôrej procesy informacyjne i procesy energetyczne wzajemnie na siebie wplywajq;

• analizç procesôw psychicznych zachodzqcych w czlowieku, gdyz sq one procesami sterowania, do ktôrych ma dostçp cybernetyka, bçdqca naukq o sterowaniu;

• odrôznienie cech osobowosci niezaleznych od oddzialywan otoczenia, od cech, ktôre pod wplywem otoczenia mogq siç zmieniac;

• okreslenie czynnikôw determinujqcych ludzkie zachowania;

• prognozowanie ludzkich zachowan na podstawie znajomosci tych czynnikôw.

Czlowiek, podobnie jak kazdy system autonomiczny:

• jest ukladem samodzielnym, dzialajqcym w „interesie wlasnym" (ponizej postaramy siç dokladnie okreslic to pojçcie);

• ma zdolnosc sterowania - jest ukladem sterujqcym sobq i otoczeniem oraz sterowanym przez otoczenie, steruje tez innymi systemami, zarôwno samodzielnymi, na przyklad ludzmi czy zwierzçtami, jak i niesamodzielnymi, ktôrych dzialanie wymaga oddzialywania organizatora zewnçtrznego, funkcjç ktôrego pelni czlowiek;

• ma zdolnosc przeciwstawiania siç utracie zdolnosci sterowania;

• ma zdolnosc zapobiegania i przeciwdzialania czynnikom w otoczeniu, ktôre mogq spowodowac zaklôcenie rôwnowagi funkcjonalnej, czyli jest w stanie nie dopuszczac do powstania zagrozen -zwalczajqc ich przyczyny;

• ma zdolnosc likwidowac zaklôcen, jesli juz powstanq, czyli jest w stanie zwalczac skutki, ktôre siç pojawily;

• ma struktur^ funkcjonalnq, tzn., ze on sam, jak i jego wszystkie elementy, pelniq okreslone funkcje, takie jak:

o funkcja pobierania informacji z otoczenia,

o funkcje: uzyskiwania, przechowywania, przetwarzania i wykorzystywania przetworzonych informacji, o funkcja pobierania energii z otoczenia, o funkcja przetwarzania i przechowywania energii,

o funkcja przeciwdzialania przeplywom informacji i energii zmniejszajqcym mozliwosc oddzialywania na otoczenie, o funkcja oddzialywania na otoczenie, • ma zdolnosc do utrzymywania siç w równowadze funkcjonalnej, pomimo bezustannych oddzialywan otoczenia zaklócajqcych tç równowagi -czlowiek steruje samym sobq oraz swoim otoczeniem, kierujqc siç tym, by sterowanie to przeciwstawialo siç zaburzaniu jego równowagi funkcjonalnej i przyczynialo siç do jej przywracania - steruje siç w „interesie wlasnym"; ponad to:

• jest swoim wlasnym organizatorem, tzn. ukladem samosterujqcym siç oraz ukladem sterowanym, gdyz mogq nim sterowac inne uklady;

• ma zdolnosc przekazywania do otoczenia informacji wlasnych i wlasnej energii - w postaci swoich reakcji, wykorzystujqc w tym celu energiç i informacje pobrane wczesniej z otoczenia i przetworzone;

• jest ukladem otwartym, tzn. takim, w którym nastçpuje ciqgla wymiana energii i informacji miçdzy nim a otoczeniem;

• jest ukladem dzialania, gdyz podejmuje zlozonq dzialalnosc w celu realizacji okreslonych celów;

• jego dqzeniem jest nie tylko utrzymanie, ale równiez przedluzenie wlasnej egzystencji14.

To, ze system autonomiczny posiada takie same cechy jak czlowiek, i ze wszystkie funkcje wystçpujqce w systemie autonomicznym, zarówno energetyczne, jak i informacyjne, wystçpujq w organizmie

14 Bardziej szczególowo patrz: J. Wilsz, Teoria pracy..., dz. cyt., s. 85-86.

czlowieka, upowaznia, zeby czlowieka traktowac jako jeden z przypadkôw szczegôlnych tego systemu -mozna wiçc stwierdzic, ze przynalezy on do kategorii systemu autonomicznego. Wszystkie zaleznosci wynikajqce z analizy procesôw sterowania tego systemu mozna wiçc wykorzystac do badania procesôw psychicznych u czlowieka, gdyz sq one procesami sterowniczymi.

Teoria systemôw autonomicznych moze pelnic rolç ogôlnej teorii funkcjonowania czlowieka, rôwniez w obszarze jego dzialalnosci zawodowej, gdyz uwzglçdnia calosc problemôw zwiqzanych z tym funkcjonowaniem i pozwala wyjasniac przyczyny,

przebieg oraz wzajemne powiqzania procesôw zachodzqcych w rôznych obszarach tego funkcjonowania.

Nalezy tu podkreslic, ze w teorii systemu autonomicznego opracowane zostaly zasady badania systemowego klas obiektôw, do ktôrych przynalezq ludzie. Bazujqc na tej teorii, opracowalam systemowq koncepcjç osobowosci czlowieka, ktôrq nazwalam koncepcjq stalych indywidualnych cech osobowosci czlowieka. Cechy te pelniq funkcje predyspozycji zawodowych, gdyz sq one niezalezne od oddzialywan otoczenia i w najbardziej trwaly sposôb determinujq funkcjonowanie zawodowe czlowieka15.

Mozliwosci wykorzystania teorii systemôw autonomicznych przy rozwiqzywaniu

problemôw psychologicznych

Z systemowego punktu widzenia osobowosc czlowieka stanowi zespôl cech osobowosci pelniqcych

funkcje analogiczne do tych, ktôre pelniq stale i zmienne wlasciwosci sterownicze systemu

15 Stale indywidualne cechy osobowosci omöwilam w bardzo wielu publi-kacjach oraz w ksi^zce: J. Wilsz, Teoriapracy..., s. 88-93.

autonomicznego. Uzasadniony jest wiçc podzial na cechy stale (tzn. niezalezne od oddzialywan otoczenia), ktôre okreslilam jako stale indywidualne cechy osobowosci i cechy zmienne (tzn. zalezne od oddzialywan otoczenia).

W opracowanej przez mnie koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci rozpatrzone zostaly dwie grupy stalych indywidualnych cech osobowosci: cechy w dziedzinie funkcji intelektualnych i cechy w dziedzinie stosunkôw interpersonalnych1.

Na podstawie koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci mozna okreslic predyspozycje zawodowe czlowieka i dokonac wyboru wlasciwego dla niego zawodu ze wzglçdu na te predyspozycje. Koncepcja ta dostarcza precyzyjnych i praktycznie uzytecznych kryteriôw, pozwalajqcych na wyjasnianie

1 Definicje tych cech podano w: G. Ball, J. Wilsz, Koncepcja stalych indywidualnych cech osobowosci w kontekscie racjonalistyczno-humanis-tycznej metodologii nauk o cziowieku, „Czasopismo Psychologiczne", 21,

2, 2015, s. 151-162. (pierwszy wspölautor G. Ball).

zachowan zawodowych i przewidywanie ich. Uwzglçdnianie wartosci tych cech moze byc wykorzystywane w rôznych dziedzinach ludzkiej dzialalnosci (nauczanie, wychowanie, praca, zarzqdzanie, poradnictwo zawodowe, rozwiqzywanie konfliktôw itp.), gdyz pozwala optymalizowac dzialania w tych dziedzinach. Oddzialywania uwzglçdniajqce stale indywidualne cechy osobowosci czlowieka (dostosowane do nich) stymulujq i inspirujq samodzielne, aktywne, twôrcze zachowania, uruchamiajq wewnçtrzny potencjal czlowieka, sq gwarancjq jego optymalnego rozwoju2. Bodzce stymulujqce rozwôj czlowieka powinny okazac siç najbardziej efektywne, wôwczas, gdy bçdq zindywidualizowane ze wzglçdu na wartosci jego stalych indywidualnych cech osobowosci3.

2 Bardziej szczegölowo, patrz: J. Wilsz, Znaczenie koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci dlaporadnictwa zawodowego, „Peda-gogika Pracy" 2001, nr 38.

3 Bardziej szczegölowo, patrz: J. Wilsz, Rozwoj uczniow w kontekscie przystosowania do procesu edukacyjnego, [w:] Edukacja jutra. Proces

Opierajqc siç na teorii systemôw autonomicznych i koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci autorka artykulu opracowala wlasne ujçcia teoretyczne dotyczqce wymienionych nizej zagadnien:

• wybôr zawodu i dzialalnosci zawodowej ze wzglçdu na posiadane wartosci stalych indywidualnych cech osobowosci;

• dobôr pracownikôw do realizacji okreslonych zadan ze wzglçdu na wartosci stalych indywidualnych cech osobowosci;

• tworzenie modeli osobowosci zawodowej dla rôznych zawodôw w kontekscie koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci;

• role pelnione przez uczestnikôw procesu pracy ze wzglçdu na wartosci ich stalych indywidualnych cech osobowosci;

• aktywnosc i przedsiçbiorczosc czlowieka, bçdqca funkcjq wartosci jego stalych indywidualnych cech osobowosci;

• indywidualizacja procesu nauczania ze wzglçdu na wartosci stalych indywidualnych cech osobowosci ucznia;

• przebieg relacji interpersonalnych i procesu komunikowania siç;

• poradnictwo zawodowe jako procesu zindywidualizowany ze wzglçdu na wartosci stalych indywidualnych cech osobowosci klientôw.

Hipotezy, okreslajqce zaleznosc zachowania czlowieka, w rôznego rodzaju sytuacjach, od jego poszczegôlnych stalych indywidualnych cech osobowosci, w wielu przeprowadzonych badaniach potwierdzily siç w ponad osiemdziesiçciu procentach4.

ksztaicenia i jego uczestnicy, red. K. Denek, A. Kaminska, W. Kojs, P. Olesniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2010.

4 Badania te byly prowadzone w latach 2003-2012.

Zakonczenie

Georgy Ball i Jolanta Wilsz w artykule ich autorstwa stwierdzili, ze „z przeprowadzonej analizy koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci - w szczegôlnosci w przypadku jej psychologicznej wersji -wynika, ze jest ona zgodna z racjonalno-humanistycznym ukierunkowaniem zarôwno pod wzglçdem wartosci, jak i orientacji metodologicznej. Przy tym, ze juz jest przedstawione zastosowanie tej koncepcji do udoskonalenia psychologicznego zabezpieczenia rôznych obszarôw praktyki socjalnej -jasne podstawy systemowe danej koncepcji sluzq jako argument na rzecz dalszego poszerzenia sfery jej

owocnego stosowania. W zwiqzku tym interesujqcym byloby przeprowadzenie teoretycznych i empirycznych badan ukierunkowanych na bardziej pelne zestawienie danej koncepcji - zarôwno pod wzglçdem aspektôw pojçciowych, jak i psychodiagno-stycznych - z najbardziej autorytatywnymi wspôl-czesnymi opracowaniami w sferze psychologii osobowosci i psychologii pracy"1. Ta wypowiedz nie traci nic na znaczeniu, w przekonaniu tym utwierdzily mnie badanie, ktôre prowadzilam w okresie dwôch ostatnich lat i bçdç kontynuowala w przyszlosci.

1 G. Ball, J. Wilsz, Koncepcja stalych..., dz. cyt., s. 160.

Literatura

Ball G., Wilsz J., Koncepcja stalych indywidualnych cech osobowosci w kontekscie racjonalistyczno-humanistycznej metodologii nauk o czlowieku, „Czasopismo Psychologiczne", 21, 2, 2015.

Banathy, B.H. Projektowanie systemów edukacji. Podróze w przyszlosc, Wydawnictwo Politechniki Wroclawskiej, Wroclaw 1994.

Capra F., Punkt zwrotny. Nauka, spoleczenstwo, nowa kultura, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.

Kozielecki J., Czlowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo Akademickie „Zak", Warszawa 1996.

Mazur M., Cybernetyczna teoria ukladów samodzielnych, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.

Mazur M., Historia naturalna polskiego naukowca, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970.

Toffler A., Trzecia fala, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.

Wilsz J., Mechanizmy samoregulacji w systemie ksztalcenia, Wydawnictwo Wyzszej Szkoly Pedagogicznej W Czçstochowie, Czçstochowa 1996/97.

Wilsz J., Rozwój uczniów w kontekscie przystosowania do procesu edukacyjnego, [w:] Edukacja jutra. Proces ksztalcenia i jego uczestnicy, red. K. Denek, A. Kaminska, W. Kojs, P. Olesniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2010.

Wilsz J., Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 2009.

Wilsz J., Znaczenie koncepcji stalych indywidualnych cech osobowosci dla poradnictwa zawodowego,

„Pedagogika Pracy" 2001, nr 38. Wilsz J., Znaczenie nieksztaltowalnych cech osobowosci czlowieka w procesie ksztalcenia przedzawodowego, Wydawnictwo WSP w Czçstochowie, Czçstochowa 1996.

Jolanta Wilsz

The theory of autonomic system and its application in psychological matters

Abstract. The cybernetic theory of autonomic system has been developed by Marian Mazur. In the article the autonomic system and its features were defined as well as functions taking place in it. It was substantiated that an individual is a specific example of such a system. Various opportunities of use of the theory of autonomic systems with respect to solving of psychological problems, were identified.

Keywords: autonomic system, theory, individual, psychological problems