Wpływ sterowniczego mechanizmu psychiki na zachowania jednostki Текст научной статьи по специальности «Математика»

Jolanta Wilsz

Wplyw sterowniczego mechanizmu psychiki na zachowania jednostki

Informacje o autorze

Streszczenie. W artykule uzasadniono koniecznosc uj^cia interdyscyplinarnego problemow rozwiqzy-wanych w nauce. Zaprezentowano opinie na temat zachowan czlowieka i jego mozgu oraz wzajemnych zwiqzkow zachodzqcych mi^dzy nimi, wypowiadane przez specjalistow z dziedziny neuropsychologic Sformulowano uwagi na temat przyczyn niezadowalajqcego stanu tej dziedziny nauki. W artykule zap-roponowano wykorzystanie teorii systemow autonomicznych do wyjasnienia procesow psychicznych zachodzqcych w czlowieku, okreslenia czynnikow determinujqcych zachowania czlowieka oraz wplywu mozgu na te zachowania. Omowiono reguly funkcjonowania systemu autonomicznego. Udzielono ob-szernej odpowiedzi na pytanie: Co wplywa na zachowania czlowieka traktowanego jako szczegolny przypadek systemu autonomicznego. W zakonczeniu wskazano na mozliwe kierunki dalszych badan nad zaleznosciq zachowan czlowieka od wartosci jego stalych indywidualnych cech osobowosci w dziedzinie funkcji intelektualnych oraz w dziedzinie stosunkow interpersonalnych. Siowa kluczowe: neuropsychologia, cybernetyka, zachowanie, mozg, system autonomiczny, stale in-dywidualne cechy osobowosci.

Wprowadzenie - uzasadnienie koniecznosci cybernetycznego uj^cia problemow

funkcjonowania czlowieka

Zachowanie - jest to najwazniejsze zagadnienie, znajdujqce si^ w polu zainteresowania nauk zajmujqcych si^ czlowiekiem bezposrednio ale rowniez tych, ktore wykorzystujq wiedz^ na jego te-mat.

Przedstawiciele wszystkich dyscyplin nauki sq swiadomi roli czynnika ludzkiego we wszelkiego rodzaju dzialaniach podejmowanych przez czlowieka, zarowno wowczas, gdy jako tworca tworzy pomysly i idee, wtedy, gdy jako optymalizator opracowuje metody ich osiqgni^cia oraz kiedy b^dqc wykonawcq realizuje je. Wszystkie te operacje przejawiajq si^ w odpowiednich zachowaniach czlowieka.

Podstawowym poj^ciem w cybernetyce jest s y s t e m. Marian Mazur podal nast^pujqcq definij systemu: „system jest to zbior elementow i zachodzqcych mi^dzy mini relacji"1 i podkreslil, ze „poj^cie systemu odgrywa tak istotnq rol^ w cybernetyce, ze z powodzeniem mozna by zdefiniowac cybernetyk^ jako nauk^ o zachowaniu si^ systemow"2. Z tych wzgl^dow rozpatrujqc zachowanie czlowieka, b^d^ go traktowala jako system, ktorego reguly funkcjonowania zostaly opracowane w cybernetycznej teorii systemow autonomicznych, ktorq opracowal M. Mazur.

Opracowania naukowe z roznych dziedzin zajmujqcych si^ problematykq czlowieka pokazujq, ze

1 M. Mazur, Poj^cie systemu i rygory jego stosowania, „Post^py 2 Tamze, s. 23.

Cybernetyki" 1987, rok 10, zeszyt 2, s. 22.

w wielu z nich wyrazane sq poglqdy na ten sam temat, ale przy uzyciu innych terminow, w zwiqzku z czym wymiana doswiadczen, wykorzystywanie rozwiqzan juz opracowanych w innej dyscyplinie okazuje si^ niemozliwe. Brak „wspolnego j^zyka" utrudnia, a cz^sto uniemozliwia wspolprac^ naukowcow z roznych dziedzin. Dzis nie ulega juz najmniejszej wqtpliwosci, ze rol^ wspolnego j^zyka w nauce moze pelnic ogolno naukowa terminologia przyj^ta w cybernetyce, ktora powinna spelniac rol^ „esperanta" w nauce3.

Przeglqd licznej literatury z psychologii i z innych pokrewnych jej dziedzin pozwala zauwazyc, ze bardzo duzy dystans dzieli te dziedziny, ze wyrazane sq w nich poglqdy cz^sto sq nie do pogodzenia - sq sprzeczne ze sobq, ze przedstawiciele tych dziedzin cz^sto nie sq w stanie porozumiec si^, bo kazda ma wlasny „j^zyk", itd., itd. - to wszystko przekonalo

mnie, ze sluszne jest podejscie z wyzszego pulapu ogolnosci, gdyz w milionach szczegolow mozna si^ calkowicie zagubic, oraz, ze konieczne jest stosowanie metody systemowej, ktorej uzytecznosc polega glownie na przydatnosci do rozwiqzywania problemow. Metoda ta eliminuje wystqpienie bl^du. Jesli operacje formalne logiczne i matematyczne przeprowadzone nad przyj^tymi na poczqtku zalozeniami - danymi wejsciowymi, zostaly wykonane prawidlowo, wtedy uzyskane wyniki koncowe, b^dqce danymi wyjsciowymi, takze b^dq prawidlowe. Wowczas bezpodstawne jest podwazanie uzyskanych wynikow, nalezy przyjqc je do wiadomosci i akceptowac. Jedynie wykazanie bl^du w przeprowadzonych operacjach formalnych, nie tylko upowaznia by nie zgadzac si^ z proponowanymi rozwiqzaniami, ale obala je.

W artykule, z punktu widzenia cybernetycznej

3 Por. J. Wilsz, Interdyscyplinarnosc naukowcow funkj integracji w nauce, „Zycie Szkoly Wyzszej" 1989, nr 3, R. XXXVII, s. 56.

koncepcji czlowieka, traktowanego jako przypadek szczegôlny systemu autonomicznego, okreslone zostanq czynniki osobowosciowe czlowieka, ktôre majq wplyw na jego zachowania. Opierajqc siç na teorii tego systemu przedstawione bçdq wszystkie zachodzqce w nim funkcje realizowane przez jego podsystemy.

W oparciu o teoriç systemu autonomicznego przeanalizowane zostanq rôwniez mechanizmy zachodzqce w ludzkiej psychice, do ktôrych psychologia jako nauka empiryczna, opierajqca siç na

Reguly funkcjonowania

System autonomiczny1 - wczesniej nazywany przez jego twôrcç M. Mazura ukladem samodzielnym, zostal przez niego zdefiniowany jako system posiadajqcy dwie podstawowe zdolnosci sterownicze: zdolnosc sterowania siç i zdolnosc przeciwdzialania utracie zdolnosci sterowania siç. Zdolnosci te wystçpujq wôwczas, gdy w systemie autonomicznym procesy

obserwacjach, nie ma dostçpu. Poniewaz mechanizmy te sq procesami sterowniczymi, bçdqcymi domenq cybernetyki, to do ich badania mozna wykorzystac twierdzenia opracowane w cybernetycznej teorii systemôw autonomicznych. Znajomosc tych mechanizmôw pozwala przewidywac zachowanie czlowieka w okreslonej sytuacji, gdyz pojawia siç ono w efekcie wewnçtrznego procesu transformacji uruchamianego przez docierajqce do czlowieka bodzce.

systemu autonomicznego

informacyjne i procesy energetyczne sq ze sobq sprzçzone w sposôb gwarantujqcy mu utrzymywanie rôwnowagi funkcjonalnej. System ten steruje siç w interesie wlasnym, dqzy do utrzymywania swojej egzystencji. Struktur^ systemu autonomicznego przedstawiono na rys. 1.

1 Teoria systemu autonomicznego zostala opublikowana w: M. Mazur, Wydawrnctw° Naukowe, Warszawa I966.

Cybernetyczna teoria systemow samodzielnych, Panstwowe

I------------------1

Rys. 1. Schemat systemu autonomicznego

System autonomicznym sklada siç z szesciu podsystemôw:

• recepto r, bçdqcy wej sciem systemu -podsystem sluzqcy do pobierania informacji z otoczenia, tzn. do wykrywania bodzcôw i przekazania ich do korelatora;

• korelator - podsystem sluzqcy do odbierania informacji od receptorôw, przechowywania ich, do przetwarzania przechowywanych informacji i wykorzystywania przetwarzanych informacji przez przekazywanie ich do efektorôw. Na to, co „dzieje siç" w korelatorze majq wplyw informacje z otoczenia przekazywane mu przez receptory oraz oddzialywanie homeostatu. M. Mazur mysleniem nazwal „przeplyw mocy korelacyjnej zalezny od dzialania homeostatu i od wystçpujqcych bodzcôw"1;

• alimentato r, bçdqcy w e j s c i e m systemu - podsystem sluzqcy do pobierania energii z otoczenia i przekazania jej do akumulatora;

• akumulator - podsystem sluzqcy do odbierania energii od alimentatorôw, przetwarzania jej i przechowywania oraz przekazywania do efektorôw;

• h o m e o s t a t - podsystem sluzqcy do utrzymywania rôwnowagi funkcjonalnej systemu, przeciwdzialajqcy przeplywom informacji i energii zmniejszajqcym mozliwosc oddzialywania systemu na otoczenie. Rôwnowagq funkcjonalnq systemu autonomicznego M. Mazur nazwal „stan w ktôrym wielkosci fizyczne w ukladzie samodzielnym majq wartosci najkorzystniejsze, tj. najbardziej odlegle od wartosci zbyt malych i zbyt duzych z punktu widzenia zdolnosci ukladu do sterowania siç, tj. mogqcych spowodowac zniszczenie ukladu"2;

1 M. Mazur, Cybernetyka i charakter, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976, s. 219.

2 M. Mazur, Cybernetyczna teoria ukladôw samodzielnych, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966, s. 57.

• efekto r, bçdqcy w y j s c i e m systemu -podsystem bçdqcy organem wykonawczym, sluzqcy do odbierania informacji od korelatora i energii od akumulatora oraz do oddzialywania na otoczenie dziçki wytwarzanym reakcjom. Jesli przez termin „jçzyk" rozumie siç jednq z form okazywania reakcji (np. wypowiedzi), to jçzyk pelni rolç efektora.

System autonomiczny bezposrednio styka siç z otoczeniem za posrednictwem receptorow i alimentatorow, bçdqcych jego wejsciami, oraz efektorôw stanowiqcych jego wyjscia. Korelator, homeostat i akumulator sq jego podsystemami wewnçtrznymi, nie majqcymi bezposredniego kontaktu z otoczeniem, wszystkiego na jego temat „dowiadujq" siç od receptorow i alimentatorow.

W korelatorze systemu autonomicznego mozna wyroznic nastçpujqce potencjaly: potencjal rejestracyjny/receptorowy (Vr) - wprowadzony do korelatora przez receptory, potencjal estymacyjny/efektorowy (Ve) - wprowadzony do efektora przez korelator, potencjal perturbacyjny -wprowadzony do homeostatu przez korelator, potencjal refleksyjny/homeostatyczny (Vh) -

wprowadzony do korelatora przez homeostat. Wystçpuje rôwniez potencjal decyzyjny (Vd) jako wartosc graniczna, ktorç musi przekroczyc potencjal estymacyjny, by zadzialal efektor, a wiçc, by pojawila siç reakcja. Cztery wymienione potencjaly zostaly oznaczone na rys. 1.

Na schemacie systemu autonomicznego mozna wyrôznic dwa tory: tor informacyjny, w ktôrym odbywa siç przenoszenie informacji od receptorôw do korelatora i od korelatora do efektorôw i tor energetyczn y, w ktôrym odbywa siç przenoszenie energii od alimentatorôw do akumulatora i od akumulatora do efektorôw. Tory te sq ze sobq sprzçzone za posrednictwem homeostatu, dziçki ktôremu procesy informacyjne wplywajq na procesy energetyczne, a procesy energetyczne oddzialujq na procesy informacyjne.

Jesli zmiany, ktôre zachodzq w korelatorze po odebraniu informacji od receptorôw, nie sq korzystne dla systemu autonomicznego, to jego rôwnowaga funkcjonalna zostaje zaklôcona, wôwczas homeostat powinien siç temu przeciwstawic nie dopuszczajqc do pojawienia siç reakcji albo opôznic jej pojawienie siç. Przy zmianach korzystnych, rôwnowaga funkcjonalna

systemu powraca, w efekcie czego homeostat powinien sprzyjac pojawieniu siç reakcji.

Reakcja w systemie autonomicznym pojawia siç w efekcie procesu informacyjnego oraz energetycznego. W procesie informacyjnym nastçpuje wybór jednej reakcji z wielu mozliwych, a procesie energetycznym zostaje dostarczona ilosc energii potrzebna do wywolania tej wybranej reakcji. System ten moze nie dopuscic do powstania niebezpieczenstwa, dziçki zwalczaniu jego przyczyn - wtedy mówimy o profilaktyce, moze równiez likwidowac skutki niebezpieczenstwa, które juz powstalo - wówczas mamy do czynienia z terapiq. Zarówno profilaktyka, jak i terapia charakteryzujqca zachowania systemu autonomicznego sq mozliwe dziçki oddzialywaniu na siebie, za posrednictwem homeostatu, dwóch symetrycznych obszarów: informacyjnego i energetycznego.

Poniewaz wszystkim zjawiskom towarzyszy przeplyw energii, to równiez zjawiska zachodzqce w korelatorze, bçdqcym przetwornikiem informacji, polegajq na przeplywie energii. Aby w korelatorze moglo dojsc do przetwarzania, przechowywania oraz

przekazywania informacji musi przeplywac energia, dla podkreslenia, ze jest to energia zuzywana przez korelator, zostala ona nazwana m o c q

korelacyjn q. Energia plynqca w torze energetycznym okreslana zostala jako energia wykonawcza.

Aby system mógl oddzialywac na otoczenie, to do efektora musi doplynqc z korelatora e n e r g i a sterownicza, czyli moc korelacyjna, niezbçdna do przenoszenia informacji do efektora „mówiqcych" jakiego rodzaju dzialania powinien on podjqc. By efektor „zadzialal" powinna równiez doplynqc do niego z akumulatora energia wykonawcza.

System autonomiczny ma struktur^ systemu sterujqcego (struktur^ systemu sterujqcego przedstawiono na rys. 2), w którym funkcjç postulatora systemu sterujqcego pelni w systemie autonomicznym homeostat, funkcjç optymalizatora -korelator, a funkcjç realizatora akumulator. Tak wiçc homeostat dzialajqcy w interesie wlasnym systemu autonomicznego ma wplyw na to, jakie informacje z korelatora zostanq skierowane do efektora i jaka ilosc

energii z akumulatora zostanie dostarczona do efektora.

W systemie sterujqcym wystçpujq cztery sprzçzenia zwrotne:

Sprzçzenie I: optymalizatora z otoczeniem, pozwalajqce systemowi sterujqcemu obserwowac otoczenie i gwarantuje mu sposoby jego modyfikacji.

Sprzçzenie II: optymalizatora z postulatorem, zapewniajqce wzajemnq zaleznosc sposobow z celami.

Sprzçzenie III: postulatora z realizatorem, zapewniajqce wspolzaleznosc srodkow i celow.

Sprzçzenie IV: realizatora z otoczeniem, zapewniajqce systemowi sterujqcemu zasilanie z otoczenia i srodki pozwalajqce na jego modyfikacjç.

System autonomiczny ma strukturç systemu sterujqcego, gdyz w systemie tym3:

• funkcjç postulatora pelni homeostat, rozwiqzu-jqcy problem postulacyjny: co osiqgnqc?; odpowiedz bçdqca rozwiqzaniem tego problemu jest nastçpujqca: rownowagç funkcjonalnq;

• funkcjç optymalizatora wypelnia korelator, ro-zwiqzujqcy problem optymalizacyjny: jak osiqgnqc?; odpowiedz bçdqca rozwiqzaniem tego problemu jest nastçpujqca: rozplywem mocy korelacyjnej;

• funkcjç realizatora pelni akumulator, rozwiqzu-jqcy problem realizacyjny: czym osiqgnqc?; odpowiedz bçdqca rozwiqzaniem tego problemu jest nastçpujqca: przekazywanq mocq dyspozycyjnq4.

3 Funkcje trzech wewnçtrznych podsystemöw systemu autonomicznego: homeostatu, korelatora i akumulatora opisalam w: J. Wilsz, Teoria pracy.

Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Krakow 2009, s. 150.

4 Moc dyspozycyjna jest to röznica miçdzy cal^ moc^ fizjologiczn^ systemu autonomicznego i jego moc^ jalow^. Przy czym moc fizjologiczna jest to moc przetwarzana w samym systemie autonomicznym, a moc jalowajest to jej czçsc zuzywana na pokrycie strat energii do otoczenia.

^ Obserwacje Optymalizator Sposoby

modyfikacji ( ! H

A

Postulator

V

Zasilanie Realizator J. Srodki

modyfikacji

Zrôdlo: M. Mazur, Cybernetyka i charakter, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976, s. 114.

Rys. 2. Schemat systemu sterujqcego

Do najwazniejszych atutow teorii systemow autonomicznych zaliczylam:

• jest udowodniona naukowo ze scislosciq obowiqzujqcq w naukach scislych;

• opiera siç na obiektywnej analizie zjawisk, calkowicie abstrahuje od domniemanych znaczen slow, terminy wynikajq ze spraw, a nie na odwrot;

• znajomosc udowodnionych w niej twierdzen pozwala na zrozumienie calosci problematyki i szeroki zakres zastosowan;

• rozwiqzuje problem motywacji ludzkich dzialan, bçdqcy wewnçtrznym procesem sterowniczym;

• nie wystçpuje koniecznosc badania wielu szczegolow;

• mozna jq stosowac do rozwiqzywania bardzo konkretnych problemow praktycznych;

• udowadnia szereg informacji, ktore nie doczekaly siç przeprowadzenia dowodu w naukach tradycyjnych1.

Czlowieka mozna traktowac jako przypadek szczegolny systemu autonomicznego poniewaz spelnia wymagania definicyjne tego systemu i wszystkie funkcje wystçpujqce w tym systemie, zarowno energetyczne, jak i informacyjne, wystçpujq w ludzkim organizmie. W zwiqzku z tym twierdzenia wyprowadzone z analizy teoretycznej systemu autonomicznego majq zastosowanie do czlowieka. Z takiego podejscia wynika, ze wszystkie procesy zachodzqce w ludzkiej psychice majq interpretacjç fizycznq, a roznice miçdzy ludzmi wynikajq z indywidualnych roznic regulacji procesow pobierania, przetwarzania oraz wydawania energii i informacji. Kolejnq konsekwencjq przynaleznosci czlowieka do kategorii systemow autonomicznych jest to, ze musi on miec wlasciwosci, ktore pelniq funkcje analogiczne

1 J. Wilsz, Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Krakow 2009, s. 84.

do funkcji wlasciwosci sterowniczych systemu autonomicznego. Poniewaz takie same funkcje spelniajq cechy osobowosci, to osobowosc mozna rozpatrywac jako zespôl wlasciwosci sterowniczych stalych i zmiennych, w zwiqzku z tym osobowosc mozna definiowac jako zespôl cech osobowosci

stalych i zmiennych2. Rozrôznienie cech osobowosci stalych i zmiennych umozliwia okreslenie sytuacji, do ktôrych czlowiek jest w stanie dostosowac siç - co jest mozliwe tylko w odniesieniu do cech zmiennych, oraz sytuacji, ktôre nalezy do niego dostosowac - co jest konieczne w zakresie stalych cech osobowosci.

Co wplywa na zachowanie czlowieka traktowanego jako system autonomiczny?

Rôzne dziedziny nauki wymieniajq rôzne czynniki wplywajqce na zachowania czlowieka. Mozna przyjqc proste zalozenie, ze kazde zachowanie ma swojq przyczynç. Naukowcy poszczegôlnych dziedzin dqzq do okreslenia tej przyczyny. Niestety zadnej z tych dziedzin nie udalo siç dociec przyczyn ludzkiego zachowania, bo jak wczesniej juz pisalam, zachowanie jest efektem procesôw zachodzqcych w psychice czlowieka, ktôre sq procesami sterowniczymi, w

ktôrych przetwarzane sq informacje i energia. Dziçki ich znajomosci mozna miec wglqd w wewnçtrzne mechanizmy ludzkiej psychiki, ktôre sq niedostçpne dla obserwacji i bez wiedzy na ich temat nie mozna, na podstawie znajomosci samych bodzcôw i reakcji, poznac czlowieka.

Na pytanie: Jak mozna wplywac na zachowanie/postçpowanie innych ludzi? M. Mazur odpowiedzial: „na postçpowanie innych ludzi mozna

2 Okreslenie „stale" uzyte w odniesieniu do wlasciwosci sterowniczych i do cech osobowosci, oznacza ich niezaleznosc od oddzialywan otoczenia, a termin „zmienne" oznacza, ze pod wplywem otoczenia ulegaj^ zmianom.

wplywac jedynie przez oddzialywanie na potencjal rejestracyjny Vr, tj. przez odpowiedni dobor bodzcow, przez oddzialywanie na przewodnosc korelacyjnq G, tj. przez ksztaltowanie ich zyciowych doswiadczen w przeszlosci, oraz przez oddzialywanie na potencjal refleksyjnych Vh, tj. przez wzbudzanie emocji odpowiadajqcych zyciowym interesom ludzi, na ktorych chce siç wywierac wplyw"1. Sens tej wypowiedzi M. Mazura jest niezwykle wazny, gdyz zwraca uwagç na potencjal refleksyjny, ktory zmniejszajq przykre emocje. Emocje te mogq przeciwdzialac nawet silnym bodzcom, to znaczy takim, ktore wywolujq duzy potencjal rejestracyjny. Ujmujqc to w bardziej przystçpny sposob mozna powiedziec, ze zachowanie czlowieka zalezy od tego, jaki rodzaj bodzcow aktualnie dociera do czlowieka, jakie bodzce oddzialywaly na czlowieka w przeszlosci,

tzn. jaki jest stan jego pamiçci, oraz jaki jest interes wlasny czlowieka.

Jesli zwiçkszy siç wartosc kazdego z tych trzech czynnikow - zgodnie z wzorem na moc korelacyjnq: K = (Vr + Vh) G - to nast^pi przyspieszenie reakcji czlowieka.

Jak dochodzi do reakcji? Etapy procesu, ktory doprowadza do reakcji sq nastçpujqce:

• bodziec docierajqcy z otocznia wywoluje w korelatorze potencjal receptorowy Vr, ktory wywoluje rozplyw mocy korelacyjnej K2, czemu towarzyszy wzrost przewodnosci korelacyjnej G, co powoduje, ze informacja o bodzcu zostaje zarejestrowana -nastçpuje jej zapamiçtywanie. Jesli bodziec znika przestaje plynqc moc korelacyjna, pozostaje jednak zwiçkszona wartosc przewodnosci korelacyjnej, ktora jednak na skutek procesow samowyrownawczych stopniowo zmniejsza siç;

M. Mazur, Cybernetyka a zarz^dzanie, Ministerstwo Spraw Wewnçtrznych. Departament Szkolenia i Wydawnictw, Warszawa 1969, s. 80-81.

2 Moc korelacyjna (K) jest to stosunek energii korelacyjnej do czasu, przy czym energia korelacyjna jest energi^ sterownicz^, ktörej przeplyw towarzyszy wszystkim procesom w korelatorze.

• homeostat wprowadza do korelatora potencjal homeostatyczny Vh;

• w korelatorze istnieje rozklad przewodnosci ko-relacyjnej G;

• odpowiednio do potencjalôw Vr i Vh oraz przewodnosci korelacyjnej G powstaje rozplyw mocy ko-relacyjnej K;

• moc korelacyjna K wywoluje potencjal efektorowy Ve na efektorze oraz zmianç potencjalu perturbacyjnego Vp na wejsciu homeostatu;

• zmiana potencjalu perturbacyjnego Vp wywoluje zmianç potencjalu homeostatycznego Vh;

• zmiana potencjalu homeostatycznego Vh wywoluje zmianç mocy korelacyjnej K;

• zmiana mocy korelacyjnej K wywoluje zmianç potencjalu efektorowego Ve, przy czym, jesli jest to zwiçkszenie potencjalu efektorowego Ve ponad potencjal decyzyjny, to nastçpuje reakcja, ktôra zmienia

sytuacjç w otoczeniu, reakcja ta moze stanowic nowy bodziec uruchamiajqcy kolejny cykl oddzialywan3.

Zachowaniami czlowieka rzqdzq obiektywne prawa i reguly. Okreslenie ich przez naukowcôw wymaga znajomosci teorii systemôw autonom-icznych. Opierajqc siç na tej teorii sformulowalam nastçpujqce prawidlowosci:

• w czasie okazywania reakcji, bçdqcej oddzialywaniem, podobnie jak w trakcie kazdego innego oddzialywania przetwarzane sq informacje i energia jednoczesnie, gdyz nie ma mozliwosci przekazywania tylko samych informacji, bez zuzywania przy tym energii, ani przekazywania tylko samej energii bez udzialu informacji;

• czlowieka zawsze nalezy rozpatrywac w relacji z otoczeniem, on swoimi reakcjami oddzialuje na otoczenie, a otoczenia wywiera wplyw na niego, tzn., ze miçdzy czlowiekiem a otoczeniem wystçpuje sprzçzenie zwrotne;

3 Por. M. Mazur, Cybernetyka i charakter, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976, s. 222.

• czlowiek oddzialuje na otoczenie za posrednictwem swoich reakcji, w trakcie ktorych wydatkuje wlasnq energiç i przekazuje wlasne informacje, po okazaniu reakcji jego stan jest inny niz przed jej pojawieniem siç. Potocznie mozna powiedziec, ze czlowiek przy okazywaniu reakcji „cos" traci, jest to przede wszystkim energia wlasna, gdyz informacje, ktore przekazuje do otoczenia zachowuje rowniez dla siebie. W trakcie okazywania reakcji czlowiek „wyczerpuje siç" wiçc w sensie energetycznym, w sensie informacyjnym nie doznaje zadnego uszczerbku, mozna powiedziec, ze siç wrçcz „wzbogaca", gdyz przekazujqc te same informacje wielokrotnie, nie tylko ich nie traci, ale dziçki temu, ze nimi operuje wiele razy utrwala je, co zapobiega ich samoistnej derejestracji, ktora ma miejsce wowczas, gdy nie robi z nich zadnego uzytku;

• wszystkie reakcje czlowieka zalezq od jego wlasciwosci, od zachodzqcych w nim procesow sterowniczych oraz od wplywu otoczenia, sq wiçc

zdeterminowane jego stanem wlasnym oraz sytuacjq w otoczeniu;

• czlowiek dziçki reakcjom przekazywanym do otoczenia ma mozliwosc uzyskiwania coraz wiçkszej niezaleznosci od otoczenia, moze tez w coraz wiçkszym stopniu uzalezniac je od siebie;

• czlowiek oddzialujqc na otoczenie wywoluje w nim zmiany, ale równiez w samym czlowieku zachodzq zmiany spowodowane jego oddzialywaniem na otoczenie - konsekwencjq okazywanych przez czlowieka reakcji sq zmiany zachodzqce w jego strukturze;

• jesli oddzialywania docierajqce do czlowieka z otoczenia kolejny raz wywolaly takq samq reakcje, wówczas reakcja powinna byc intensywniejsza i wczesniej siç pojawic niz reakcje wczesniejsze, dzieje siç tak miçdzy innymi dlatego, ze mówiqc jçzykiem potocznym: wykorzystuje on swe wczesniejsze doswiadczenia, jednoczesnie kolejne tego samego rodzaju oddzialywania docierajqce do niego mogq bys slabsze, a czlowiek i tak zareaguje, chociaz, gdyby

takie slabe oddzialywanie pojawilo siç za pierwszym razem mogloby nie spowodowac jego reakcji;

• w organizmie czlowieka, poza przeplywami energii korelacyjnej - dziçki której realizowane sq jego funkcje intelektualne, wystçpujq przeplywy energii wykonawczej, od której zalezy natçzenie jego reakcji;

• czlowiek na korzystne dla siebie sytuacje -zgodne z interesem wlasnym, reaguje szybciej i z mniejszym wysilkiem, decyzje w takich sytuacjach podejmuje dobrowolnie;

• reakcje czlowieka na niekorzystne dla niego sytuacje - niezgodne z interesem wlasnym, sq powolniejsze, podejmowane niechçtnie, decyzje podejmuje wówczas glównie pod przymusem;

• bodzce wywolujqce u czlowieka emocje pozytywne sprzyjajq i przyspieszajq jego reakcje;

• bodzce wywolujqce u czlowieka emocje negatywne opózniajq jego reakcje, w skrajnych przypadkach mogq je calkowicie zablokowac;

• w odpowiedzi na bodzce niepozqdane, tzn. nieodpowiednie dla czlowieka ze wzglçdu na wartosci jego stalych indywidualnych cech osobowosci, nie podejmuje on zadnych dzialañ z wlasnej inicjatywy albo wykonuje czynnosci przeciwstawiajqce siç tym bodzcom, chyba ze silny przymus zewnçtrzny zmusi go do dzialania;

• jesli w efekcie podejmowanych dzialañ zostajq zaspokajane potrzeby sterownicze czlowieka4, wówczas chçtnie podejmuje takie dzialania.

4 Koncepcjç potrzeb sterowniczych omówilam w: J. Wilsz, Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków

2009, s. 210-224; oraz w: J. Wilsz, Zaspokajaniepotrzeb sterowniczych w procesie pracy, „Pedagogika Pracy" 2008, nr 52, s. 92-103.

Zakoñczenie

W artykule zostalo poruszonych bardzo wiele zagadnieñ dotyczqcych czlowieka, z którymi niewystarczajqco skutecznie radzq sobie poszczególne monodyscypliny badajqce jego funkcjonowanie, zachowanie, zachodzqce w nim procesy psychiczne itp. Wskazano na celowosc wykorzystania teorii systemów autonomicznych do rozwiqzywania tych problemów. Teoria ta moze posluzyc do rozwiqzywania innych

problemów, zwiqzanych z funkcjonowaniem czlowieka, które nie zostaly poruszone w artykule. Dlatego w zakoñczeniu pragnç wskazac na mozliwe kierunki dalszych badañ nad zaleznosciq zachowañ czlowieka od stalych indywidualnych cech osobowosci czlowieka w dziedzinie funkcji intelektualnych osobowosci oraz w dziedzinie stosunków interpersonalnych.

równiez

Bibliografia

1. Mazur M., Cybernetyczna teoria ukladów samodzielnych, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.

2. Mazur M., Cybernetyka a zarz^dzanie, Ministerstwo Spraw Wewnçtrznych. Departament Szkolenia i Wydawnictw, War-szawa 1969.

3. Mazur M., Cybernetyka i charakter, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976.

4. Mazur M., Pojçcie systemu i rygory jego stosowania, „Postçpy Cybernetyki" 1987, rok 10, zeszyt 2.

5. Wilsz J., Interdyscyplinarnosc naukowców funkcjç integracji w nauce, „Zycie Szkoly Wyzszej" 198 9, nr 3, R. XXXVII.

6. Wilsz J., Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 2009.

J. Wilsh

The influence of the control mechanism of the psyche on the conduct

Summary. In the article grounds were given for an interdisciplinary approach to problem solving by means of science. Opinions expressed by specialists in neuropsychiatry were presented on conduct of a human as well as on his brain and the mutual relations between them. Observations were articulated on the unsatisfactory state in this field of science. Use of the theory of autonomic systems was proposed to explain psychic processes which have their effect on an individual, to identify factors determining his conduct and the influence of brain with regards to it. Rules of functioning of an autonomic system were discussed. A comprehensive response to a question on what influences the conduct of an individual who is regarded as a specific example of an autonomic system, was given. In conclusion, possible directions were proposed with regards to further research over the correlation between constant individual personality traits within the field of intellectual functions and the properties of his brain and the dependency of an individual's conduct on his constant individual personality traits in the area of interpersonal relations.

Keywords: neuropsychiatry, cybernetics, conduct, brain, autonomic system, constant individual personality traits.