CC BY
49
УДК 74.00 ББК 371
Шарифзода Файзулло, д.и.п., профессор, академики Академияи таусилоти Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе); Сабуров Хайрулло Мирзоевич, д.и.п.,профессори кафедраи педагогикаи ицтимои ва касбии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Шарифзода Файзулло, д.п.н., профессор, академик Академии образования
Таджикистана(Таджикистан, Душанбе); Сабуров Хайрулло Мирзоевич, д.п.н., профессор кафедры социальной и профессиональной педагогики ГОУ "ХГУимени акад.Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд),
Sharofzoda Faizullo, Dr. of Pedagogy, Professor, Academician of the Academy of Education of Tajikistan (Tajikistan, Dushanbe); Saburov Khayrullo Mirzoevich, Dr. of Pedagogy, Professor of the department of social and professional pedagogy under the SEI "KSUnamed after academician B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: khsaburi@mail.ru
Вожа^ои калиди: фикр,зеун,мактаби ибтидои, хонавода, волидон, фаъолияти фикри, рушди тафаккур, бозиуои фикри, муаллим, фикри солим
Дар мацола зарурати рушди цобилияти зеунии насли хурдсол аз нигоуи илми асоснок карда шуда, мушкилоти хонавода ва мактаби муосир дар цодаи баланд бардоштани цобилияти фикрронии ощо таулил карда шудааст. Хамчунин аз тарафи муаллифон нацши падару модар, аъзои оила, мактаб ва омузгор дар роуи ба миён овардани шароит ва рушди цобилияти зеунии насли хурдсол нишон дода шудааст. Циуати баррасии муаммои мазкур роууои рушди цобилияти зеуни, нацши барнома ва китобуои таълимии нав, рушди зеуну тафаккури кудак, силсилаи бозиуои фикри ва серуаракат, мушоуидаю муцоиса, сайру саёуатуои мацсаднок, уавасманд кардани фарзандон дар оила, баланд бардоштани шавци фарзандон нисбати китобхони, намунаи ибрат будани фарзандон, тамошои оилавии филму сауначауои бачагона дар мадди аввал гузошта шудааст. Хамзамон мавцеи чорабиниуои гуногуни тарбияви дар рушди нутц, тафаккур ва цауонбинии хурдсолон таулил карда шудааст. Дар мацола уамчунин барои рушди бемайлони тафаккури толибилмон мацсаду вазифауои мушаххас аз цабили додани донишуои назарияви ва татбици он дар амал, инкишофи фикри бонизоми мантици, баланд бардоштани маърифати ацлонии хурдсолон, ба зиндаги ва уаёт омода намудани насли наврас нишон дода шудааст.
Ключевые слова: мысль, интеллект, начальная школа, семья, родители, мыслительная деятельность, развитие мышления, интеллектуальные игры, учитель, здоровое мышление
В статье с научной точки зрения анализируются необходимость развития интеллектуальных способностей подрастающего поколения, проблемы семьи и современных школ в совершенствовании их мыслительных способностей. Авторы также подчеркивают роль родителей, членов семьи, школы и учителей в создании условий и развитии интеллектуальных способностей молодого поколения. В процессе рассмотрения данной проблемы приоритетными направлениями являются пути развития интеллектуальных способностей, роль новых учебных программ и учебников, развитие интеллекта и мышления ребенка, ряд интеллектуальных и подвижных игр, сравнение и сопоставление, целенаправленные прогулки, поощрение детей в семье, побуждение интереса к чтению, прилежание детей, семейный просмотр детских фильмов и сценок. В то же время анализируется роль различных образовательных мероприятий в развитии речи, мышления и мировоззрения у подростков. В статье также изложены конкретные цели и задачи для устойчивого формирования интеллектуального развития учеников, такие как передача теоретических знаний и их применение на практике, развитие
ОМИЛ^ОИ НАЗАРИЯВИ ВА АМАЛИИ РУШДИ ЦОБИЛИЯТИ ЗЕЩИИ НАСЛИ НАВРАС ДАР НИЗОМИ МУОСИРИ
ТАЪЛИМ
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАКТИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ В
СОВРЕМЕННОЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЕ
THEORETICAL AND PRACTICAL FACTORS OF INTELLECTUAL ABILITY DEVELOPMENT OF YOUNG GENERA TION IN THE MODERN EDUCATIONAL SYSTEM
системного логического мышления, развитие интеллектуальных знаний молодого поколения и их подготовка к жизни.
Key words: thought, intellect, primary school, family, parents, intellectual action, thought development, intellectual games, teacher, sound intellect
From the scientific point of view, the authors of the article analyzes the contemporary need for the development of the younger generations intellectual abilities, the problems beset with the family and modern schools targeted at improvement of their mental abilities. As well as, the authors emphasize the role of parents, family members, schools and teachers in reference to creation of the conditions and development of the young generations intellectual abilities. In the process of consideration of the relevant problem, priority is given to the development of intellectual abilities, the role of new curricula and textbooks, the development of the child's intellect and thinking, a number of intellectual and outdoor games, comparison and juxtaposition, purposeful walks, encouraging children in the family, encouraging interest in reading, diligence of children, family viewing of children's films and skits being taken into account as well. At the same time, the role of various educational activities in the development of speech, thinking and worldview in adolescents is canvassed in by the authors. The article sets out specific goals and objectives for the sustainable formation of intellectual development of students, such as transformation of theoretical knowledge and their application in practice, development of systemic logical thinking, development of the young generations intellectual knowledge and their preparation for life as well.
Мувофики талаботи чомеаи муосир мактаб муваззаф аст, ки аз инсони (кудаки) номустакил ва камтавон шахсияти мустакил, тавоно, фаъол, эчодкор ва содик ба Ватанро ба камол расонад ва ба хаёт рахнамун созад. Ва мактаб ин вазифаи пурмасъулиятро бо ёрии муаллимону олимони сохаи педагогика, хонавода, масъулини чомеа ва ахли чомеа ба анчом мерасонад. Дар ин маънй таъкидхои пайвастаи Президента кишвар Эмомалй Рахмон бояд дастури амали хамарузаи масъулин ва дастандаркорони сохаи маориф дар таълиму тарбияи насли ояндасози миллат бошад, ки фармудаанд: «Мо, пеш аз хама, ба инкишофи зинаи тахсилоти томактабй диккати чиддй дода, бояд шумораи муассисахои томактабиро бамаротиб зиёд намоем ва барои рушди кобилияти зехнии кудакон шароити мусоид фарохам созем» (1).
Дар халли ин вазифаи умдатарини таълиму тарбия, яъне «рушди кобилияти зехнй» мактаби ибтидой пешоханг, заминагузор ва масъул аст, зеро «хишти аввал»-ро дар ташаккули шахсияти хушзехн ва сохиби тафаккури мустакилона, интикодй, тахлилй ва эчодй махз мактаби ибтидой мегузорад.
Ин талоши пайгиронаи мактаби ибтидой дар зинахои баъдинаи тахсилот тадричан тахкурсии ташаккули бошиддаттари тафаккури бедор, мухаррик, мустакилона, солиму эчодии самарабахш ва муваффакона хохад буд. Дар ин росто мактаби ибтидой ба шогирдони хурдсол фаъолиятхои мушкилу зарурии хондан, навиштан, баёни маънй (гуфтор), ба хотир гирифтан (аз ёд кардан), хисоб кардан (халли мисолу масъала), расму суруд ва машку харакатхои чисмониро махз бояд дар заминаи зехн ва тафаккури бедор омузонад. Зеро асрори рушд ва ташаккули шахсияти мустакил ва чуяндаи кудак асосан дар хамин низоми фикрй, яъне дар «кашфи» маънй нухуфтааст: «Ин сухан пусту маънй магзи он, Ин сухан чун накшу маънй хамчу чон» (7,136). Мо амалхои хондану навиштан ва гуфторро хусусан устуворсозии хотираро, ки дар хаёти инсон накши арзанда дорад, харгиз катъи назар карданй нестем. Мушкилоти мактаби имруза дар он аст, ки баъзехо мухимияти хотирро аз рушди тафаккур хам болотар мегузоранд, ки дуруст нест. Онхо далели меоваранд, ки агар кудак зиёдтар азёд кунад (асосан порчахои назмию насриро), гуё «минбаъд дар 25-40 солагй ин дастоварди илмй ба кор меомада бошад. Ин фикри ботил дар мактабу мадрасахои пешин фаровон амалй карда мешуд, яъне кудакон ва наврасон кориазёд мекарданд ва бештарашон аз пайи маънй намерафтанд. Шояд минбаъд ба маънй сарфахм мерафтагй мешуданд. Бояд гуфт, ки ин тарзи азёдкуниро на хамаи мударрисон дастгирй мекарданд ва ин пахлуи корро тарафдорони азёдкунихои кориёна нодида мегиранд. Аввал ин ки дар замони мо суръати зиндагй ва таълим хеле баланд шудааст ва неруи фикри тахлилии наврасону навчавонон бояд ба талаботи ин суръати зиндагй мувофикат кунад. Дуюм ин ки азёдкунии порчахои бадей ба тафаккури гуманитарй поягузорй мекунад. Пас, рушди тафаккури техникй чй мешавад, ки дар замони мо устуворй ва кудрати давлат ва давлатдорй, пешравии истехсолоти саноатй ва иктисодиётро бояд таъмин кунад. Барои он ки хам рушди тафаккури гуманитарй, ки ба нашъунамои маънавиёту фарханг нигаронида мешавад ва хам тафаккури техникии халкамон хамрадифи тафаккури илмии чахониён гардад, ин ду фаъолиятро дар мактаб ба хам овардан,
хамгиро кардан айни муддао хохад буд. Хдмзамон бояд икрор шуд, ки солиёни тулонист (аз замони шуравй то имруз), ки ба ин максаду вазифаи мухимтарини таълиму тарбия: бедорй ва рушди зехну тафаккури тахлилии кудакон, ки дар илми педагогика заминаи устувори фаъолияти мустакилона, чуёй ва эчодй шинохта шудааст, хеле кам ва руякй ахамият дода мешавад. Х,ол он ки махз хамин заминаи устувори фикрй чи ояндаи донишомузй ва чи ояндаи хаётии шахсияти насли созандаро муайян хохад кард. Аз ин бармеояд, ки «Агар омузгор сатхи баланди касбият надошта бошад, мо хеч гох ва ба ягон восита сифати таълиму тарбияро бехтар карда наметавонем» (5).
Дар раванди сухбатхои бахсомез ва табодули назар бо муаллимони синфхои ибтидой, омузгорони донишкадаю донишгоххо ва хатто мутахассисони сохдбтачриба ва масъулини сохаи маориф кариб хамеша саволе ба миён гузошта мешавад, ки «Фикрро чй навъ бояд бедор кард», «чй навъ ва бо кадом роххо бояд инкишоф дод?»
Аввал, чй тавр бедор кардан ва чй навъ инкишоф додани фикри кудаконро муаллимону омузгорон дар мактаби олии педагогй бояд омухта бошанд ва бояд ба хубй донанд. Вале мутаассифона, шояд дар татбики бомаксадона ва бонизому пайгиронаи ин кори мухим кам диккат медиханд ва кам талош меварзанд. Х,ол он ки дар барномахои нави таълим рушду ташаккули фаъолияти фикрй дар таълими хама фанхои таълим барои хама зинахои тахсилоти умумй котеъона таъкид карда шудааст.
Дуюм ин ки, магар мантики оддй ва солим дар он аён намешавад, ки махз фарки инсон аз хайвон, кабл аз хама дар кобилияти фикрии инсон зохир ва собит мешавад. Ва ба шарофати бедорй ва рушди тадричию бонизоми фикрй кудак ба хама гуна фаъолияти бошуурона, бомаксадона, мустакилона, эчодй ва «кашфиётй» кодир хохад шуд. Охир бидуни рушди фикр инсон ба чое намерасад.
Дар адабиёти бешумори педагогй, аз чумла барои таълими ибтидой муаммои бедорй ва рушди зехну тафаккури кудак чи аз чихати назариявй ва чи аз чихати амалй ба тафсил маънидод ва асоснок карда шудааст.
Фикри кудак ба шарофати захирахои табиии акл, зехн ва шуур, хотир ва унсурхои кобилияти азалии фахмиш, омузиш, мушохида, мукоиса, тахлил, ёфтани робитахо, фаркият ва монандии ашё, ходисоту вокеоти олам (табиату чамъият) ва баровардани хулосахои оддитарини мантикй рушд ва ташаккул меёбад. Кудак (инсон) дар ибтидо (табиатан) унсурхои оддии хамаи ин захирахои шууриро доро мебошад ва ин захирахои кудак аз рузи таваллуд дар хонавода бояд тадричан ва мунтазам дастгирй ёбад. Минбаъд ба кадри имкони зехнй ва бидуни фишор, вале ба тарики бозихои шавковаронаю хавасмандкунанда бояд тарбия (талкин) карда шавад. Барои расидан ба ин максаду вазифахои тарбиявй, кабл аз хама, хонавода масъул ва манфиатдор аст ва то вакти мактабравии фарзанд анчоми ин максаду вазифахои тарбиявиро ба душ дорад. Хонавода бояд донад, ки махз силсилаи амалхои мушохидаи максаднок, мукоиса, ёфтани фарку монандии ашёи мухити хонавода ва хулосахои оддитарин дар бедории фикри фарзанд накши пешбарандаву халкунанда дорад. Дар ичрои ин ва дигар вазифахои тарбиявй хонавода дар тули тахсили фарзанд чи дар назди фарзанд ва чи чомеа масъул аст. Ин конуниятест, ки бояд хатман риоя карда шавад. Дар натича падару модар сохиби фарзанди солех ва чомеа сохиби шахсияти баркамолу салохиятманд хохад шуд. Масъулияти дар назди фарзанд ва чомеа доштаи падару модарро хануз устод Рудакй чунин таъкид карда буд:
Эй дарего, ки хирадмандонро Бошад фарзанду хирадманд не! В-арчи адаб дораду дониш падар, Досиди мерос ба фарзанд не! (6, 116)
Дар бедорй ва рушду ташаккули фикрии кудак, ки волидайн метавонанд аз онхо кор бигиранд, бозихои фикрй (ёфтани асрори ашё, ходисаю вокеахо), чисмонй, парвози хаёл (сафархои хаёлй), фантазия, расмкашй, суробсозй, сохтани лоначахо барои парандагон, бофтани афсонахо, давом додани афсонахои нотамом ва амалхои кахрамонони хикояхо, филмхои тасвирй ва бадей ва монанди инхо хеле муфиданд. Силсилаи ин бозихо ва тадбирхои ба бедорй ва рушди фикри кудак нигаронидашаванда хеле сода, зиёд ва гуногун буда метавонанд:
- мушохида, мукоиса ва шинохти ранг, садо, буй, мазза, гармй, хунукй, равшанй, торикй, наздикй, дурй, нармй, сахтй, мехрубонй, дагалй, зебой, худй, бегона ва монанди инхо;
- мушохида ва мукоисаи сифату хислатхои ашё, хайвоноти хонагй, вахшй, ходисоти табиат: шамол, борон, барф, офтоб, мохтоб, ситорагон, гармй, хунукй, руз, шаб, вакт, абр, раъду барк, рангинкамон...;
- саёхатхои максаднок ба табиат ва мушохидаи чуй, нахр, руд, дарёхои кишвар, дарахтон, сабзазорхо, зироат, парандахо, хайвонот, курсору сахрохо, талу тепа ва адирхо, мукоисаи онхо, ёфтани монандй ва фарк, кайд кардани зебоихои чизхои мушохидашуда, тахлил ва хулосахои оддитарини мантикй...;
- ба корхои тасвирй хавасманд кардани фарзандон дар хонавода, суробсозй ва расмкаши тахминии баргу гулхо, мевахо, хайвоноти хонагй, паррандахо ва хатто расми тахминии бобою бибй, падару модар, хохару додар, суробсозй дар ин мазмунхо ва гайра, ки чавобгуи талаби зебоипарастй, бакорандозй ва бедории фикри кудак аст;
- хонондан ва шавкманд кардани фарзандон ба китобхонй: хдкоя ва афсонахои кудаконаи хурду шавковар, хондани киссахо дар давоми руз ва хусусан пеш аз хоби кудак;
- тамошои намоиш, сахрачахо, филмхои тасвирй, саволу чавоб бо кудакон оид ба мазмун ва мохияти онхо;
- чалб ва хавасмандонии кудак бо корхои оддитарини хавлй ва хона, анчом додани ин корхо мувофики имконият ва мароки кудакон;
- бозихои зехнй кардан бо кудакон дар вакти муайян, байтбаракхо;
- намунаи ибрат будани волидайн дар риояи одоби сари дастархон ва одоби кабулу пазироии мехмон, талаби риояи ин одоб аз чониби кудакон;
- ёрй хостан аз кудакон дар тозагии хонадон ва пухту пази таомхо ва монанди инхо;
- иваз кардани харфхо: нон, чон, хон, дон, гуфт, руфт, чуфт, хуфт, муфт, хона, шона, дона ва г.
Силсилаи ин ва дигари чунин тадбирхои оддитарини тарбиявй чи аз чониби волидайн ва
чи аз чониби муаллимон дар ибтидо боиси бедории фикрй ва минбаъд тадричан сабаби асосии рушди фикри тахлилй бошуурона, мустакилона, муназзам ва эчодии кудакон хохад шуд. Зеро «шуури кудак хамчун низоми назархо ва боварй, кабл аз хама дар натичаи азхудкунии донишхои оддитарин ташаккул меёбад» (3,126).
Бояд таъкид кард, ки ба рохандозии тадбирхои тарбиявии фавкро метавон аз овони тифлии кудак дар хонавода шуруъ карда (дар мархилаи кудакии томактабй) ва минбаъд дар мактаб давом дод. Азбаски кудакон дар хар давраи синнусолии номбаршуда хусусият ва имконоти чисмонй, шуурй, зехнй ва фикрии хоси худро доранд, ба хотири садама назадан ба саломатии чисмонй ва равонии онхо дар ташкили фаъолиятхои тарбиявй ва таълимй низому меъёри муайянро бояд риоя кард, ки онро муаллимони мухтарам хдмчун мутахассис бояд ба хубй донанд ва дар чахорчубаи (мачрои) хамкории мактаб бо хонавода метавонанд ва муаззафанд волидайнро бо низом, максад, вазифахо, хачм ва дастрасии фаъолиятхову тадбирхои тарбиявии мутазаккира шинос кунанд. Фахмонанд, ки кудакон ин ё он амалро шавкмандона ва бидуни хасташавй танхо дар доираи имконоти чисмонии синнусолй, шуур, хотир, тафаккур, шавку завк ва талаботашон самарабахш анчом дода метавонанд ва мутлако фишороварй ва чазо мамнуъ аст.
Дар сурати мухайё сохтани низоми аз чихати илмй асосманди ташкили фаъолияти фикрии инсон (кудак) вай ногузир оддитарин асрори тахлил ва фикр карданро барои худ «кашф» мекунад. Дар натича кудаки мактабхон масъалахои таълимии хондан, навиштан, гуфтан (инкишофи нутк), хисоб кардан, ба хотир гирифтанро зимни ба кор андохтани имконоти (захираи) зехнй ва тавонмандии фикрй бе мушкилоти шадид, вале бо мушкилоти нисбй фахмида хал мекунад. Маълум аст, ки дар хдлли масъалахои тарбиявй ва таълимй мушкилоти муайян ё худ монеа бояд чой дошта бошад, чи тавре ки олими тавонманди рус Л.С.Виготский фармудааст: «Инкишоф дар минтакаи наздиктарини мушкилот сурат мегирад» (1,52). Яъне талаба фикр карда мехонад, фикр карда менависад, фикр карда сухан мекунад, хонда фикр мекунад, навишта фикр мекунад, ки оё дуруст хондам, навиштам, гуфтам ё на, ки ин хама фикркунихо мушкиланд, вале бартарафшаванда ва сабаби бедорй ва рушди фикр мешаванд. Ин аст механизм, ё сомонолоти ёд додани фикркунии кудак, ки аз волидайн, муаллимон ва аз худи кудак захмати самарабахш ва зиёди бартарафсозии муназзами монеахо ва мушкилоти хамешагиро такозо дорад. Чунин будани табиати фикркунй ва рушди фикри кудакро Л.С.Виготский ба таври возеху равшан маънидод кардааст: «Минтакаи наздиктарини инкишоф вазифахои (ухдадорихои) хануз пухта нарасида, вале дар чараёни пухтан бударо муайян мекунад, ки фардо хохад пухт ва феълан дар холати чанинй карор дорад:
вазифахоеанд, ки онхоро наметавон меваи инкишоф, балки мугчаи инкишоф номид, яъне хамакнун пухта мерасанд» (1,22).
Дар илми педагогика акидае устувор аст, ки дар овони тифлй ва кудакии томактабй фаъолияти бозй дар хаёти кудак накши пешбаранда мебозад ва баъди ба мактаб ворид шудан, фаъолияти фикрй ё таълимй чойи бозиро мегирад. Вале мушохида, тахкдкд хусусиятхои равонй ва захирахои зехнии кудакон моро ба акидаи дигаре овард, ки фаъолияти бозй баъди ба мактаб омадани кудак якбора аз накши пешбарандагии худ махрум намешавад, балки агар голибан ба бозии таълимй ё худ бозии дидактикй табдил дода шавад, фаъолияти фикрию таълимиро вусъат мебахшад, пеш мебарад. Яъне фаъолияти бозй хусусан дар синфхои ибтидой бо фаъолияти таълимй тавъам мешавад ва сади рохи хасташавии фикрии кудак мегардад. Ин вазъият то охирхои мактаби ибтидой идома меёбад ва ин руйдодро муаллимони мухтарам бояд хамеша мадди назар дошта бошанд ва аксари фаъолиятхои таълимиро хаддал имкон тавассути истифодаи бозихои дидактикй рохандозй намоянд.
Дар раванди амалхо (машгулиятхо) ва бозихои гуногуни чисмонй, зехнй, хаёлй ва дидактикй, ки мувофики коида ва талаботи муайян доир карда мешаванд, дар кудак тадричан бедории фикр, фикри мустакилона, фикри хаёлй, тахлилй, вале бонизом, чуяндагй ва эчодй рушду нумуъ меёбад. Зеро фикри мустакилона натичаи амали мустакилона аст ва «^обилияти фикрии кудакон рушди малакаи мехнати фикриро метезонад» (4,120) ва ба ин фикри мустакилона кудаконро расондан лозим аст. Бинобар ин хамагуна бозихо дар синфхои ибтидой бояд бомазмун, максаднок, яъне бозихои дидактикй бошанд. Дар натича кудакон дар раванди чунин бозихо аз шавковарй ва самарабахшии мушохидаю мукоисахои худ, монандкунихо ва фаркёфтанхо, тахлилу хулосабарорихои худ, ки муваффакиятхои нахустнишон хастанд, болупар мегиранд, каноатманд мешаванд ва минбаъд богайратона, бошавкона ва чиддй ба халли масъалахои душвортари таълимй камар хоханд баст, яъне «минтакаи наздиктарини мушкилотро» паси сар мекунанд, ба инкишофи фикри оддитарини худ муваффак мешаванд.
Фаъолияти бозй хамсафари доимии фаъолияти таълимии муваффаконаи кудакон аст, ки инро чи волидайн ва чи муаллимон бояд хамеша дар мадди назар дошта бошанд. Дар ин росто, хусусан бозихои хаёлй, яъне сафархои хаёлй (фантазия) ба хусусиятхои равонии кудак хеле мувофик, шавковар, бедоркунандаи фикр ва самарабахш аст. Дар раванди ин навъи бозихои шавковар ва зехнй, ки кудак фикран ба оламхои дуродур сафархои хаёлй мекунад, тамоми имконоти эхсосй, шуурй, зехнй ва фикрии худро ба харакат медарорад. Дар натича махз фикри у бедор мешавад, рушд меёбад, шавку завки фикри эчодй ба парвоз меояд. Кудакон хаёлан ба китъахои олам, ба куху чангалхо, тайгаю саваннахо, бахру укёнусхо, мамлакатхои дуродур, марзу бумхои афсонавй, ба коинот ва монанди инхо сафархои хаёлй мекунанд... Факат кудаконро ба ин сафархо рахнамун ва рохбаладй кардан кифоя аст. Дар раванди ин навъи бозихо олами ботинии кудак гуногун, рангоранг, пурмазмун ва ганй мешавад ва ноаён поя ва тахранги фикри эчодии устувор дар у гузошта мешавад. Ин навъи фаъолият кудакро ба олами фикри тахлили мустакилона ва эчодй рахнамун месозад ва ба рушди зехни босуръат ва фарогир мусоидат мекунад. Яъне фикр ва зехни инсон хамеша дар раванди на фаъолиятхои якрангу якнавохт, балки махз дар раванди фаъолиятхои гуногун, монеадор ба хам тавъам, решапайванд ва рушду нумуъ меёбад. Ин ходиса асрори рушди ташаккули инсон аст ва хусусан дар синфхои ибтидой боавчу шиддат зухур мекунад.
Бояд таъкид кард, ки дар рушди зехн тафаккур накши пешбаранда дорад, яъне ба таври умумй ё мучаррад (абстракт) инъикос карда тавонистани вокеият; фахмиши амики асл; фахмиши сабаби ходисот (зухурот) фаъолияти якчояи зехн ва фикрро такозо мекунад ва дар ин хамбастагй рушди харду сурат мегирад. Рушди зехн ба равандхои равонии маърифат, яъне хис кардан, дарк кардан, диккат, хотир, хаёл, тасаввур ва нутк вобаста аст. Рушди тафаккур (фикр) дар навбати худ ба тагйирёбии сифати дарк, хотир, ба равандхои идорашаванда ва озод будани хаёли чуёй ва эчодй оварда мерасонад. Аз ин бармеояд, ки махз рушди тафаккур (фикр) яке аз вазифахои умдатарини рушди умумии одам ва ташаккули шахсияти уст ва тафаккури инсон махз дар раванди мачмуи фаъолиятхои у мунтазам ру ба инкишоф меорад ва кобилиятхои зехнии у такомул меёбад.
Тафаккур кори мустакилонаи шуур аст, ки инсонро ба кабули карору хулосахои асосманду максадноки хаётй ва илмй мерасонад. Амали (фаъолияти) бомаксадона ба раванди фикр, ба идоракунии фикр, ба кобилияти фикрй замина мегузорад. Дар навбати худ донишхо (тасаввуроту фахмиш оид ба ашё, чизе, ба равобити миёни ин тасаввурот) ва мантики солим (дониш ва ахбори ба зехн воридшаванда) заминаи устувори тафакурро мегузорад. Аз ин
бармеояд, ки ба рушди тафаккур мадз зедн масъул аст, ки тамоми унсурдои кори фикр ва рушди онро фаро мегирад.
Тафаккур аслан дама он чизеро, ки инсон метавонад ба даст оварад, муайян ва пайгирй мекунад, зеро фикр поягузори роди хдлли тамоми муаммою мушкилоти даётй мебошад. Мадз дар раванди далли масоил даётй инсон ба натичаи (хуб ё бад) зиндагии худ мерасад.
Ба назари ин чониб, агар дама гуна таълиму тарбия, сар карда аз хонавода, тарбияи томактабй, зинадои тадсилоти умумй (ибтидой, асосй, миёна) то тадсилоти олй фаъолияти худро дар асоси риояи конунияти «Рушди зедн ва фикри солим» анчом диданд, насли навини ояндасози мо дар муддати начандон тулонй кулладои баланди илми замонавиро фатд ходад кард, мутахассисони баландпояи мо дар бозори чадонии меднат ракобатпазир ходанд шуд ва дар рушди устувори Ватани азизамон дадчанд садмгузор ходанд буд.
Пас дар содаи тарбияю таълими наслдои ояндасози миллат барои рушди бемайлони тафаккури толибилмон кадом максаду вазифадои калидиро бояд анчом дод:
1. Додани донишдои назариявй бо татбики дамзамонй ва хдтмии ондо дар амал. Донишдо бояд илмй, дунявй ва пурра (мукаммалии симои олам, додисоту вокеот ва асрори ондо...), мантикй (бе ихтилофи аслият), санчидашаванда бошанд. Бояд дар хотир дошт, ки ноогодй аз асрори оламу одам сарчашмаи тамоми нокомй ва бадбахтидои инсон аст.
2. Инкишофи фикри бонизоми мантикй - кобилияти дар тафаккур, мудокимот, карору хулосадо ва амалдои худ бомаксад, муттасил ва муътамад будан ва бовар доштан. Яъне дама фикру аъмол инсонро ба суи максади начиб бибарад ва бояд дар дама кор барои ноил шудан ба натичадои босамар ва дилход талош варзад. Рафъи бемантикй, исботнашавандагй, бартараф кардани тамоми ихтилофот ва хатодои шуур дар роди расидан ба максаддои дар пеши худ гузошташуда.
Ба хотири рушди тафаккури худ хдр толибилм аз муассисаи томактабй то мактаби олй бояд ин омилдоро мадди назар дошта бошад ва мураббию омузгор мунтазам ба ин таъкид намоянд ва донишомузонро ба ин хулосаи даётй расонанд:
1. Маърифат - гирифтани донишдо (таълим - машгулият, дарсдо, фаъолияти мустакилонаи таълимй, чустучуй, тахдилй, эчодй, китобхонй, сарчашмадои илмй ва ахборотй).
2. Андеша (мулодиза) кардан - омухтани фикркунй ва тадлил (мушодида, мукоиса, ёфтани фарку монандй, хулоса кардан), ёфтани арзиш ва кабули карори (хулосаи) нидой (бедтарин).
3. Х,аёт - натичаи рафторест, ки ногузир давоми мантикии фикри инсон аст. Мадз даёт ба дониш ва фаъолияти дам фикрй ва дам амалии инсон бадо медидад, ки у натичаи дилход ба даст овард ё на.
Барои он ки одам фикри худро (тафаккур) босамар бедор кунад, рушд дидад ва кавию тавоно намояд, вай бояд доимо доништалаб ва донишандуз шавад, яъне кушиши «дамаро донистан» кунад, кушад, ки дама чизи пурасрор, арзишманд ва зарурй то дол нафадмидаашро фадмад. Х,амзамон донишдои досилкардаашро дар амал (даёт) бисанчад ва натичадо ба даст оварад, дамчунон бифадмад, ки донишдо ва асрори олам нопайдоканор аст, вале донисташаванда ва агар одам мунтазам задмати омузиш кашад, датман донишманду тавоно ходад шуд.
Дар назди худ гузоштани максаддои начиб ва арзишманди даётй ва азми задмати ба даст овардани ондо ба рушду нумуи фикр таъсири амик ва мусбат мерасонад. Бинобар ин дар назди донишомуз мунтазам максаддои аз дируза арзишмандтару мушкилтар бояд гузошт, то у барои ноил шудан ба ин максаддои нав талошу сайъи бошиддаттаре анчом дидад. Аз ин бармеояд, ки агар инсон (толибилм) фикру андешаи худро пайгирона, бовусъат ва фаъолона рушд доданй шавад, бояд пеши худ максаддои олй, арзишманд ва мураккабтар гузорад, барои расидан ба фадмишу донишдои асоснок оид ба мавзуъ ва масъаладои таълимй, руйдод, додисаю вокеоти олами дастй ондоро дакиккона мушодида ва мукоиса кунад, оид ба ондо сарчашмадои муътамад (мувофики синну сол) ва дастрасро кироат ва тадлил кунад, хулоса барорад, накшасозй кунад, амалдои бомаксадона анчом дидад, монеадои фикрталабро бартараф созад, хатодои содиркардаашро дарёфта ислод кунад, талошу кушишдои наву такрорй анчом дидад, то даме, ки ба максади арзишманди гузоштааш бирасад.
Ин акида ва андешадои назариявй, ки аз озмоишдои бешуморй тадкикй гузаштаанд ва даконият ва даётй будани худро дар амалия собит кардаанд, таъкид мекунанд, ки дануз дар хонавода, богча ва синфдои ибтидой мунтазам фаъолиятдои зеднй ва фикрталаб созмон дода шаванд, то дар раванди ондо кудакони аз чидати зеднй содиби имконот ва омодагии гуногун, чи заиф, чи неруманд тавонанд масъаладои шавковар, гайричашмдошт, чустучуй ва тадлилию эчодиро дал кунанд, датто агар ин масоил берун аз маводи расмии таълимй (дар синфдои ибтидой), яъне даётй бошанд. Ченаки дакконияти донишдо мадз даёт аст. Дар раванди рушди зеднию фикрии кудакон дарс ва машгулиятдои таълимй бояд мазмуни илмй,
мушаххас, мароковар ва дастрас дошта бошанд. Дар натича имкон ва шароит фарохам мешавад, ки неруи зехнй ва фикрии кудакон на танхо дар раванди фаъолиятхои таълимии умумй, балки дар рафти фаъолияти таълимии рузмарраи инфиродй ва мустакилона низ рушд ёбанд, зеро кудакон агар мафхуме, чизе, асрореро шахсан «кашф» кунанд, аз «кашфи худ» каноатманду фарахманд мешаванд. Ин холати рухии кудакон мувофики яке аз принсипхои таълими хамгиро «Ташкили мавчвору болоравандаи таълим» (иваз шудани содагй ба мушкилй ва баръакс) буда, имконият медихад, ки шогирдон ба фаъолияти фикрй ва инкишофи худ хавасманд шаванд, сустиродахо ва камгайратон аз муваффакиятхои худ рухбаланд гарданд» (9, 202-203) ва ба «Фатхи куллахои» баландтари донишу илм богайраттар талош варзанд. Дар чунин вазъияти болидахотирии кудакон муаллим ноаён накши иштирокдори «Кашфиёт»-ро мебозад, яъне у роххои халли масъала ё мушкилотро нишон намедихад, ки барои талаба «осонакак» аст, балки дар чустучуи мустакилонаи ёфтани роххои халли масълаи мушкил шогирдонашро хамрохй мекунад. Ин хамкории тарафайн самарабахшии фаъолияти харду чонибро дар дарсу машгулиятхо дучанд меафзояд ва рушди бомаксад ва бонизоми тафаккури кудаконро таъмин хохад кард.
Омузиш, тахлил, мушохидаву хулосабарорихое, ки пешниход гардид, бевосита аз тачрибаи санчидашудаи омузгорону методистони варзида, одоби рузгордории хонаводахои сохибобруй ва тахкщоти барчастаи олимони бузурги соха бармеояд, ки истифодаи онхо дар чараёни таълим ва тарбияи насли наврас амали сарива^тию лозима мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Выготский, Л.С. Мышление и речь/ Л.С. Выготский.- М.: Лабиринт, 1999.- 352с.
2. Лихачев, Б.П. Педагогика/ Б.П.Лихачев. - М.: Юрайт, 2003. - 316 с.
3. Лутфуллозода, М. Методикаи таълими ибтидои забони модарй/М. Лутфуллозода. -Душанбе, 2018. - 704с.
4. Лутфуллозода, М. Педагогикаи миллии халки точик/М. Лутфуллозода.-Душанбе, 2015.216 с.
5. Рахмон, Э.Паёми Президента Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои сиёсати дохилй ва хоричии Чумхурии Точикистон».- Душанбе, 26-декабрис. 2018// http://president.tj/node/19088.
6. Рудакй, А. Шеърхо/ А.Рудакй. - Душанбе: Ирфон ,2018. - 137с.
7. Румй, Мавлоно Ч,алолуддини. Андарзнома(мураттиб ва муаллифи пешгуфтору тавзехот Мирзо Муллоахмадов)/ Мавлоно Чдлолуддини Румй. - Душанбе: Маориф ва фарханг, 2007. - 168с.
8. Шарифзода, Ф. Педагогика: назарияи инсонофар ва чомеаи фархангй/ Ф. Шарифзода. -Душанбе: «Ирфон», 2010. - 543с.
9. Шарифзода, Ф. Педагогикаи хамгиро/ Ф. Шарифзода. - Душанбе: Ирфон, 2011. - 512с.
REFERENCES:
1. Vygotsky, L.S. Thought and Speech / L.S. Vygotsky. - M.: Labyrinth, 1999. - 352 p.
2. Likhachev, B.P. Pedagogy / B.P. Likhachev. - М.: Yuright, 2003. - 316 p.
3. Lutfullozoda, М. Methods of Teaching the Mother Tongue / M. Lutfullozoda. - Dushanbe, 2018. - 704 p.
4. Lutfullozoda, М. National Pedagogy of the Tajik Nation / M. Lutfullozoda. - Dushanbe, 2015. -216 p.
5. Rahmon, E. The Message of Tajikistan Republic President "On Streamlines towards both Home and Foreign Policy of Tajikistan Republic". - Dushanbe, December 26, 2018 // http://president.tj/node/19088.
6. Rudaki, A. Poems / A. Rudaki. - Dushanbe: Cognition, 2018. - 137 p.
7. Rumi, Mavlono Jaloluddin. Educational Notes (compiler and author of foreword and commentary Mirzo Mulloahmadov) / Mavlono Jaloluddini Rumi. - Dushanbe: Education and Culture, 2007. - 168 p.
8. Sharifzoda, F. Pedagogy: Theory of Humanity and Cultural Society / F. Sharifzoda. - Dushanbe: Cognition, 2010. - 543 p.
9. Sharifzoda, F. Integrated Pedagogy / F. Sharifzoda. - Dushanbe: Cognition, 2011. - 512 p.
