CC BY
28
23 00 00 СИЕСАТШИНОСИ 23 00 00 ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ 23 00 00 POLITICAL SCIENCES
23.00.02 ПОЛИТИЧЕСКИЕ ИНСТИТУТЫ, ПРОЦЕССЫ И ТЕХНОЛОГИИ 23 00 02 POLITICAL INSTITUTES, PROCESSES AND TECHNOLOGIES
УДК 316.3/4 ББК 60.561.3
МАЦОМИ ОИЛА ДАР Саидзода Шухрат Шукур,
РАВАНДИ н.и.с., дотсенти кафедраи сиёсатшиносии
ИЦТИМОЪГАРОИИ СИЁСЙ ДД^БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ СЕМЬИ В Саидзода Шухрат Шукур, ПРОЦЕССЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ к.полит.н., доцент кафедры политологии СОЦИАЛИЗАЦИИ ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
THE ROLE OF FAMILY IN THE Saidzoda Shukhrat Shukur,
PROCESS OF POLITICAL candidate ofpolitical sciences, Associate SOCIALIZATION Professor of the politology department
under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа: муцити оила, масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд, ицтимоъгароии сиёси, моделцои ицтимоъгароии сиёси, марцилацои ицтимоъгароии сиёсии шахс, ташаккули шуури сиёси, маданияти сиёсии шахс
Мацола ба масъалаи нацш ва мацоми оила дар раванди ицтимоисозии сиёси бахшида шудааст. Дар он зарурати ицтимоъгароии сиёсии наврасону цавонон дар шароити дигаргунщои цомеа, хосатан дар шароити цацонишави, ки ба фарцангу маданияти ацоли таъсири рузафзун дорад, асоснок карда шудааст. Мацоми оила цамчун институти муцими ицтимоъгароии сиёси мавриди барраси царор ёфта, нацши падару модар дар инкишофи афкори ицтимоиву сиёсии фарзанд, чигунагии таъсири ощо дар раванди ицтимоъгароии сиёсии кудакону наврасон мавриди барраси царор ёфтааст.
Муаллиф Цонуни Цумцурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд»-ро яке аз цонущои фавцулода муцими милли на тащо дар роци таълиму тарбияи наврасону цавонон мешуморад ва риояи онро аз тарафи масъулин, яъне волидон, муассисацои таълими, давлат ва цомеа дар раванди ицтимоъгароии сиёсии дурусти насли наврас омили муассир мецисобад. Аз цониби дигар бекор-
шавии шумораи зиёди ацди никоу дар байни оилауои цавон на тануо мушкилоти нави ицтимоиро ба миён меорад, балки раванди ицтимоъгароии сиёсии кудакону наврасонро халадор менамояд. Барои боз уам беубуд бахшидани ицтимоъгароии сиёсии наврасону цавонон пешнщодуо манзур шудаанд.
Ключевые слова: семейная среда, ответственность родителей, воспитание детей, политическая социализация, модели политической социализации, периоды политической социализации, формирование политического сознания, политическая культура личности
Рассматриваются роль и место семьи в процессе политической социализации. Обоснована необходимость политической социализации подрастающего поколения в условиях меняющегося общества, особенно в условиях глобализации, когда данный процесс значительно влияет на мышление и культуру населения. Изучена роль семьи как важного института политической социализации, место родителей в формировании и развитии социально-политического мышления детей, особенности их влияния на процесс политической социализации подростков. Закон Республики Таджикистан «Об ответственности родителей в воспитании детей» представляется одним из особо важных национальных законов не только в воспитании подростков и молодежи, и его соблюдение ответственными субъектами, то есть родителями, образовательными учреждениями, государством и обществом, в процессе правильной политической социализации подрастающего поколения является эффективным фактором. С другой стороны, большое количество разводов среди молодых семей не только создаёт новые социальные проблемы, но и мешает правильной политической социализации детей и подростков. После рассмотрения проблемы, с целью улучшения политической социализации подростков и молодежи, предложен ряд рекомендаций.
Key words: family milieu, responsibility of parents, upbringing of children, political socialization, models of political socialization, period of political socialization, periods of political socialization, formation ofpolitical consciousness, political culture of an individual
The article dwells on the role and place of family in the process of political socialization. The author substantiates a necessity of political socialization of the growing generation under the conditions of the changing society, especially in the context of globalization when the process in question influences considerably the population's thinking and culture. The author has studied the role offamily as an important institute of political socialization, the place of parents in the formation and development of children's social-political thinking, peculiarities of their sway over the process of teenagers' political socialization. Tajikistan Republic Law "On Parents' Responsibility Concerned with Upbringing of Children" is one of the most significant national laws not only in upbringing of teenagers and adolescents and its observance by the subjects in charge, i.e. parents, educational institutions, state and society is an effective factor. On the other hand, a great quantum of divorces among young families is not only creates new social problems, but hinders a proper political socialization of children and teenagers either. On this account the author proposes a number of recommendations.
Оиларо ячейкаи хурди чамъият меноманд. Новобаста аз сохтори ичтимой ва низоми сиёсии давлат ташаккули чанбадои ичтимоиву сиёсии шахс аз оила сарчашма мегирад. Аксарияти падару модарон талош менамоянд, ки фарзандашон дар чомеа сохиби малому манзалати муайян гардида, чун субъекти фаъол дар даёти давлат накши муайяни худро гузоранд.
Оила хамчун ниходи ичтимой дар чомеа мав;еи махсуси худро дошта, вазифахои муайянро ичро мекунад. Ичрои самараноки вазифахои тарбиявй, фархангй ва маърифатй, таъмини нуфузи ахолй, робитаи наслхо ва ичтимоъгарой ба раванди рушди чомеа таъсири бевосита мерасонанд [6].
Муха;;ик;они соха бар он а;идаанд, ки хамаи хусусиятхои равонию зехнии кудак, махз дар давраи аввали хаёт дар зери фаъолияти гуногун (муошират, бозй, мехнат, таълим ва г.) инкишоф меёбанд [13, 98]. Хонавода аввалин мухитест, ки кудак бо та;лид кардан ба шеваи рафтору гуфтори дигарон ба рафтору гуфтори худ шакл медихад [12, 119].
Х,еч кас аз ибтидо шахси комил ва рушдёфта ба дунё намеояд, мадз дар мудити оила аввалин тасаввурот оид ба давлат, президент, конун, рамзхои сиёсй ва г. ба вучуд меояд, ки дар ин самт накши волидон хеле назаррас мебошад. Ба андешаи муха;;и;и точик С.Ятимов мухити оила на танхо дар ташаккули шуури сиёсии кудак сахми калон мегузорад, он хамчунин дар шуури инсон манзалати ватандорй ва мансубият ба миллати муайянро тавлид менамояд [14, 97]. Ин долат вобастагй дорад ба он, ки маърифату маданияти сиёсии наздикони кудак, хосатан волидон дар кадом сатд карор дорад ва шароити низоми сиёсй то кадом андоза дар интиколи арзишдо ва меъёрдои сиёсй ва анъанадои насли пешина ба насли нав мусоидаткунанда мебошад.
Чигунагии раванди ичтимоъгароии сиёсии кудакон, хосатан аз муносибати байни падару модар, донишу маърифат ва рафтори онхо зич вобаста мебошад. Оилаи устувор ниходи мухими пешбарандаи чамъият аст. Аз ин ру мустахкамии оила, маърифату маданияти волидон дар инкишофи аввалин тасаввуроти кудак нисбат ба сиёсат таъсири назаррас мерасонад. Пойдевори оилаи бо мухаббату мехр, хамдигар-фахмй, ахло;и хамидаи инсонй бунёд гардида, устувор мебошад. Фарзанд дар чунин мухит сарбаланд, ;авиирода, босадо;ат, боимон тарбия меёбад [2, 116].
Дар баробари волидон давлат низ талош менамояд, ки институтдои ичтимой ва сиёсй он маърифатеро ба насли наврасу чавон таълим диданд, ки ба дифзи суботу амният ва рушди минбаъдаи чомеа кумак намояд. Мутоби;и моддаи 33-и Конститутсияи Чумхурии Точикистон: «Давлат оиларо хдмчун асоси чамъият химоя мекунад» [7, 12]. Давлат пуштибони чунин модели ичтимоъгароии сиёсие мебошад, ки он ба тадкими суботу амният ва рушди давлат мусоидат намояд.
Бояд гуфт, ки баъди бардам хурдани Иттидоди Шуравй, ки Точикистон чузъи ин иттидод ба дисоб мерафт, дар даёти ичтимоиву иктисодй ва сиёсиву фардангии кишвар дигаргунидои назаррас ба вучуд омаданд. Ин дигаргунй кабл аз дама бо ивазшавии як низом ба низоми сиёсии дигар вобаста буд. Дар давраи шуравй раванди ичтимоъгароии сиёсии шахс дар асоси низоми ягона, ки он ба идеология ягона такя кард. Тамоми институтдо ва воситадои ичтимоъгароии сиёсй: оила, богча, мактаб, артиш, дизб ва г. аз руи низоми ягона дар ташаккули афкор ва фарханги сиёсии шадрванди давлати шуравй сахм мегузоштанд. Бо шикаст хурдани ин давлати бузург,
идеологияи ягона низ аз байн рафт. Фаъолияти дар ин маврид фаъолияти институтдо ва воситахои ицтимоъгароии сиёсй суст гардид, зеро зарурати аз руи модели ;аблй бурдани ицтимоъгароии сиёсй бо;й намонд.
Оила ба хайси яке аз институтами ицтимоъгароии сиёсй дар шароити вазнини ицтимоиву иктисодй ва сар задани цанги шадрвандй ба мушкилй ру ба ру гардид. Аз таълиму тарбия дур мондани наврасону цавонон вазъияти оиларо мушкилтар гардонид. Шароити вазнини ицтимоиву иктисодй ва нооромии сиёсй таъсири худро ба дамаи содадои даёти цамъиятй, дар навбати аввал ба раванди ицтимоъгароии сиёсии шахс расонид. Бо вуцуди он ки Тоцикситон аз соли аввали истиклолият роди бунёди цомеаи демократа ва дунявиро пеш гирифт, фазои сиёсии дохилй ва набудани тацрибаи деморкатия дар кишвар барои омода намудани насли нав дар рудияи озодандешй ва фаъолнокии сиёсй, ки хоси низоми демократй ба дисоб меравад, монеа мегардид.
Бо гузашти ду дадсола ва нисбатан бедтар гардидани шароити ицтимотиву иктисодии мардум то дол на дар дамаи оиладо ба цидатдои сиёсии таълиму тарбияи фарзандон диккати кофй медиданд.
Аз тарафи инсон аз худ кардани арзишдои гуногун, тарзи рафтор, ;оидахои рафтор дар даёти сиёсй, таносуби манфиатдои ицтимоиву иктисодии шахс, цомеа ва давлат ташаккули навъдои мухталифи ицтимоъгароии сиёсии шахсро муайян менамояд. Навъи ицтимоъгароии сиёсй мацмуи намунадои арзишдо ва таъсири мута;обилаи шахс ва институтдои сиёсии цомеа мебошад.
Ицтимоъгароии сиёсй вобаста аз низоми сиёсии цомеа, ки тарзи муайяни рафтор ва ;оидахои муносибати шахсро талаб менамояд, ташаккул ва инкишоф меёбад. Дуруст шакли гирифтани ицтимоъгароии сиёсй ба хифз ва тах;ими суботу оромии цомеа мусоидат менамояд. Чигунагии ицтимоъгароии сиёсии шахс аз омилхои гуногун, ба монанди низоми сиёсии цомеа, фарханги сиёсй, шароити ицтимоиву сиёсй ва режими сиёсии давлат вобаста мебошад.
Дар полати дуруст ба рох мондани модели ицтимоъгароии сиёсй шахрванд ба яке аз субъектони фаъоли хаёти сиёсии цомеа табдил меёбад. Шахс ба хайси офарандаи сиёсат дар раванди сиёсй хамчун иштирокдори фаъол баромад менамояд. Дар чунин холат шахс ва докимият хамчун масъулони тавдири фардои давлат баромад намуда, бо масъулияти баланд муносибат менамоянд.
Чи ;адаре ки байни цомеа ва хокимият фосила камтар бошад, хамон ;адар имконияти инкишофи демократия ва ташаккули ма;сади умумии рушди давлат бештар фарохам мегардад. Махз дар чунин мухит тарзи муносибати байни субъектони сиёсй рушди устувори низоми сиёсй ва цихатхои сиёсии шахсро таъмин менамояд. Дар модели бехтарини ицтимоъгароии сиёсй муносибати мутакобилаи шахс ва низоми сиёсй, муносибати окилона ва боэдтироми шахс ба тартиботи цомеа, умуман низоми сиёсй сурат мегирад. Мардум масъулияти худро дуруст дарк менамоянд ва дамчунин аз ду;у;и хеш низ дифоъ менамоянд. Дар чунин давлатдо дам мардум ва дам докимияти сиёсй арзишдои умумии цомеаро кабул менамояд ва раванди ицтимоъгароии сиёсй бисёр хуб пеш меравад.
Х^оло чунин навъхои ицтимоъгароии сиёсй маъмул мебошад:
- навъи гегемонии ицтимоъгароии сиёсй, ки он хоси низомдои авторитарй ва
пушида мебошад. Мардум бештари вакт арзишу мукаррароту меъёрхои сиёсие, ки ба гуруди худ хос нест, кабул намекунанд. Мадз худмуайяннамоии шахс боиси хуб рафтани раванди ичтимоъгароии сиёсй ё дуруст кабул нашудани ин раванд мегардад. Бартарии низомдои демократа низ дар он аст, ки мардум ва докимият арзишдои умумй ва тартиботи сиёсиро кабул менамоянд ва барои пешрафти он дамагй масъулият нишон медиданд. Дар навъи гегемонии ичтимоъгароии сиёсй шахс бештар на ба арзишдои умумии чомеа, балки ба гуруди муайян ру меорад. Ва интиколи тачрибаи фарданги сиёсй аз як насл ба насли дигар хуб пеш намеравад.
- модели ичтимоъгароии сиёсии плюралиста нисбат ба арзишдо ва бовардои одамони дигар муносибати тадаммулпазирона дошта, тарзи рафтори ондоро баробар эътироф менамояд. Чунин навъи ичтимоъгароии сиёсй хоси давлатдои либералию демократа мебошад. Дар чунин низомдо тарбияи сиёсии шахс аз руи фарханги баробарй, эдтироми дукуку озодй ва масъулиятшиносии у дар назди чомеа ва давлат сурат мегирад. Махсусан хукук ва озодидои шахс дар давлат аз дама арзиши олй эътироф карда мешавад. Чунин навъи ичтимоъгароии сиёсй дар Аврупои Еарбй маъмул буда, он ба ташаккули шахсияте, ки мустакилона арзишдои сиёсй кабул намуда, ба самти инкишофи сиёсии чомеа ру меоварад, мусоидат менамояд. Ичтимоъгароии сиёсй дар доираи фардангу оин ва арзишдои милливу диние, ки миллат онхоро эътироф ва пазируфтааст, ташаккул меёбад. Дар давлатдои дорои низоми либерал-демократа арзишдое бештар маъмул ва эътироф мешаванд, ки ба баробарии гуруддои дигар монеа эчод накарда, ондоро дамчун субъектони баробархукук эътироф менамояд.
- шакли ичтимоъгароии сиёсии «мочарогарона» аз руи мавчуд будани зиддият дар байни гуруддои сиёсй муайян карда мешавад. Дар ин навъ ичтимоъгароии сиёсй дувияти гурудй бисёр кавй буда, шахс барои пешбурди фаъолияти сиёсии худ мачбур аст, ба ин ё он гуруд дамрод гардад. Дар давлатдои кафомонда ва низоми сиёсиашон ташаккул наёфта аз сабаби муайян набудани арзишдои умумй дувияти гурудй бештар рушд намудааст. Мочарои сиёсй низ бинобар набудани арзишдои умумй дар чомеа ба миён меояд. Мушкилоти ичтимоиву иктисодй ба ташаккул ва инкишофи шароити сиёсии давлат таъсири манфй мерасонад. Х,амчунин кавй будани ин ё он навъи дувияти гурудй, на умуммиллй мочарои байни гуруддои чомеаро боз дам шиддатнок менамояд. Дар чунин мухит низои сиёсй бисёр пуршиддат сурат мегирад ва дар субъект барои манфиати гуруди худ мубориза мебарад.
Дар шароити гузариш аз як низом ба низоми дигари сиёсй, интиколи арзишдо, меъёрдо ва институтдои сиёсй аз як насл ба насли дигар бисёр мушкил мебошад. Наслдои наврасу чавон низ ба шароити нави сиёсй бинобар набудани арзишхои ташаккулёфта ба душворй одат менамоянд. Аз байн рафтани идеология ва ба холигии идеологй дучор гардидани чомеа, шароити вазнини ичтимоиву иктисодй раванди ичтимоъгароии сиёсиро душвор менамояд. Сатди пасти зиндагии мардум, ва;те ки такрибан зиёда аз 80%-и адолии кишвар дар сатди камбизоатй зиндагй доштанд, то солдои 2000-ум идома намуд ва ба имзо расидани «Созишномаи истикрори сулд ва ризоияти миллй» мардилаи вазнини иктисодй ва аз чидати сиёсй ноустуворро ба охир расонид.
Баъди солдои 2000-ум Хукумати Точикистон барномаи «Паст намудани сатди камбизоатй»-ро кабул намуд, ки дар натича сатди камбизоатй дар кишвар ба 35%
расид. Аксарияти адолй ба шароити нисбатан хуби ицтимоиву иктисодй расиданд. Институтдои ицтимоъгароии сиёсй, ба монанди оила, мактаб, дизбдои сиёсй ва ташкилотдои цамъиятй нисбат ба даврадои пеш имконияти бедтари анцом додани кори худро пайдо карданд.
Ицтимоъгароии сиёсии шахс аз давраи таваллуд огоз карда, то охири умри инсон давом мекунад. Вобаста ба дарацаи фархангу маданияти муносибати байни аъзои оила, дар шахсияти кудак тарзи муайяни рафтор, аз цумла рафтори сиёсй: «тобеияти пурра, гуфтугуй, иштироки фаъолона, му;обилат нишон додан» ташаккул меёбад[5, 32]. Дар оянда ин хусусият дар рафтори сиёсии шахс зохир мегардад. Тацрибаи хуби ицтимоъгароии сиёсй дар оила заминаи мухиммеро барои аз худ намудани донишхо, меъёру арзишхои сиёсй, рафтори сиёсй, ташаккули маданияти сиёсии шахс ба миён оварда, минбаъд кори дигар институтхо ва воситахои ицтимоъгароии сиёсй (мактаб, хизби сиёсй, ВАО, мухити дустон ва г.)-ро осон менамояд.
Дар Ч,умхурии Тоцикистон ба рушди оила хамчун институти мухимми ташаккул-дихандаи шахс таваццухи хоса дода мешавад. Дар ин самт барномахои махсус ;абул карда шудаанд. Низоми сиёсиро лозим аст, ки чунин шароитеро фарохам оварад, ки волидон ба насли наврас донишхо ва арзишхои бунёдии сиёсиро инти;ол дода тавонанд. Агар дар инкишофи оилаи солим заминаи кофии моддиву маънавии рушд фарохам нагардида бошад, он аз ухдаи анцоми вазифаи мухимми тарбияи сиёсй баромада наметавонад. Ба ибораи дигар, давлат бояд шароитеро фарохам орад, ки дар оила наслхои аз лихози ицтимоиву сиёсй бомаърифат тарбият ёбанд.
Дар замони муосир оилахо хадди аксари кушишро ба харц медиханд, ки фарзандони муста;ил ва аз цихати моддй хаматарафа ;онеъ ба воя расанд. Дар самти таълиму тарбияи дурусти фарзандони худ аз воситахои гуногуни интернетй, шабакахои ицтимой, барномахои телевизионй истифода намуда, аз ;афои ицрои вазифаи му;аддаси хеш мебошанд. Бо гузашти ва;т, баробари ба камол расидани фарзанд на;ш ва таъсири оила ба сифати сарчашмаи ицтимоъгроии сиёсй поён меравад [9, 127] Яъне, дар ташаккули цихатхои сиёсии кудак таъсири мактаб ва мухити цомеа (хамсолон) зиёдтар гардида, на;ши ;аблии мухити хонавода дар ицтимоъгароии сиёсии у камтар мегардад. Дар ин давра кудак ба му;оиса кардани тарзи гуфтор ва рафтори сиёсии волидон бо дигар субъектони тарбияткунанда огоз менамояд.
Барои муайян намудани хусусияти ицтимоъгароии сиёсй онро мудаккикон ба ду давраи асосй цудо намудаанд. Таснифи мазкур аз руи синну сол, тацрибаи сиёсй, маърифати сиёсй ва дарацаи худмуайяннамоии шахс сурат гирифтааст.
Сиёсатшиносони амрикой Д.Истон ва Ч,.Деннис чунин мешуморанд, ки давраи аввали ицтимоъгарой аз 3-солагй огоз мегардад. Мадз тасаввуроти ибтидоии кудак ба давраи минбаъдаи ицтимоъгарой таъсири назаррас мерасонад. Дар ин давра дар хотираи кудак таассуроти бисёр накш мебанданд ва инсон дар мархилаи худмуайяннамой, ба ибораи дигар мархилаи ташаккули хувияти ицтимой-сиёсй ба дамон давраи хурдсолй ва хотироташ такя менамояд.
Даври аввали ицтимоъгароии кудак, ки он аз 3 то 13-солагиро дар бар мегирад, аз чор мардилаи асосй иборат аст:
1. Сиёсатгарой - бевоситаи дарк кардани даёти сиёсй аз чониби кудак, ки онро за руи арзёбй, вокуниш, диссиёт ва тарзи бархурди падару модар ва наздикон бо сиёсат муайян мекунанд. Рафтору кирдори ахли оила дар ташаккули шахсияти кудак, яъне «Ман»-и у мусоидат менамояд[4, 84];
2. Шахсикунонии сиёсат, яъне вакте, ки кудак сиёсатро дар симои ягон шахси сиёсй ба монанди президент, парламент ва г. тачассум менамояд. Яъне, низоми сиёсй тавассути ягон шахсияти алодида дарк карда мешавад. Онро бештар тавассути телевизион ва ё зиёд шунидан аз дадони дамсолон дар зедни худ ташаккул медидад. Шахсиятдои калидиеро, ки дар докимият фаъолият доранд, дамчун тачассуми низоми сиёсй кабул менамояд. Дар натичаи ичтимоъгароии сиёсй дар ин мардила дар шахсияти кудак намунаи чи тавр муносибат намудан бо докимияти сиёсй ва низоми сиёсй ба вучуд меояд. Лекин у мадорати ташхис намудан ва бадо додан ба фаъолияти симодои сиёсии давлатро надорад, ондоро дамчун шахсони идеалй кабул менамояд. Гузашта аз ин, кудакону наврасон бештар ба даёти сиёсй ва раванди сиёсй ба таври эдсосй муносибат менамоянд. Тасмиму карордо ва муносибатдои сиёсии ондо дар ин мардила санчидашуда намебошад ва асосан аз руи хаёлу эдсосот ва тасаввуроти худ муносибат мекунанд.
3. Ниходгарой. Бо гузашти вакт ва ташаккул ёфтани фадмишу маърифати шахс, манзараи ягонаи сиёсй ва ё худ тасаввуроти яклухт нисбат ба олами сиёсат ба вучуд меояд. Дар ин мардила муносибату фадмиши сиёсии шахс аз доираи симои сиёсй берун гардида, ба дарачаи институтсоналй ташаккул меёбад. Дарки огодона ва шаффоф оид ба низоми сиёсй, дизби сиёсй, давлат ва дигар институтдои сиёсй ташаккул меёбад. Муаллифони консепсияи мазкур олимони амрикой Д.Истон ва Ч,. Денис [4,79] дар сиёсатшиносии Еарб нидодгароиро дамчун усули пуштибонии низоми сиёсй аз тарафи мардум ва нигод доштани устувории системаи сиёсй маънидод намудаанд. Дар ин модели ичтимоъгароии сиёсй ташаккули кудак тавре сурат мегирад, ки у барои низоми сиёсй на ба хайси субъекти мушкилиофар, балки чун субъекти ба низоми сиёсй мутоби;шуда, инкишоф меёбад.
Лекин чунин тарзи ташаккули шахс аз чигунагии низоми сиёсй ва режими сиёсй вобастагии зиёд дорад. Дар низоми сиёсии устувор ва мудити фардангии якранг ин раванддо бештар имконпазир аст.
Добили зикр аст, ки раванди ичтимоъгароии сиёсй на тандо дар низоми устувору босубот, дамчунин, дар низомдои ноустувор ва дар шароити накду баррасии низоми сиёсй низ имконпазир мебошад. Дар чунин низомдо ичтимоъгарой, асосан, тавассути оила ва одамони наздики шахс сурат гирифта, байни чомеа ва низоми сиёсй фосила ба вучуд меояд. Ноустувор ва ноором будани низомдои сиёсй сабаби сиёсй, ичтимоиву иктисодй, динй, этникй ва г. дорад.
Дар умум давраи аввали ичтимоъгароии сиёсй аз он иборат аст, ки шахс низоми сиёсиро дуруст дарк накарда, ба он мутобик мегардад. Бинобар ин хуб мешавад, ки дар ин давра раванди ичтимоъгарой ва маълумотгирй тавассути падару модар ва шахсони содибтачриба сурат гирад. Пурра аз руи ягон идеология сурат гирифтани ичтимоъгарой ба ташаккули минбаъдаи чихатхои сиёсии шахс монеа мегардад. Тарафи дигари масъала ин аст, ки дуруст аз тарафи падару модар сурат нагирифтани ичтимоъгароии сиёсии фарзандон эдтимоли ташаккул наёфтан ва ё худ нодуруст инкишоф намудани донишдо ва арзишдои сиёсй, фадмиши сиёсии ондоро ба миён
меорад. Чунин долат дар оянда на танхо ба фаъолнокии шахс, дамчунин ба рушди давлату цомеа низ монеа мегардад.
Агар ба Конуни Ч,умдурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» дар каринаи ицтимоъгароии сиёсии наврасону цавонон назар намоем, метавон пай бурд, ки он як навъ талош барои таквият бахшидан ва боло бурдани масъулияти волидон дар ташаккули шахсияти кудакон ва омода намудани ондо ба сифати субъекти муста;или сиёсй дар хаёти цомеа мебошад.
Дар моддаи 8 конуни мазкур дар мавриди уддадоридои падару модар дар тарбияи фарзанд чунин кайд гардидааст: «Фарзандро дар рудияи эдтиром ба Ватан, конун, арзишдои миллй ва умумибашарй тарбия намоянд». Дамчунин дар дамин модда омадааст: «Ба фарзанд тибки арзишдои миллй номи нек гузоранд; барои дифзи саломатй, ташаккули цисмони, маънавй ва ахлокии фарзанд шароит мудайё намоянд» (8). Волидон на тандо дар таъминоти моддиву молиявй, дамчунин, дар ташаккули маънавй, яъне ицтимоъгароии ондо, инкишоф додани арзишдои миллй ва умумибашарй уддадор мебошанд. Падару модар ба фарзанд он донишу тацрибаеро интикол медиданд, ки худ дар раванди таълиму тарбия ва аз тацрибаи зиндагй касб карда бошанд. Тацрибаи андухтаи хешро ба фарзандон меомузонанд ва бо ин род фарзандро ба мудити цомеа вобаста ба урфу одат, арзишдо ва конундои навишта ва нонавишта мутобик месозанд. Оила мадз бо дамин род дар раванди ицтимоисозии сиёсии шахс садмгузор мешавад. Ин масъаларо моддаи 5 Конуни Чумдурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару мордар дар таълиму тарбияи фарзанд» та;вият мебахшад: «Таълиму тарбияи фарзанд вазифаи падару модар, омузгор, давлат ва цомеа мебошад»[8]. Аз руи ин манти; дар ицтимоъгароии сиёсии дар шахс дар баробари оила, дамчунин давлат ва цомеа низ вазифадор мебошанд. Зеро дар долати ба таълиму тарбияи дуруст фаро гирифта нашудани шахс ва аз цихати сиёсй рушд наёфтани у, метавонад он на танхо бар зарари падару модар ва хамчунин давлату цомеа гардад. Зеро, фаъол набудан ва ё му;обили ;оидаву арзишхои сиёсии цомеа мав;еъ гирифтани шахс боиси суст шудани раванди рушди цомеа мегардад.
Конуни Чумдурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару мордар дар таълиму тарбияи фарзанд» замоне кабул гардид, ки цомеа ру ба руи раванди цадонишавй ва зери таъсири манфии рузафзуни он карор дошт, ки бетаваццудй нисбат ба таълиму тарбияи фарзандон, коста гардидани ахлок ва падн шудани тамоюли бетарафии сиёсии наврасону цавонон ба заиф гардидани арзишдои миллй ва маданияти ондо оварда расонида, дар оянда барои тадкими исти;лолияти давлатй ва рушди кишвар монеа мегардад.
Солхои охир яке аз масъалахои хассос дар байни цавонон, ки он дар навбати худ ба раванди ицтимоисозии сиёсии насли наврас таъсири манфии худро расонида истодааст, цудошавии оилахои цавон мебошад. Мутаассифона солхои охир бо сабабхои гуногун вайроншавии оилахои цавон ба мушохида мерасад, ки дар нихоят мушкилоти нави ицтимоиро ба вуцуд хохад овард. Барои муайян кардани сабабхои цудошавии оилахо дар сатххои гуногун тад;и;оти сотсиологй гузаронида шудааст. Мисол, соли 2017 дар ДДХ ба номи академик Б^афуров бахшида ба «Соли цавонон» ва «Рузи оила» байни донишцуён пурсиши афкор дар мавзуи «Сабабдои пошхурии оиладои цавон аз нигоди цавонон» гузаронида шуд ва цавобдои ондо аз тарафи мутахассисон - равоншиносон тадлил карда шуд. Натицаи тадлилдои
гузаронидашуда дар факултетдои геоэкология, филологияи точик ва забондои Шарк оид ба сабабдои пошхурии оиладо чунин буд: хонадоршавии барвакт - 26%; муносибати тарафайн - 18,75%; носозишй бо хушдоман - 22%; тафаккури пасти чавонон - 9%; шабакаи интернет ва телефони мобилй - 5,6%; зуроварй дар оила -6,7%; шароити иктисодй - ичтимой - 3,8%; мачбуран хонадоршавй - 5,8%; мудочирати меднатй - 1,9%; хиёнат - 2% [14, 217]. Агар ба нишондихандахои оморй назар намоем, ин тамоюл сол аз сол зиёд шуда истодааст. Масалан, соли 2004 - 2606, 2005 - 2907, 2006 - 2448, 2007 - 3447, 2008 - 5379, 2009 - 5841, 2010 - 6125, 2011 - 7456, 2012 - 7608, 2013 - 8194, 2014 - 9132, 2015 - 8256 авди никох бекор шудааст[13, 122].
Бо дарназардошти вазъи баамаломада соли 2015 «Консепсияи рушди оила дар Ч,умхурии Точикистон» (минбаъд - Консепсия) тахия карда шуда, ки он дурнамои сиёсати давлатро дар самти тахкими оила хамчун ниходи мухими ичтимой ва асоси чомеа муайян месозад. Кабули Консепсия ифодакунандаи холати кунунй ва дурнамои сиёсати давлат дар самти тахкими ма;оми оила мебошад. Асоси ин хуччати мухимро, ки оила дар он хамчун ниходи ичтимой ва макони тарбияи фарзанд эътироф мегардад, баланд бардоштани маърифати оиладорй, солимии занон ва танзими оила ташкил медихад [12].
Консепсияи мазкур масъалахои заминаи ;онунгузории хифзи манфиатхои оила ва такмили он бо дарназардошти замони муосир, оила хамчун ниходи ичтимой ва макони тарбияи фарзанд, заминахои и;тисодию ичтимоии тахкими оила, баланд бардоштани маърифати оиладорй ва тахкими пояхои оиладорй, инчунин танзими оила ва солимии репродуктивиро дар бар мегирад.
Барои рушди чомеаи демократй ва бунёди чомеаи шахрвандй фарохам овардани шароити лозимаи рушди сиёсии шахрвандон нисбат ба хар давраи пеш мухим ба назар мерасад. Мухайё намудани шароити мусоид барои инкишофи фаъолнокии шахрвандон иштироки ахолиро дар хаёти сиёсии чомеа асоснок менамояд, зеро махз ахолии фаъол ;одир аст, ба рафтори чараёнхои сиёсй, хусусан ислохоти ичтимой-сиёсии чомеа, ки дар давраи гузариш ба миён меояд, таъсир расонад [11, 82].
Ба иттилои идораи Сабти асноди холатхои шахрвандй (САХШ), пошхурии оилахо дар ду соли охир агар дар чамъбасти соли 2018 11013 адад, ки нисбат ба соли 2017 913 холат зиёд ба ;айд гирифта шуда бошад, дар семохаи соли 2019 3191 ададро ташкил медихад, ки нисбат ба семохаи соли 2018 148 адад зиёд аст. Ба андешаи раиси Кумитаи кор бо занон ва оилаи назди ^укумати Ч,умхурии Точикистон Идигул Косимзода «кам андар кам чунин оилахо ба назар мерасанд, ки ба талботи меъёрхои оила ва оиладорй чавобгу бошанд»1. У сабаби вайроншавии оиларо вазъи душвори и;тисодй, омода набудани чавонон ба оиладорй, зуроварии хонаводагй, никохи хешутаборй ва тавлиди фарзанди заъиф, мухочирати мехнатй, дахолати шахсони сеюм ва хоказо арзёбй мекунад.
Ба андешаи мо, накши оила дамчун нидоди мудими ичтимой дар раванди
1 Идигул Косимзода зарурати даст кашидан аз урфу одатхо, расму ойинхои костаю шахшуда ва кухнашудаи гузашта, аз чумла дар самти оиладориро ба маврид мехисобад. Сурогаи эл.: https://sputnik-tj.com/culture/20190515/1028916565/Raisi-Kumitai-kor-ba-zanon-az-baze-urfu-odatohi-kuhnashuda-meboyad-dast-kashid.html. (Санаи мурочиат 7.10.2019).
ицтимоисозии сиёсй он вакт самарбахш мегардад, ки далли масъаладои зерин мавриди таваццуди хамешагии волидон, цомеа ва давлат карор гирад:
1. Дарки масъулияти баланд аз цониби волидон нисбат ба таълиму тарбияи фарзандон;
2. Боло бардоштани масъулияти цомеа нисбат ба тарбияи наврасону цавонон ва аз байн бурдани дисси бетарафй дар байни адолй;
3. Мукаддас донистани оила ва баланд бардоштани маърифати оиладорй;
4. Ч,орй намудани шартномаи авди никох ва ташкил намудани курсхои омузишй барои навхонадоршавандагон;
5. Боз дам бедтар намудани шароити ицтимоии цавонон, хосатан таъмини мутахассисони цавонон бо цои кори арзанда дар дохили кишвар;
6. Аз цониби волидон дар вуцуди кудакону наврасон бедор намудани хисси гурури миллй ва сохибватанй.
Пайнавишт:
1. Азимова М.Х,. Омил ва сабабуои сар задани муноцишауои оилавй / Дар рощ тарбияи цомеаи солим. - Конибодом: Вектор-Канд, 2015. -С. 115-121
2. Давлатов М. Оила ва рушди шахсияти фарзандон. - Душанбе: Ирфон, 2014. - 224 с.
3. Истон Д., Деннис Дж. Дети в политической системе: основа политической законности (предисловие Т.Н.Самсоновой) //Вестник Московского университета / Сер. 18., Социология и политология. - 2001. - №3. - С. 76-97.
4. Конода И. Политическая социализация в современном российском обществе // Власть. - 2007. - № 4. - С. 32-34.
5. Консепсияи рушди оила дар Цумуурии Тоцикистон (Бо царори Хукумати Цумуурии Тоцикистон аз 30 декабри соли 2015 таути № 801 цабул гардидааст).
6. Конститутсияи Чумуурии Тоцикистон. - Душанбе: Ганц, 2016. - 135 с.
7. Цонуни Цумуурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд». - Душанбе, 2017.
8. Политическая социализация российских граждан в период трансформации / Под. ред. Е.Б.Шестопал. - М.: Некоммерческое партнерство «Новый хронограф», 2008. - 552 с.
9. Сайидзода Зафари Шералй (Саидов Зафар Шералиевич). Густариши ахлоци миллй -посух ба пайомадуои манфии цауонишавй. - Душанбе: ЦДММ «Контраст», 2014. -260 с.
10. Сафарова М.Ш. Рафтори сиёсй ва баъзе хусуиятуои мууими он дар раванди ба даст овардани истицлолият / Масъалауои актуалии равандуои сиёсии Тоцикистон (Мацмуаи мацолауои илмию тауцицотй). Кцсми 3. / Зери таурири дотсент Хукмишоев З.Д. - Душанбе: Эр-граф, 2015. - С. 80-84.
11. Суханронии Пешвои миллат Эмомалй Раумон ба ифтихори Рузи модар. Санаи 07.03.2017, шаури Душанбе. Сурогаи дастраси: http://president.tj/node/14719. (Санаи муроциат (13.10.2019).
12. Файзуллоева М.Ш., Гаффорова З.А. Оила ва этикаи оиладорй. - Хуцанд: Нури маърифат, 2016. - 128 с.
13. Ятимов Саймумин. Миллат, илм, амният. - Хуцанд: Ношир, 2019. - 384 с.
Reference Literature:
1. Azimova M. Kh. Factor and Reasons Causing Family Conflicts. // Ways of Upbringing of Sound Society. - Konibodom: Publisher, Vector-Kand, 2015. - pp. 115-121
2. Davlatov M. Family and Development of Individual Abilities in Children. - Dushanbe: Cognition, 2014. - 224 pp.
3. Easton D., Dennis Dj. Children in Political System: the Grounds of Political Legality (introduction by T. N. Samsonova) //Bulletin of Moscow University / Series 18: Sociology and Politology. - 2001, N3. - pp. 76-97
4. Konoda I. Political Socialization in Contemporary Russian Society //Power. - 2007, N4. - pp. 32-34
5. Conception of Family Development in the Republic of Tajikistan (Adopted by the Fiat of Tajikistan Republic Government from December 30, 2015, N801)
6. Tajikistan Republic Constitution. - Dushanbe: Ganl, 2016. - 135pp.
7. Tajikistan Republic Law "On Parents' Responsibility for Upbringing of Children". -Dushanbe, 2017
8. Political Socialization of Russian Citizens in the Period of Transformation // Under the editorship of Ye. B. Shestopal. - M.: Non-Commercial Partnership " The New Chronograph", 2008.- 552 pp.
9. Sayidzoda Zafari Sherali. Dissemination of National Morality as a Response to Negative Aftermath of Globalization. - Dushanbe: "Contact", 2014. - 260 pp.
10. Safarova M. Sh. Political Behavior and some of its Important Peculiarities in the Process of Independent Achievement // Actual Problems of Political Processes in Tajikistan (Collection of scientifico-research articles).Part . // Under the editorship of Khukmishoyev Z. D. -Dushanbe: Er-Graph, 2015. - pp. 80-84
11. The Speech of the Leader of the Nation Emomali Rakhmon in Honour of the Mother's Day on 07.03.2017 in Dushanbe. Electronic address: http: http://president.tj/node/14719 (13.10.2019)
12. Faizulloyeva M. Sh., Gafforova Z. A. Family and Family Ethics. - Khujand: Light of Enlightenment, 2016. - 128 pp.
13. Yatimov, Saymumin. Nation, Science, Security. - Khujand: Publisher, 2019. - 384 pp.
