CC BY
3
УДК 811.161.3
Н. У. Чайка
Доктар фшалапчных навук, прафесар, прафесар кафедры мовазнауства i лшгвадыдактыш, УА «Беларуси дзяржауны педагагiчны ушверсиэт iмя М. Танка», г. Мiнск, Рэспублша Беларусь
ТЭНДЭНЦЫЯ ДА ЭКАНОМ11 МОУНЫХ СРОДКАУ У С1НТАКС1ЧНАЙ С1СТЭМЕ
БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Артыкул прысвечаны вывучэнню адной з ключавых тэндэнцый у с1нтакс1чнай астэме сучаснай беларускай мовы - тэндэнцьп да эканамгчнасцг выказвання. На сучасным этапе неабходнасць Iнфармацыйнага акцэнтавання I аналгтызму прадуцыруе значную колькасць антаксгчных дэрыватау - канструкцый элттычных, няпоуных, рэдукаваных, з ¡мплщытнай семантыкай. У артыкуле праведзена антакачная рэпрэзентацыя эканамгчнасцг выказвання -канструкцый няпоуных I элгптычных. Прадстаулены спосабы актуалгзацыг важнай ¡нфармацыг, што спрыяе дынамгчнаму развщцю сттаксгчных адзтак I ¡х камунгкатыунаму удасканаленню.
Ключавыя словы: тэндэнцыя да эканомИ, Iнфармацыйнае акцэнтаванне, дыстынктнасць выказвання, аналтызм, элгптычныя канструкцый, няпоуныя кантэкстуальныя сказы, няпоуныя атуацыйныя канструкцый, дыялаггчныя адзгнствы, антаксгчная дэрывацыя.
Уводзшы
Сштаксчная сютэма беларускай мовы бесперапынна развiваецца, што выкткае шырокае функцыянаванне структурна-сштакачных мадыфтацый - сказау з элшасам дзеяслова, канструкцый парцэляваных, з iмплiцытнай семантыкай, з сштаксчнай рэдукцыяй i кампрэаяй, вытворных. Функцыянаванне падобных канструкцый абумоулена тэндэнцыямi да аналиызму, дыстынктнасщ i эканомп, як1я выклiканы хутк1м тэмпам жыцця i пашырэннем iнтэрнэт-прасторы. Вуснае мауленне, якое усе часцей выконвае ролю сродку уздзеяння, прымушае носьбггау мовы акцэнтаваць сэнсавыя часткi выказвання. Па гэтай прычыне канструкцыi скарачаюцца у аб'ёме, змяшчаюць толькi новую шфармацыю i патрабуюць аналиычнага падыходу пры дэкадзiраваннi закладзенай iнфармацыi.
Метады i мегадалогiя даследавання
Сiнтаксiчную дэрывацыю як фактар эканоми выказвання закраналi у даследаваннях Дж. Арма [1], М. Вшнеусш [2], А. В. Грудзева [3], А. М. Мухiн [4], Т. Д. Шабанава [5]. Аналiзавалiся пераважна з'явы элiпсiса i непаунаты як праявы структурнай рэдукцыi зместу. Дыстынктнасць выказвання вывучалася у працах К. Карлсан [6], П. А. Леканта [7], Г. А. Золатавай [8] i характарызуецца дакладнасцю, лапчнасцю выкладу iнфармацыi.
Аналiтызм на узроут сiнтаксiсу вывучауся даследчыкаш З. Выхадзшавай [9], Т. А. Коласавай [10], Я. У. Люочанка [11], С. С. Дзшаравай [12], Б. Хаунспергер [13], А. Унiшэуска [14].
Ввдавочна, што на сённяшнi дзень юнуе значная колькасць прац, прысвечаных з'яве, што стала прадметам аналiзу. Пры гэтым на беларускамоуным матэрыяле падобныя даследаваннi у дастатковай ступенi не праводзшся. Актуальнасць падобнага вывучэння абумоулена патрэбай выяулення фактарау дынамш сштакачнай сстэмы беларускай мовы, неабходнасцю аналiзу моунай рэпрэзентацы1 тэндэнцый да эканамчнасщ, дыстынктнасщ i аналiтызму.
Пры аналiзе сiнтаксiчных з'яу намi выкарыстоувалюя тыпалапчна-супастауляльны, дыстрыбутыуны метады, кампанентны аналiз, сштакачнае мадэляванне.
Вынмк даследавання i ¡х абмеркаванне
Найбольш значнай тэндэнцыяй у сучаснай беларускай мове выступае эканам1чнасць выказвання, якая прадуцыруе значную колькасць структурна-сштакачных мадыфжацый - гэта пераважна канструкцый няпоуныя, элштычныя i вытворныя.
Найбольш пашыраны у беларускай мове няпоуныя канструкцый. Няпоуныш лiчацца сказы з пропускам аднаго цi больш структурных кампанентау. Узнауляюцца апушчаныя кампаненты
© Чайка Н. У., 2022
з кантэксту: Кольшау стащъ ззаду вежы, трымаючы у руцэ аутамат. Каля яго некальш аутаматчыкау (I. Мележ) або з дапамогай моунай Стуацьп: Вера (паказваючы на Тулягу, яю увайшоу). А вось яшчэ адзт шаноуны далакоп. Што з вам1, Мтта Сымонавгч? Чым вы так усхваляваны? (К. Крашва), або у структуры дыялапчнага адзшства: Ганна. Бубнш нешта сам сабе... Малгуся, ц1 што? Вааль. Размауляу... з Сонцам... (А. Дударау).
Няпоуныя сказы не утвараюць асобнага структурнага тыпу, а уваходзяць у агульную парадыгму сказа разам з гншым структурна-сштаксчныш мадыфiкацыямi канструкцыi. Пропуск члена можа назiрацца у структуры простага двухсастаунага сказа: Кольшау стагць ззаду вежы, трымаючы у руцэ аутамат. Каля яго некальк аутаматчыкау (I. Мележ), аднасастаунага: Завушнщы, пэрлы на ¡х згхацяць, таюя, як болей н1 у кога, так у Полацку умеюць красу вырабляць майстры рамяства залатога (Л. Геншш), а таксама складанага: Было неба то стяе, то ружовае, // А пад ¡м малая хатка рыбака. //1 было, як неба, возера шырокае, // Шумела там заусёды асака (М. Танк).
Асноунай прыкметай няпоуных сказау з'яуляецца нязменны характар сштакачных сувязей i адносш, што уласцiвы зыходнай мадэл^ Пры пропуску галоуных членау сказа пам1ж матэрыяльна выражаным i апушчаным членамi сказа захоуваюцца прэдыкатыуныя адносшы:
Жывгца то радавауся, то гаварыу. Убачыу патаптанае жыта, падбег туды, пахадзгу...: -Ай-ой, кольт жыта здратавана! (I. Мележ). Матэрыяльна выражаныя даданыя члены сказа указваюць на розныя ввды падпарадкавальнай сiнтаксiчнай сувяз^ а значыць, на дзеяслоунае шраванне iмi: Трое магх сяброу 1дуць па белай нерушы, I ланцужк ¡х слядоу абрываюцца. Спачатку за адным, потым за друг1м, потым за трэцгм (У. Арлоу).
Структурная клаафжацыя няпоуных сказау заснавана на спосабах узнаулення апушчанага члена. Дублiраванне апушчанага кампанента назiраецца у кантэкстуальных няпоуных сказах: Б у с ь к о. Ты, Хведзька, Хведар Паулавгч, будзеш намI юраваць, а мы - друггмИ.. Пад твагм юраунщтвам. Будзем выконваць тваю жалезную волю I указант (А. Макаёнак) i у няпоуных сказах у структуры дыялапчнага адзшства: - Хто вядзе роту? - перамагаючы боль запытау ён. -Дрозд (I. Мележ). Фармiраванне зместу сказа на аснове семантычнага узаемадзеяння кампанентау характэрна для сиуацыйных няпоуных сказау: Незнаёмая жанчына. (Падыходзщь да кабтета I намерваецца пастукаць. Дзверы адчыняюцца I высоуваецца Гарлахвацю.) Можна, таварыш дырэктар? У вас, казал1, для машынгстш работа ёсць? (К. Крашва). У сиуацыйных няпоуных сказах узнауленне апушчанага кампанента узнауляецца з моунай сиуацып, пры гэтым яго рэпрэзентацыя у кантэксце адсутшчае.
Няпоуныя сказы выступаюць таксама сродкам актуальнага падзелу паведамлення. Пропуск кампанентау дазваляе актуалiзаваць яго камушкатыуны цэнтр, узмацнщь iнфарматыуную значымасць членау сказа - дзейнiка: Маладзжу нябёсах блукае бязмежных, //А на вулщах - ноч... мгтульга... // I ля блгжняй да нас трансфарматарнай вежы // Электрычных праменняу дуга (Ю. Таубш), выказшка: С в я т л а н а. А ён не пускау. Хацеу, каб я паступала у яго Iнстытут. Я адмовшася. Прыехала у М1нск I пастутла сама. Паглядзг у акно. Учора увечары, кал1 мы выходзш з клтт, ён стаяу на тым жа месцы (А. Дзялендзж), дапаунення: Святлана. Ён жа цябе кахау. I ты яго. (Падыходзщь да акна.) Г а л i н а (пасля паузы, горка). I гэтага дастаткова? (А. Дзялендзш), акал1чнасщ: Тры сцежк на нашай зямельцы праходзяць, // Тры сцежю. // Адна на Заход - да Варшавы. // Другая на Усход - да Масквы. // А трэцяя - проста упярод (З. Бядуля).
Найбольш выразна тэндэнцыя да эканамiчнасцi праяуляецца у няпоуных кантэкстуальных сказах, бо кантэкст дае магчымасць апускаць любыя кампаненты, не перашкаджаючы пры гэтым канструкцып выконваць камушкатыуную функцыю. Да кантэкстуальных няпоуных адносяцца сказы з апушчаным адным або некалькiмi неабходныгш структурныеш кампанешаш, яшя дубл1руюцца у папярэдшм або наступным кантэксце: Вясёлай чародкаю дзяучаты зткаюць з вестыбюлю. Галта папрауляе валасы. З'яуляецца Святлана, кволая, стомленая. Падыходзщь да гардэроба, сядае на лауку, пачынае развязваць тасёмк халата (А. Дзялендзж) щ у структуры пол1прэдыкатыунай сштакачнай адзшш: У белай кофтачцы шауковай, //1 валасы - святлгсты шоук. //Глядзщь разгублена наукола: //Няма! Спазшуся! Не прыйшоу! (Н. Гiлевiч).
Клаафжацыя кантэкстуальных няпоуных сказау ажыццяуляецца на аснове апушчанага кампанента. Пропуск дзейтка назiраецца у няпоуных сказах, дзе кампанент дублруецца у кантэксце i не нясе сэнсавай нагрузка: Потым пачала расказваць, як жыла раней, вясёлыя, смяшл1выя ггсторьп ... Яна, мусщь, хацела, каб Шна, слухаючы гэтыя успамгны, забылася на свой боль
(I. Мележ). Ташя сказы структурна i семантычна праецыруюцца на поуны сказ, што дазваляе iм выконваць камушкатыуную функцыю у поунай меры.
У няпоуных сказах можа апускацца выказтк, калi ён быу названы у кантэксце: Д з я ц е л. Чаго толью т пгшуць. Адна газета - адно, другая - другое... Партый адных кольт - тут табе I меншавт, I бальшавгю, I эсэры, I гэтыя, як 1х... сацыялгсты-рэвалюцыянеры... (I. Мележ). Пропуск выказшка можа ажыццяуляцца пры умове яго неактуальнасщ i дублiраваннi у структуры кантэксту. Гэта абумоулена граматычнай значнасцю выказшка у сказе: ён з'яуляецца носьбгтам прэдыкатыунасцi i указвае на значэнш тэмпаральнасцi, мадальнасцi i персанальнасцi.
Даданыя члены апускаюцца у няпоуных сказах значна радзей, што абумоулена iх факультатыуным характарам у структуры сказа. Прапускацца у няпоуных сказах можа только прамое дапауненне, на адсутнасць якога указвае незамешчаная сiнтаксiчная пазщыя у сказе i дублiраванне апушчанага кампанента у кантэксце: Валя. Я не хацела хмарыць сустрэчу, але кал1 ты так хочаш ведаць... Дзядзьку майго арыштавалг. Антона (I. Мележ).
Не выдзяляюцца у асобны структурны тып канструкцыi з пропускам акалiчнасцi i азначэння, бо яны маюць факультатыуны характар i iх адсутнасць не утварае незамешчаных сштакачных пазiцый. Так1я сказы з'яуляюцца структурна i семантычна поУнымi.
Няпоунай можа быць частка складаных сказау - складаназлучаных: Было неба то стяе, то ружовае, // А пад Iм малая хатка рыбака. //1 было, як неба, возера шырокае, // Шумела там заусёды асака (М. Танк), складаназалежных: Аюян трам1дак, як1х раней было больш, чым крыжоу, I крыжоу, як1х з кожным годам усё больш ды больш... (Я. Брыль), бяззлучшкавых: Адз^цоу. Я, можа, лгшне настойлгвы: якая? (I. Мележ), камбшаванай будовы: Я на сухг пагорак узыду, // А поз1рк пшьны - незнаёма пудк1, // Вунь дом у трох бярэзт на вгду, //1 тры акны, Iу кожным - незабудк (Р. Бараыкова).
Пропуск кампанента у падобных сказах назiраецца часцей у апошняй частцы, i прапускацца можа дзейшк: Ратуй людзей з бяды лгхой, Iх душы //На гвалт I на адчай не паюдай, // Ты радасць Iм нясг, сабе - адчай, // 1м - волю, гвалт - сабе, // Ты духам дужы (А. Куляшоу), выказшк: Мы жывём у хаце, над намI жыве гарышча, над гарышчам - неба (У. Арлоу), дапауненне: А можа быць, яна наумысна //Зрабша так?.. А для чаго? //Нашто - кал1 ёй ненавгсна // Любая згадка праяго? (Н. Гiлевiч).
Спосабам эканомп моуных сродкау таксама выступаюць элттычныя канструкцый, асаблiва полiпрэдыкатыуны тып, дзе кампенсацыя сэнсу ажыццяуляецца у структуры самой канструкцый. Памiж прэдыкатыуныеш часткамi складанага сказа з паратакачнай сувяззю назiраецца адсутнасць сэнсавай залежнасщ, аднак пры гэтым ступень частотнасщ канструкцый з супастауляльныеш i супращуныеш адносiнамi высокая. Гэты факт абумоулены структурнымi фактарамi - абсалютнай сiнтаксiчнай i семантычнай аднапланавасцю выказшкау: За вёскай -прыгожы сасновы бор, а у вёсцы - старажытны маляунгчы парк (I. Стадольшк) i канстантнай маршроукай семантык1 i граматычных значэнняу: Над хатамI - вясёлыя шпакоунг, // А у хатах -аржанога хлеба пах (Г. Бураушн). У складаных бяззлучшкавых сказах з элшсюам дзеяслова кампенсацыя сэнсу ажыццяуляецца на аснове адносш - адначасовасщ, паслядоунасщ, прычынна-вынiковых: Любая урачыстасць: дзе Духоуст? // Любы агляд: вядзе парадак ён. // З канцэртам папулярным - на усе вёск1, - //1 сельск клуб звгтць на увесь раён (А. Пысш). Пры наяунасщ супращуных i пералiчальна-размеркавальных адносш тэндэнцыя да эканамiчнасцi рэалiзуецца у найбольшай ступенi - паралелiзм структур i iх аднапланавасць дазваляюць элiпсаваць выказнiк у двух прэдыкатыуных частках: Я - у атрад, а ты ж, мабыць, да немцау? - сказау Войцж I сцюдзёнымI вачамI уставгуся у Сушчэню (В. Быкау); Вы, грамадзянт Секержыцт, разумны, ттэлггентны чалавек, I раптам такое? (М. Матукоусш); I немагчыма ужо назад, //1 немагчыма ужо на месцы (А. Разанау); Пра бацьку не скажу тчога, а на яе ты дарэмна (I. Мележ); Ён ёй слова, яна - два (I. Мележ); У полг - вятры, у лесе - снягг... (Р. Бараыкова).
ЗначныЕШ кампенсаторнывш уласцiвасцямi характарызуецца эксплщытна-паратакачны ввд складаных канструкцый з аб'ектныеш адносшамг яны адмяжоуваюць аб'ект мауленчай дзейнасщ ад аб'екта лопка-мыслщельных працэсау: Князь пра тое, што мы сваё пасольства да свагх ворагау... (М. Матукоуск1) або аб'ект мауленчай дзейнасщ ад данатыва: Не маучы - што яшчэ? (А. Петрашкевiч). Важным фактарам функцыянавання выступае канстантная маршроука семантык1 у адной або усiх прэдыкатыуных частках названых канструкцый, яшя з'яуляюцца семантычна аднапланавымг А базар - як стадыён, // Птушак, пэуна, там мшьён. //Дзе бярозк1 - там к1ёск1. // Дзе дубочю, там ларочк (А. Пысш).
1мптцытна-гшатаксчны вiд тaксaмa xaрaктaрызyeццa знaчнaй роляй кaмпeнсaторнaгa кaмпaнeнтa y функцыянаванш кaнстрyкцый з элiпсiсaм дзeясловa, што aбyмоУлeнa стрyктyрнымi фaктaрaмi - сэнсaвaй зaлeжнaсцю прэдыкaтыyныx чaстaк. Рaзмeжaвaннe тыпay прэдыкaтa (у прывaтнaсцi, aкцыянaльны ад дынашчнай лaкaлiзaцыi aбо aкцыянaльны ад стaтaльнaй лaкaлiзaцыi) aбyмоУлeнa выключна сэнсава-йнтакачным yзaeмaдзeяннeм ^эд^а^^ныи чaстaк: Закт)у> ceць -дзвe плomaчкi. Дpyгi paз - нiчaгymкi (Л. Лeвaновiч). Пры гэтым свaбоднae фyнкцыянaвaннe кaнстрyкцый, як1я aнaлiзyюццa, aбyмоУлeнa кaнстaнтнaй мaркiроУкaй сeмaнтыкi (нaпрыклaд, стaтaльнaй лaкaлiзaцыi aбо рyxy) aдной з чaстaк: Адкажы, cмyглянкa, кaлi лата, // Ц надоуга к нам з зямлi кауказжай? (А. Пысш); Па уах дapoгax - вожю, вожю: // Веу нacmyплeннe Ратту^ (А. Пысш). Фyнкцыянaвaннe склaцaныx канструкцый з элшасам дзeясловa кaмбiнaвaнaгa вiдy вызнaчaeццa aнaлaгiчнымi фaктaрaмi - стрyктyрнa-сэнсaвaй yзaeмaaбyмоУлeнaсцю прэдыкaтыyныx чaстaк. У якaсцi кaмпeнсaторнaгa кaмпaнeнтa чaстa выстyпae aцнaчaсовa нeкaлькi прэдыкaтыyныx чaстaк: Ля^ж - œaë: // ^ь^у бы, ды няможна (А. Бaжко) щ Бальтца moлькi у Tapcxy, а наш фeльчap Шна Пяmpoyнa yce xвapoбы лeчыць выключна вimaмiнaмi: ад гpыny -жoyцeнькiя, ад жывama - pyжoвeнькiя, ад галавы - зялëныя (С. ГрaxоУскi). Пры функцыянаванш пaцобныx кaнстрyкцый тaксaмa мae мeсцa фaктaр кaнстaнтнaй мaркiроУкi ^мантыи: Яна збяжыць, нiбы паводка, // I зноу paзлyчыць бepaгi: // На пpaвым - шча^я xмeль caлoдкi, // На лeвым - халадок myгi (С. ЗaконнiкaУ).
ТыповьЕШ сродкаш raH^^a^n элшаса выстyпaюць кaмпaнeнты звышфpaзaвaгa aдзiнcmвa - звышфрaзaвы тып (самастойныя антакачныя aдзiнкi). Базавы aпaрaт дaслeдaвaння падобнык з'яу бyдyeццa нa тэaрэтычныx i мeтaцaлaгiчныx прынцытаx тэорыi тэксту, што дaзвaляe выяв^ функцыянальную тоeснaсць сштакачнык адзшак. Асноуным тыпалапчным пaрaмeтрaм выстyпae xaрaктaр aцносiн пaмiж кaмпaнeнтaмi y структуры звышфрaзaвaгa aдзiнствa - лопка-сeмaнтычныx aбо сeмaнтыкa-сiнтaксiчныx. K^^^a^rn элiпсiсa, a зтачыць, i тыпaлогiя лопка-сeмaнтычныx aцносiн, зaснaвaнa нa рэфeрэнтнaй aднeсeнaсцi - yзaeмaцзeяннi aбо пeрaeмнaсцi прэдыкaтay i aб'eктay, што пaцрaзyмявae aбaвязковyю змeнy лeксiкa-гpaмaтычтагa клaсa, a гэта iстотнa aцрознiвae элштычныя кaнстрyкцыi aц кaнтэкстyaльныx пяточный. Пaцобнae yзaeмaцзeяннe кaмпaнeнтay звышфразавага aцзiнствa здольнa зaбяспeчвaць стaбiльнae фyнкцыятавaннe канструкцый з элiпсiсaм дзeясловa з нeдaстaтковaй колькaсцю yлaсныx лeксiкa-сiнтaксiчныx сродкay. Heaбxоднa aцзнaчыць, што ввдавы клaс звышфразавага тыпу xaрaктaрызyeццa рaзнaстaйнaсцю лопка-сeмaнтычныx aцносiн пaмiж кaмпaнeнтaмi. K^^^a^rn элiпсaвaнaгa выкaзнiкa aжыццяyляeцта шл^^ дyблiрaвaння элiпсaвaнaй лeксeмы сa змeнaй лeксiкa-гpaмaтычнaгa клaсa (aцносiны тоeснaсцi), уключэння змeстy прэдыкатыунага кaмпaнeнтa y суб^ктны нa aсновe тоeснaсцi рэфeрэнтa (адносшы функцыянальнай эквiвaлeнтнaсцi), сyпрaцьпaстayлeння прэцыкaтыyныx i aб'eктныx кaмпaнeнтay (адноаны сyпрaцьпaстayлeння), нeaцпaвeднaсцi прэдыкатыунага i aкaлiчнaснaгa кaмпaнeнтay.
Тaксaмa сродкам моунай экaномii выступаюць элштычныя канструкцы1 з пол1функцыянальным xaрaктaрaм сiнтaксeм, aбyмоУлeным сiнaнiмiчнымi пeрayтвaрэннямi. K^^^a^rn сэнсу y падобнык кaнстрyкцыяx aжыццяyляeцта та aсновe цыфeрэнцыяцыi сeмaнтыкa-сiнтaксiчныx функцый кампа^и^у. Kaнстрyкцыя Haвoшma... нaвoшma... навошша? // Гaвopaць жа, // Свem - з дaбpынi (Р. Бaрaвiковa) змяшчae элшас i пeрayтвaрэннe aцнaчaсовa (тып прэдыкaтa - акцыянальны). Тут нaзiрaeццa пeрayтвaрэннe актыуная канструкцыя - паауная канструкцыя: Дaбpыня cmвapылa œem ^ Свem cmвopaны з дaбpынi ^ дaбpынëй. У дaдзeным выпадку словаформа з дaбpынi выконвae функцыю стымулу. Тэндэнцыя да эканомй y падобнык кaнстрyкцыяx прaяyляeццa y aдсyтнaсцi кaмпaнeнтa, як1 нe выстyпae канстантным пры марюроуцы сэнсу. Полiфyнкцыятальтасць словаформы з дaбpынi aбyмоУлeнa кантэкстуальныЕШ фaктaрaмi i можа нaзiрaццa y кaнстрyкцыяx тыпу Яyxiм гэma - з зaйздpacцi щ Дзeцi з cyceдняe вëcкi або Каш)ля з лëнy (тып прэдыката -xaрaктaрызaцыйны).
Словаформы y формe родняга склону выконваюць таксама функцып выкaзнiкa i y вытворныи кaнстрyкцыяx з рэляцыйныЕШ прэдыкaтaмi. Таюя сказы звычайна указваюць на адносшы части i цэлага, а словаформа выконвae ролю прэдыкатыунага гeнeрaтывa: Сам я з лжоу^ага людy... (В. Таулай); Ды шmo вы, // Я - з зaгapmaвaныx. //Mm гэmкi холад am у знак (Н. Гiлeвiч); Яны -з mpывaлae пapoды, //Xoць ш нялëгкi выпау вeк (П. Прыкодзька); - з хахлоу (M. Гарэцш).
Словаформа y формe роднага склону y колькaснa-iмeнным спалучэнш можа выконваць функцыю xaрaктaрызaцыйнaгa квантытатыунага прэдыката (тып прэдыката - акцыянальны): Анямeлa вeчapэюць // Вочы pyж i xpызaнmэм. //А да cmapa^i яшчэ вам - // Сmoлькi вepшay i паэм
(Я. Яшшчыц). У адносшы канструкцыйнай aMaHÎMÎi сказ можа уступаць з элштычнай канструкц^1яй тыпу Да вёск - пяць тламетрау з прасторавай семантыкай. Нaзiрaюццa выпадк1, кaлi сштакачную парадыгму утвараюдь словаформы у форме вшавальнага склону. У так1м выпадку функцыянальны дыяпазон словаформ будзе уключаць сiтуaнт - прэдыкат (тып прэдыката - рэляцыйны): Дык, значыць, ты за камандуючага (А. Дударау); А Алегужэ тры гады летам за памочнжа камбайнёра (А. Жук); Усе паехалi на фестываль. Я за Марыну i Ганну адна (С. Кавалёу); А я тут за вартаунжа (А. Кулакоусш); I за бацьку, i за матку адзт - гэта прауда (I. Мележ). Выкарыстанне iменных выказшкау у нетыповых формах (ва ускосных склонах) абумоулена або метрыка-рьптшчнай аргашзацыяй верша, або пэуныЕШ стышстычныш мэтaмi i задачами Дабрыню - у конюхi (А. Петрaшкевiч); Хто - у настаунiкi, хто - у каморнт, мелiяратары... (Л. Калюга); Апанас на машытста, // А Сцяпан на трактарыста, // Аляксей на агранома, // Мжалай на астранома (А. Русак). Полiфункцыянaльнaя iменнaя словаформа у таюх сказах набывае форму творнага склону: У небе зорак не злiчыць, // Люстэркам - поуня (М. Шaбовiч); Яшчэ у павазе там праснцы, // I хлеб акрасаю стала (Р. Баравжова). Падобныя сказы адносядца да рэгулярных граматычных з'яу (адсутнасць дзеясловa-звязкi у значэнш цяперашняга часу i iнш.). Аднак знешняе падабенства названых канструкцый не дае падстау для квaлiфiкaдыi iх як структурна тоесных. Першы квaлiфiкуеццa як элштычны акцыянальна-безаб'ектны тып. Адносшы тоеснaсдi у штэлектуальна-творчай сферы рэал1зуюцца iменнымi прэдыкaтaмi выключна у форме назоунага склону. Нетыповая форма iменнaгa прэдыката дазваляе квaлiфiкaвaдь канструкцыю як вытворную. У дадзеным выпадку канструкцыйная парадыгма словаформ уключае прэдыкатыуныя i залежныя кампаненты.
Падобныя з'явы нaзiрaюдцa i у вытворных канструкцыях, як1я ахопл1ваюць як сацыяльную сферу aдносiн: Сын мой камандзiрам (А. Кулакоусш); Алена працуе на ферме. А ён (Сашка) брыгадзiрам у мяне (А. Кулакоусш); Яго малодшы брат цяпер дырэктарам школы у вас, у Дабрыт (А. Дударау); Маладзейшы егерам у Асечы (В. Карамазау); Я пры мэблевым грузчыкам (А. Петрaшкевiч); Ц помтш Аудзеева Дзiмку? // Цяпер старшынёю у нас (Я. Яшшчыц), так i фiзiчную: Абсталявау усiм як мог вялгзнае дупло. // З галля страха. //Расклау цяпло. //А ложкам -шэры мох (П. Броука); Ахоунай цiшаю - сасонка (Я. Яшшчыц); Пясочкам - сцяжынка, // Перавяслам жытло, //1любоу, i Айчына, // Так, як зроду было (Я. Яшшчыц).
Заключэнне
Таим чынам, тэндэнцыя да эканомп моуных сродкау у сштаксчнай астэме беларускай мовы ажыццяуляецца спосабам неужывання пэунага кампанента або пераутварэння канструкцый са зменай лекака-граматычнага класа слоу. Найбольш тыповым сродкам моунай эканомп выступаюць няпоуныя канструкцый, пераважна iх кантэкстуальны тып. Пропуск кампанента можа ажыццяуляцца у структуры простага або складанага сказа з пропускам дзейшка, выкaзнiкa або дапаунення, як1 узнауляецца з кантэксту. Элштычныя кaнструкдыi таксама рэпрэзентуюць тэндэнцыю да экaнaмiчнaсцi, якая выражаецца на аснове сштакачных сувязей i адносш - паратакачных i гшатакачных. Адпаведна, клас названых канструкцый будзе уключаць iмплшытнa- i эксплщытна-паратакачныя ввды. У вытворных канструкцыях тэндэнцыя да экaнaмiчнaсцi прадстаулена пол1функц^1яналън^1м характарам сштаксем, сэнсавая кампенсацыя у як1х ажыццяуляецца на аснове дыферэнцыяцш семaнтыкa-сiнтaксiчных функцый кампанентау. Анал1з сiнтaксiчных дэрыватау дазваляе зрабщь выснову, што тэндэнцыя да эканомп моуных сродкау праяуляецца у выглядзе сiнтaксiчнaй iмплiцытнaсцi, экaнaмiчнaсцi i кантамшацый сiнтaксiчных структур.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Harma, J. Sur l'omission du verbe et sa récupérabilité en français / J. Harma // Actes du 9e Congrès des romanistes scandinaves, Helsinki, 13-17 aout 1984. - Helsinki, 1986. - P. 135-146.
2. Wisniewski, M. Przegl^d rownowaznikow zdania znamiennych dla wspolczesnej polszczyzny / M. Wisniewski // Acta Univ. Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-spolecz. Filologia Polska. -Torun, 1995. - T. 46. - S. 115-150.
3. Грудева, Е. В. Избыточность и эллипсис в русском письменном тексте / Е. В. Грудева. -Череповец : Черепов. гос. ун-т, 2007. - 251 с.
4. Мухин, А. М. Структура предложений и их модели / А. М. Мухин. - Л. : Наука, Ленингр. отд-ние, 1968. - 230 с.
5. Шабанова, Т. Д. Предложение и его лимитативные модели : учеб. пособие к спецкурсу / Т. Д. Шабанова. - М. : Моск. гос. пед. ин-т, 1985. - 82 с.
6. Carlson, K. Paralelism and prosody in the processing of ellipsis sentences / K. Carlson. -New York ; London : Routledge, 2002. - 227 p.
7. Лекант, П. А. К проблеме неполных предложений в русском языке / П. А. Лекант // Учен. зап. / Моск. обл. пед. ин-т. - М., 1963. - Т. 139, вып. 9 : Русский язык и литература. - С. 43-49.
8. Золотова, Г. А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса / Г. А. Золотова. -М. : Наука, 1982. - 368 с.
9. Vychodilovä, Z. Elipsa jako jeden ze zpüsobu neexpliciniho vyjadfoväni obsahovych prvku v jazyce / Z. Vychodilovä, R. Zimek ; Masarykova unv. - Olomouc : [s.n.], 1988. - 231 s.
10. Колосова, Т. А. Русские сложные предложения асимметричной структуры / Т. А. Колосова. -Воронеж : Изд-во Воронеж. ун-та, 1980. - 164 с.
11. Лисоченко, Л. В. Высказывания симплицитной семантикой: логич., языковой и прагмат. аспекты / Л. В. Лисоченко ; отв. ред. Г. Ф. Гаврилова ; Сев.-Кавказск. науч. центр. высш. шк. - Ростов н /Д : Изд-во Р ост. ун-та, 1992. - 152 с.
12. Дикарева, С. С. Координаты референции и явление глобального эллипсиса / С. С. Дикарева // Проблемы современного теоретического и синхронно-описательного языкознания : межвуз. сб. / Ленингр. гос. ун-т ; отв. ред. В. В. Богданов. - Л., 1988. - Вып. 3 : Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. - С. 107-112.
13. Hausperger, B. Schprachökonomie in Grammatik und Pragmatik : die Ellipse / B. Hausperger. - München : Utz, 2003. - IX, 327 s.
14. Uniszewska, A. The nature of linguistic processes determining the applica-bility of nomilizations applied to strings NP-COP-AP / A. Uniszewska // Glotto-didactica. - 2001. - Vol. 29. -P. 139-147.
Паступгуурэдакцыю 09.03.2022 E-mail: natusia12@tut.by
N. V. Chaika
THE TENDENCY TO THE ECONOMY OF LINGUISTIC MEANS IN THE SYNTACTIC SYSTEM
OF THE BELARUSIAN LANGUAGE
The article is devoted to the study of one of the key trends in the syntactic system of the modern Russian language - the tendency to the economy of utterance. At the present stage, the need for informational emphasis and analyticism produces a significant number of syntactic derivatives -elliptical, incomplete, reduced constructions with implicit semantics. The article presents a syntactic representation of the economy of expression - incomplete and elliptical constructions. The methods actualization of important information that contribute to the dynamic development of syntactic units and their communicative improvement are presented.
Keywords: tendency to economy, informational focus, the distinction of expression, analyticism, elliptical constructions, incomplete contextual sentences, incomplete situational constructions, dialogical unities, syntactic derivation.
