CC BY
12УДК 811.161.3
С1НТАКС1С СКЛАДАНАГА СКАЗА У БЕЛАРУСК1Х Л1ТАРАТУРНЫХ АФАРЫЗМАХ
(бяззлучн1кавы сказ)
В.А. ШПАКОУСКАЯ (Магтёуст дзяржауны утвератэт Мя А.А. Куляшова)
Вызначаюцца асноуныя мадэлi бяззлучнкавых сказау, ятя выкарыстоуваюцца у беларусюх лiта-ратурных афарыстычных выслоуях. Акрэ^ваецца прадуктыунасць асобных мадэляу i семантычных ад-HociH nамiж прэдыкатыунымi часткамi бяззлучткавых складаных сказау, iх абумоуленасць катэгары-яльнымi уласцiвасцямi афарызма i яго стылiстычнымi асаблiвасцямi у мове мастацкай лiтаратуры. У афарыстычных выказваннях, яюя з'яуляюцца бяззлучнiкавымi сказами нiколi не сустракаюцца адно -&ны паслядоунасцi з 'яу i падзей, а рэалгзуюцца толью адносты адначасовасц памiж прэдыкатыунымi часткамi. Гэта адпавядае адной з асноуных катэгарыяльных асаблiвасцей афарызма - абагульненасц зместу, якая грунтуецца на пазачасавым характары паведамлення.
Уводзшы. Адной з актуальных праблем вывучэння лггаратурных афарызмау у беларускай мове з'яуляецца атсанне ix сштакачнай пабудовы, якая значна адрозшваецца ад сштакаса фальклорных афарызмау - прыказак, народных выслоуяу i шш. На сённяшш дзень акрэслены асноуныя сштакачныя ма-дэлi сказау i ix колькасная прадстауленасць у беларускix лiтаратурныx афарызмах [1], атсаны сштакачныя i стьшстычныя асаблiвасцi лггаратурных афарызмау, як1я пабудаваны па мадэлi простага сказа [2]. Акрамя гэтага, асобныя пытаннi сштакачнай будовы афарызмау закранаюцца у нешматлшх працах, прысвечаных рознааспектнаму апiсанню афарыстычных выслоуяу у мове беларускай мастацкай лггара-туры [3 - 7]. Пытанне сiнтаксiчнага апiсання беларуск1х лггаратурных афарызмау, пабудаваных па мадэлi складаных сказау, асобна не ставшася. Гэта замшае стварэнню цэласнага уяулення аб асноуных структурных i стылютычных асаблiвасцяx сiнтаксiса лiтаратурныx афарызмау у сучаснай беларускай мове.
Афарызмау, пабудаваных па мадэлi складанага сказа, налiчваецца прыкладна 55 % ад агульнай колькасцi беларуск1х лiтаратурныx афарызмау, яшх для сiнтаксiчнага аналiзу было абрана каля 3000 адзь нак [2, с. 111]. Складаныя паводле сваёй сштакачнай будовы афарыстычныя выслоуГ могуць мець структуру складаназлучанага, складаназалежнага i бяззлучнiкавага сказау, а таксама складанага сказа з розны-мГ вiдамi сiнтаксiчныx сувязей.
Мэтай дадзенага даследавання з'яуляецца ашсанне сштакачных i стылГстычных асаблГвасцей лГ -таратурных афарызмау, як1я пабудаваны па мадэлГ бяззлучшкавага сказа, на матэрыяле каля 400 адзшак, выбраных з мастацшх творау беларуск1х шсьменшкау i паэтау ХХ стагоддзя.
Выишк даследавання i ix абмеркаванне
1. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучшкавага сказа, складаюць прыкладна 15 % ад агульнай колькасщ прааналГзаваных беларуск1х лггаратурных афарызмау. У сучасным мовазнаустве Гс-нуе пяць клаафжацый бяззлучшкавых сказау [8, с. 177 - 178]:
а) з аднатыпнымГ i разнатыпнымГ састаунымГ часткамГ [9, с. 276 - 277; 10, с. 612 - 613];
б) з двухбаковымГ i аднабаковымГ адносшаш састауных частак [11, с. 636];
в) з улжам структурных адрозненняу (сказы адкрытай i закрытай структуры) [12, с. 432 - 439];
г) па структурна-семантычнаму прынцыпу з улжам штанацыйных асаблГвасцей [13, с. 201 - 210];
д) паводле семантычна-сштакачных адносш памГж састаунымГ часткамГ [14, с. 306].
З ix найбольш рэпрэзентатыунай пры ашсанш сштакачнай пабудовы афарыстычных выслоуяу, на нашу думку, з'яуляецца только адна, апошняя, якая дазваляе акрэслщь як фармальна-граматычныя, так i лапчна-семантычныя i стылГстычныя асаблГвасщ лггаратурных афарызмау.
Паводле семантычна-сштакачных адносш пашж прэдыкатыунымГ часткаш сказау [14, с. 305 - 320], беларусшя лггаратурныя афарызмы, яюя з'яуляюцца па сваёй сштакачнай структуры бяззлучшкавымГ ска-заш, падзяляюцца на наступныя чатыры вялшя групы.
2. Афарызмы, пабудавамыя па мадэл бяззлучмiкавага сказа з супасга^лятма-супрацьпасгауляльмьМ адносшамп памiж прэдыкагыуныш часгкамi, складаюць 4,0 % ад агульнай колькасщ беларусшх лгга-ратурных афарызмау. Гытыя сказы маюць пераважна двухчленную замкнутую структуру [14, с. 309], што адпавядае такой катэгарыяльнай уласщвасщ афарызма, як структурна-сштакачная закончанасць, а таксама адной з яго агульных стылГстычных рысау - структурнай двухкампанентнасщ. Афарыстычныя выслоуГ у форме бяззлучшкавага складанага сказа з супастауляльна-супрацьпастауляльнымГ адносшамГ
памiж састауньеш часткамi складаюцца, як правiла, з аднолькавых або вельмi падобных па структуры прэдыкатыуных адзшак, што адпавядае яшчэ адной агульнай стышстычнай уласцiвасцi афарызма - струк-турнаму паралелiзму яго структурна-кампазщыйных частак, напр.: Няма сэрца у долг, / Прауды у лю-дзей... (Я. Колас); Бога не трэба баяцца, / Бога трэба любщь (Р. Барадулт); Будзь здарова, радня па крыв1, / Будзь бяссмертна, радня па духу! (Н. Мацяш).
Абедзве састауныя части афарыстычных выслоуяу могуць складацца нават з адных i тых жа лек-сiчных кампанентау, напр.: Узнагарода - памяць, /Памяць - кат (З. Дудзюк); Без радзгмы народа няма, / Без народа няма радзгмы (Р. Барадулт). Пры гэтым кампаненты шшы раз швераруюцца у другой част-цы, змяншаючы тым самым яе структурную падобнасць да першай, напр.: Бяду нажыц усяк можа, / Бяды пазбыцгся - неусяк (Я. Купала); Агню без цемры цемнавата, /Не цёмна цемры без агню... (Р. Барадулгн).
Адзш i той жа лекачны кампанент можа элiмiнiравацца у другой прэдыкатыунай частцы бяззлуч-нiкавага сказа, што дазваляе акцэнтаваць увагу на шшых лексiчных кампанентах, як1я нясуць асноуную сэнсавую нагрузку у афарыстычным выслоуГ, напр.: Пра маладосць пяюць бярозы, / Пра вечнасць - хму-рыя дубы (А. Бачыла). У таих афарызмах часта бывае больш за дзве састауныя части, напр.: Закладзены у кропл1 аюяны, / У ¡мгнент - эры, / У пясчынцы - горы (М. Рудкоуск1); Голас незнаёмага можа здз1в1ць, / Голас друга - на хвтну спынщь, / Голас любай - сагрэць сонцам лета, / Голас мацг - вярнуць з таго свету (М. Танк).
Прэдыкатыуныя части бяззлучшкавага сказа з супастауляльна-супрацьпастауляльнымi адносiнамi памiж iмi у складзе лггаратурных афарызмау найчасцей з'яуляюцца двухсастаунымi. Пры гэтым кожная з iх характарызуецца мiнiмальнай колькасцю даданых членау, не перагружана лiшнiмi, непатрэбнымi для раскрыцця абагульненай думк1 лексiчнымi кампанентамi, што адпавядае такой агульна стылютычнай уласщвасщ афарызма, як лаканiчнасць, напр.: Усё мтае - Гонар не мтае... (У. Караткев1ч); Тварыць дабро патрэбен талент, / Прыносщь гора - тольт злосць (С. Грахоуст). Прыйшлг I адышл1 у нябыт манархI - / Народы застаюцца назаужды (В. Зуёнак); Узросту не мае Гармонгя, / Не ведае межау Краса (Н. Мацяш); Не вечны чалавек, /яго ж памкненн - вечныя!... (М. Рудкоуст).
Значна менш сустракаюцца у афарызмах бяззлучшкавыя сказы з аднасастауныш прэдыкатыуныш часткаш, напр.: Не выхваляйся дабрынёю, /Раб1 дабро ты моучк1 лепш! (П. Броука); Лётаць I лунаць /На вышынI / Маеш права - / Поузаць немагчыма! (Р. Барадулгн); Як н добра у гасцях - / Памграць трэба дома (Р. Барадулгн); Вечнае па-свойму сеем, /Добрае - на свой манер (Р. Тармола-М1рск1).
I зуам рэдка у межах аднаго бяззлучшкавага сказа спалучаюцца двухсастауная i аднасастауная прэдыкатыуныя части, напр.: Смерцг у Паэта няма - /Ёсць нараджэнне! (Я. Ятшчыц).
Можна вылучыць два асноуныя тыпы адносш памiж састаунымГ часткамi афарыстычных выслоуяу, пабудаваных па мадэлi бяззлучшкавага сказа.
2.1. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучшкавага сказа з адносiнамi супастаулення па-мiж прэдыкатыунымi часткамскладаюць 2,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. У таих афарызмах у абагульненай форме паведамляецца аб нейих двух прадметах, дзеяннях, або аб дзвюх з'явах, у чымсьцi падобных адно на адно, як1я iснуюць паралельна, не прощдзейшчаюць адно аднаму. Пры гэтым, дзякуючы супастауленню, выразна выяуляюцца асаблiвасцi тых рэал1й (асоб, прадметау, стану), аб яих паведамляецца у афарыстычным выслоуi, напр.: Па згмах гадаюць пра лета, / Па з 'явах - аб сэнсе падзей (Я. Колас); Шляхг не купляюць за пяць капеек - / Бяруць Iх жыццём свагм (В. Зуёнак); З горнай вяршынг не сходзщь туман, / З вернага сэрца - любоу (М. Танк); Свабодны толью дух - /Душа не мае волг (Р. Барадулгн).
Яскравай асаблiвасцю лггаратурных афарызмау, пабудаваных па мадэлi бяззлучшкавага сказа з ад-носiнамi супастаулення памгж прэдыкатыунымг часткамг, з'яуляецца тое, што абагульненне у гх мае ха -рактар суаднясення агульнавядомага погляду на свет Г чалавека у свеце Г новага (вдывадуальна-аутарскага) меркавання. Пры гэтым тое, што ужо вядома, фармулюецца у першай прэдыкатыунай частцы сказа, а но-вае - у другой, напр.: Бяда I радасць ходзяць побач вечна, /Людзей ратуе тольк чалавечнасць (П. Пан-чанка); Быць не можа у братэрства нгчыйных палос, /М1ж людзей / быць не можа старонняга болю! (Н. Мацяш); Лётаць I лунаць /На вышынI /Маеш права - /Поузаць немагчыма! (Р. Барадулгн).
2.2. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучшкавага сказа з адносiнамi супрацьпастаулен-ня памiж прэдыкатыунымi часткам/, таксама складаюць 2,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. У таих афарыстычных выслоуях паведамляецца у абагульненай форме пра неад-паведнасць, несумяшчальнасць пэуных аб'ектау, прымет, дзеянняу, з'яу праз адмауленне нечага аднаго Г сцвярджэнне шшага. Пры гэтым прэдыкатыуныя части бяззлучшкавага сказа нярэдка з'яуляюцца сэн-сава самастойнымГ, незалежнымГ адна ад адной, але заусёды маюць строп парадак размяшчэння, калГ адмауленне цГ абмежаванне нечага фармулГруецца у другой частцы, напр.: Няхай твае паражэннг, гузак I мазалI глыбока схаваны ад усгх, ты пра Iх абавязаны памятаць заусёды (М. Стральцоу).
Можна вылучыць два тыпы значэння супрацьпастаулення памiж прэдыкатыуныЕШ часткамi у афа-рызмах, яшя з'яуляюцца бяззлучнiкавымi сказамг
а) поунае супрацьпастауленне, калi процшастауляецца значэнне адной састауной частк1 значэнню другой, што найбольш распаусюджана сярод прааналiзаваных адзiнак (1,5 %), напр.: Лiха знойдзеусюды, / Шчасце ж уцякае (Я. Колас); Людзi ваду да сябе уздымаюць, /Быдла - сх^ецца да вады (У. Караткевiч); Капцы жадаюць вечнага спакою, / Жывыя - працаваць, кахаць i пець (У. Караткевiч); Зло злом яшчэ чарнейшым вернецца, /Дабро пауторыцца стокроць (Р. Барадулiн);
б) няпоунае супрацьпастауленне, калi супрацьпастауляюцца только значэнш асобных кампанентау састауных частак бяззлучшкавага сказа (0,5 %), напр.: Пясняр - слуга слугi усякай, /Пясняр i цару^х ца-роу! (Я. Купала); Размова - мова думак, маучанне - мова iсцiны (А. Разанау); Не вечны чалавек, /яго ж памкненнi - вечныя!... (М. Рудкоусю).
3. Афарызмы, пабудаваныя па мад^ бяззлучшкавага сказа з адносшаш паяснення пашж прэдыкатыyнымi часткамц складаюць 4,0 % ад агульнай колькасщ беларусшх лггаратурных афарызмау. Можна вылучыць чатыры асноуныя тыпы адносш паяснення памiж састаyнымi часткамi афарыстычных выслоуяу, пабудаваных па мадэл1 бяззлучшкавага сказа.
3.1. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучшкавага сказа з адносiнамi удакладнення памiж прэдыкатыунымi часткамц складаюць каля 3,0 % ад агульнай колькасщ беларусшх лггаратурных афарызмау. Першая састауная частка ташх бяззлучшкавых сказау мае у сва1м саставе словы або словазлу-чэннi, яшя патрабуюць удакладнення, а другая - фармулюе гэта удакладненне. Удакладняцца можа i тое, што у агульнай форме было выказана у першай частцы [14, с. 313]. На гэтай падставе можна вылучыць наступныя тыпы адносiн удакладнення памiж прэдыкатыуньЕШ часткамi афарызмау, як1я з'яуляюцца бяз-злучнiкавымi сказамi:
а) удакладняецца уся першая састауная частка у цэлым (1,0 %), што адпавядае такой катэгары-яльнай уласцiвасцi афрызмау, як абагульненасць зместу, напр.: Жанчына - душа мужчыны; шна наша натхнентца на вшлiкiш справы (Я. Колас); Храбрасць - талент, стараннем яго не асвош (В. Быкау); Паэзш - агонь i лёд: / Сто раз згараць i уздымацца (Я. ЯнШчыц); Так ужо наканавана небам: /Мацi дзе-лщца з дзецьмi/Душою сваёй, як хлебам (Р. Барадулт);
б) удакладняецца сэнс асобных кампанентау або груп кампанентау першай састауной части (2,0 %), напр.: Тольк свет паюдаючы не бярыце нiчога, / Нават ключ ад дзвярэй перадайце суседу (М. Танк); Красой адзтай чалавек жыве - / Аскепак космасу /1 сон бяды зямное (Р. Барадулт); I адна /у паэтау вiна: / не умiраюць i у вечныя век (М. Скобла).
Больш выразна выяуляецца удакладненне у тых выпадках, кал1 у першай прэдыкатыунай частцы ужываецца параунанне, напр.: Мудрасць крылатая, яна, як насенне дуба, ляцщь i укараняецца ужо на вечнасць (Л. Гетюш); Чалавек як лiхтары - / У кожнага / Свечка душы унутры (Р. Барадулiн); Жыццё, сапрауды, як казка: / 1дзеш ад бяды да бяды (Н. Мацяш).
Афарызмы, яшя з'яуляюцца бяззлучшкавыгш сказамi з адносiнамi удакладнення памiж iх састау-ныеш часткам^ характарызуюцца адметнай сштакачнай пабудовай кожнай частш.
Так, у першай прэдыкатыунай частцы аднолькава прадуктыуна выкарыстоуваюцца i двухсастау-ныя, i аднасастауныя сказы, напр.: Храбрасць - талент, стараннем яго не асвоiш (М. Танк); Мтулае жыве, /яно за намi назiрае (А. Разанау); Народа няма напалову - /Ён есць цi яго няма (В. Зуёнак). Пры гэтым сярод аднасастауных даволi часта сустракаюцца намшатыуныя сказы, але толью у тых афарызмах, яшя пабудаваны на узор так званых "велерызмау" [15] або у яшх выкарыстаны у стылютычных мэтах прыём збыткоУнасцi, напр.: Так закон: перад канцом сваiм /1мухi тнуць балюча (Я. Колас); Смерць, яна уахуроутвае (М. Танк); Зайздросная гэтаякасць - надаваць духоунасць, асэнсаванасцьрэчам (М. Стральцоу). Ужываюцца таксама i безасабовыя сказы, напр.: Ад сябе самога не схавацца, /Ад сябе самога не уцячэш (П. Панчанка).
Другая прэдыкатыуная частка можа быць таксама як двухсастаунай, так i аднасастаунай, але зау-важна пераважае двухсастауны сказ (у тым лiку i няпоуны), напр.: Жанчына - душа мужчыны; яна наша натхнентца на вялiкiя справы (Я. Колас); Людское сэрца, быццам мора, / У iм бывае шторм i штыль... (П. Броука); Сам жа муаш свой несцi крыж, / Узысцi на сваю Галгофу (Р. Барадулiн).
Асобна трэба адзначыць афарыстычныя выслоу^ пабудаваныя па мадэл1 бяззлучшкавага сказа з адносiнамi удакладнення памiж яго састауныЕШ часткам^ у яшх выказшк мае форму загаднага ладу (i у першай, i у другой частках), напр.: Пакшь адну пасаду - /Быць Чалавекам на зямлi (С. Грахоусю); Не аддавай сябе самоце, / Заучасна ёй не саступай (Н. Мацяш).
3.2. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа з адносiнамi дапаунення памiж прэдыкатыунымi часткамi, складаюць каля 0,4 % ад агульнай колькасщ беларусшх лггаратурных афарызмау. У аснове адносш памiж састауныЕШ часткамi ташх бяззлучшкавых сказау ляжыць выражэнне да-датковай заувап да таго, што сказана раней. Другая частка можа дапауняць адзш з кампанентау першай
части щ усю яе у цэлым. Трэба зауважыць, што у афарыстычных выслоуях першая прэдыкатыуная частка дапауняецца тольи цалкам, што звязана з такой катэгарыяльнай уласщвасцю афрызмау, як абагульненасць зместу. Дапауняючая частка пашырае абагульненую думку, якая выказваецца у першай частцы, дадатко-выт звесткамг ацэнкай яе зместу Г да т.п., напр.: Увесь час варушымся, зб1раем, / Канца ж патрэбам тым не маем (Я. Колас); Чаму ж тады дарога дамоу /Карацейшая, як з дому, / Аб чым знае нават конь (М. Танк).
3.3. Афарызмы, пабудаваныя па мадэл бяззлучнжавага сказа з адносшамi семантычнага разгорт-вання памiж прэдыкатыунымi часткам/, складаюць 0,3 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратур-ных афарызмау. Адметнасць таих сказау заключаецца у семантычнай узаемасувязГ лекачнага кампанен-та у першай састауной частцы з агульным сэнсам другой частк1. Яе паясняльная функцыя рэал1зуецца у раз-гортванш зместу выказшка першай частк1, яи выражаецца так1м словам, лекачная прырода якога на -цэльвае на развщцё думк1, напр.: Дауно ужо людз1 прадказалi: /Ншто не вечна пам1ж нам! (П. Броука).
Сустракаюцца афарызмы, пабудаваныя па мадэлГ бяззлучшкавага сказа з адносшамГ семантычнага разгортвання пам1ж прэдыкатыунымГ часткамГ, калГ другая частка разгортвае змест не аднаго кампанен-та, а усёй першай састауной части, якая з'яуляецца безасабовым сказам, напр.: Бывае й так: Iу добрым севе / Трапляе дзгкая трава (Я. Колас); Дбаючы разам з векам /Аб электронным цудзе, /Памятай - / ча-лавекам / Шхто за цябе не будзе (П. Макаль).
3.4. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа з адносiнамi каменцравання па-мiж прэдыкатыунымi часткамi, таксама складаюць прыкладна 0,3 % ад агульнай колькасщ беларусих лиаратурных афарызмау. Каменщруючай часткай з'яуляецца другая прэдыкатыуная частка сказа, якая тлумачыць агульны сэнс першай, робщь усё паведамленне больш зразумелым. Звычайна парадак размя-шчэння састауных частак у таих бяззлучшкавых сказах з'яуляецца паслядоуным: спачатку щзе тая частка, якая каменщруецца, а пасля - тая, якая каменщруе, напр.: Жыцця н1кол1 не бывае многа, / Так, як I прау-ды, - кольк н1 жыв1 (С. Законнгкау); Як каноплг у балоце тапщ - /так жыць: не любщ (В. Аколава).
4. Афарызмы, пабудаваныя па мадэт бяззлучшкавага сказа з адносiнамi дэтэрмшацьи па-мiж прэдыкатыyнымi часткам^ складаюць 4,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лиаратурных афарызмау. Можна вылучыць чатыры асноуныя тыпы адносш дэтэрмшацыГ пам1ж састаунымГ часткамГ афарыстычных выслоуяу, пабудаваных па мадэл1 бяззлучшкавага сказа.
4.1. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа з адносiнамi прычыны i вытку па-мiж прэдыкатыунымi часткамi, складаюць прыкладна 2,5 % ад агульнай колькасщ беларусих лггара-турных афарызмау. Для першай састауной части таих бяззлучшкавых сказау характэрна шфарматыуная недастатковасць, незавершанасць [14, с. 318], незалежна ад таго, аб чым спярша паведамляецца: аб прычы-не щ аб яе вышку. У залежнасщ ад паслядоунасщ фармулявання прычыны Г яе вышку вылучаюцца наступ-ныя суадносшы пам1ж прэдыкатыунымГ часткамГ тых афарызмау, ятя з'яуляюцца бяззлучшкавыш сказамг
а) першая частка змяшчае указанне на прычыну, а другая - на вышк гэтай прычыны (1,5 %), напр.: Няма сыноу - няма падмогг... (Я. Колас); Быць чалавекам - цяжкае прызванне, / не усгм, не кожнаму утрымаць яго (Т. Бондар); За любоу не судз1 людзей, /Не саромецца ёй - ткога! (В. Аколава);
б) першая частка указвае на вышк таго, пра што гаворыцца у другой (1,0 %), напр.: ... Бойся спаз-тцца з харошым учынкам: / Тонка прадзецца жыццёвая тць (Н. Мацяш); Зняможаным не кажуць слоу прыгожых, /Ад гучных слоу не прыбывае ал... (А. Бачыла); Раднёю I мовай не грэбуй, / Ты - колас сярод каласоу... (С. Законнжау).
4.2. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа зумоуна-вынiковымi адносiнамi па-мiж прэдыкатыунымi часткамi, складаюць прыкладна 1,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лггара-турных афарызмау. У таих бяззлучшкавых сказах адна Гх састауная частка указвае на умову, неабход-ную для Гснавання з'явы щ ажыццяулення дзеяння, аб яих паведамляецца у другой частцы [14, с. 316], напр.: Скажаш слова не такое -/Быць бядзе (Я. Колас); ... Гадуюцца дзец1 у любовI -ратуецца вечнасць (Л. Рублеуская); Ад сябе хто зможа адвыкнуць, /Можа й будзе патрэбны сабе... (Р. Барадулт).
Афарыстычныя выслоуГ, яия з'яуляюцца бяззлучшкавыгш сказамГ з умоуна-вышковымГ аднось намГ пам1ж Гх састаунымГ часткамг вызначаюцца адметнай сштакачнай пабудовай. 1х прэдыкатыуныя части з'яуляюцца пераважна аднасастаунымГ сказамГ, напр.: Дабро зрабгу - не гойкай пеунем (П. Броука); Бойся спазтцца са словам харошым: / Тонка прадзецца жыццёвая тць (Н. Мацяш); Здрадз1у мове - здра-дзгу продкам, / Будзеш век вауком хадзщь (К. Турко). I значна радзей - двухсастаунымГ (у тым лжу Г ня-поунымГ) сказамГ, напр.: Ад сябе хто зможа адвыкнуць, /Можа й будзе патрэбны (Р. Барадулт); Гадуюцца дзец1 у любовI - ратуецца вечнасць (Л. Рублеуская); Намарозщь радня па кръш - / Адагрэе радня па долг (Н. Мацяш).
4.3. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа з адносiнамi мэты памiж прэды-катыунымi часткам/, складаюць тольи 0,3 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. Таия бяззлучшкавыя сказы адрозшваюцца строгай паслядоунасцю Г вызначаныш ролямГ прэдыка-тыуных частак: асноуная роля у выражэнш адносш мэты належыць выказшку першай части, яи выража-
ецца тольи дзеяслоунай формай i разам з залежным ад яго словамГ паясняецца зместам усёй другой части, што заусёды указвае на мэту дзеяння, напр.: Няхай жыве няведанне - яно, / адно яно не умее памыляцца (А. Разанау); Прасщь у мац рады не з рут, / Занадта час мы разумеем розна (З. Дудзюк).
4.4. Афарызмы, пабудаваныя па мaдэлi бяззлучткавага сказа з adHociHaMi меры i ступет памiж прэдыкaтыунымi часткамi, складаюць усяго 0,2 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. Для таих афарыстычных выказванняу таксама характэрна строгая паслядоунасць i вызначанасць роляу састауных частак: другая частка заусёды вызначае меру або ступень праяулення таго, аб чым гаво-рыцца у першай, напр.: Зямля, брат, сшы многа мае - / Такт вежы выганяе! (Я. Колас); Прауда возьме верх нязводна: / Тат ужо сонца вечны ход (Я. Купала).
5. Афарызмы, пабудаваныя па мадэлi бяззлучткавага сказа з адносiнамi пералiчэння нампжк прэдыкагыyнымi часгкамц складаюць каля 1,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. У таих бяззлучшкавых сказах пералГчваюцца з'явы, падзеГ, звязаныя памГж сабой у часавых ад-носшах [14, с. 306]. ВельмГ паказальна у гэтай сувязГ, што у афарыстычных выслоуях, яия з'яуляюцца бяззлучшкавымГ сказамГ, школГ не сустракаюцца адносшы паслядоунасщ з'яу i падзей, а рэалГзуюцца тольи адносшы адначасовасщ памГж састаунымГ часткамГ, напр.: ...Адюньмаубок справы цемры, /Апра-немся у зброю святла (Р. Барадулт); Долi не ладзяць з чаратоу, / футра шыюць не з кратоу (В. Аколава); Чужое неба сэрцу не дагодзщь, / душы не загадае: "Не балi... " (Е. Лось). Гэта адпавядае адной з катэ-гарыяльных асаблГвасцей афарызма - абагульненасщ зместу, якая грунтуецца на пазачасавым характары паведамлення. Сэнсавая адцягненасць бяззлучшкавых сказау з адносшамГ адначасовасщ памГж прэдыка-тыунымГ часткамГ выяуляецца яшчэ i у тым, што яны, у адрозненне ад шшых тыпау бяззлучшкавых сказау, незалежныя адна ад адной, раунапрауныя, памГж ГмГ няма аднабаковых ц1 узаемных сувязей [14, с. 307], для ix характэрны свабодны парадак размяшчэння, ix можна мяняць месцамГ у сказе без змянення агуль-нага сэнсу паведамлення.
Заключэнне. Афарыстычныя выслоуГ, пабудаваныя па мадэлях бяззлучшкавых сказау, складаюць 13,0 % ад агульнай колькасщ беларусих лггаратурных афарызмау. Найбольш распаусюджанымГ сярод ix з'яуляюцца бяззлучшкавыя сказы з супастауляльна-супрацьпастауляльнымГ адносшамГ, а таксама аднось намГ паяснення i дэтэрмшацын памГж прэдыкатыунымГ часткамГ (па 4,0 %), што абумоулена семантычна-сштакачнай рознафункцыянальнасцю частак бяззлучшкавых сказау, якая забяспечвае неабходнае мнос-тва сштакачных мадэляу выражэння абагульненага зместу у лггаратурных афарызмах. Найменш прадук-тыуныя бяззлучшкавыя сказы з адносшамГ пералГчэння памГж прэдыкатыуныш часткамГ (усяго 1,0 %), што з'яуляецца вышкам ix аднафункцыянальнасщ. Акрамя гэтага адносшы пералГчэння утвараюць па -тэнцыяльна адкрытую сштакачную структуру складанага сказа, якая супярэчыць такой катэгарыяльнай уласщвасщ афарыстычных выслоуяу, як ix абсалютная семантычная i сштакачная закончанасць.
Пераважная большасць бяззлучшкавых сказау у афарыстычных выказваннях складаецца з двухса -стауных прэдыкатыуных частак (што адпавядае уласщвай афарызму структуры суджэння), яия вызнача-юцца мшмальнай колькасцю даданых членау сказа, увогуле патрэбных для фармулёуи абагульненай думк1 лекачных кампанентау (што адпавядае такой агульна стылГстычнай уласщвасщ афарызма, як лака-шчнасць). Аднасастауныя прэдыкатыуныя частк1 выкарыстоуваюцца тольи у пэуных стылГстычных мэ-тах пры утварэнш афарызмау адметнай кампазщыйнай структуры (напрыклад, намшатыуныя сказы у афарыстычных выслоуях, пабудаваных на узор велерызмау).
Лггаратурныя афарызмы у форме бяззлучткавага складанага сказа нярэдка складаюцца з адноль-кавых або вельмГ падобных па структуры прэдыкатыуных частак (напрыклад, большасць бяззлучшкавых сказау з супастауляльна-супрацьпастауляльнымГ адносшамГ памГж часткамГ), што адпавядае такой агульна стылГстычнай рысе афарызма, як структурны паралелГзм яго структурна-кампазщыйных частак.
У афарыстычных выказваннях, яия з'яуляюцца бяззлучшкавымГ сказамг школГ не сустракаюцца адносшы паслядоунасщ з'яу i падзей, а рэалГзуюцца тольк1 адносшы адначасовасщ памГж прэдыкатыу-нымГ часткамГ, што адпавядае адной з асноуных катэгарыяльных асаблГвасцей афарызма - абагульненас-щ зместу, якая грунтуецца на пазачасавым характары паведамлення.
Л1ТАРАТУРА
1. 1ваноу, Я.Я. Сштакачная структура сучаснага беларускага лГтаратурнага афарызма / Я.Я. 1ваноу, I.I. Баравая // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах: материалы V междунар. науч. конф., Гомель, 22 - 23 окт. 2007 г. / УО "ГГУ им. Ф. Скорины"; редкол.: В.И. Коваль (отв. ред.) [и др.]. - Гомель, 2007. - С. 180 - 182.
2. Шпакоуская, В.А. Сштакас беларусих лгаратурных афарызмау (просты сказ) / В.А. Шпакоуская // Весшк МДПУ Гмя 1.П. Шамяк1на. - 2011. - № 1(30). - С. 111 - 116.
3. Леванюк, А.Я. Лекака-граматычныя i семантыка-стылютычныя асаблiвасцi беларускага паэтычнага афарызма: аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук: 10.02.01 / А.Я. Леванюк; Беларуси дзярж. ун-т. -Мшск, 2002. - 19 с.
4. Назаранка, Ю.В. Выслоуе у мове творау Якуба Коласа: камушкацыйна-мауленчы статус, клаафжа-цыя, моуна-стьшстычныя асаблiвасцi: аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук: 10.02.01 / Ю.В. Назаранка; Беларуси дзярж. ун-т. - Мшск, 2003. - 22 с.
5. Гаурош, Н. "Шчасця большага няма у зярняцi, як на шве роднай прарастащ": да праблемы вывучэння афарызмау беларуск1х тсьменшкау / Н. Гаурош, Н. Нямковiч // Роднае слова. - 2005. - № 11. - С. 37 - 40.
6. Гаурош, Н. "Ад зямлi да зор i сонца няма думкам забаронцы": да пытання афарыстычнасщ i афарыза -цып тэксту / Н. Гаурош, Н. Нямковiч // Роднае слова. - 2006. - № 5. - С. 33 - 36.
7. 1ваноу, Я.Я. Афарызмы у мове творау Макама Гарэцкага / Я.Я. 1ваноу // Беларуская мова i лiтаратура. -2008. - № 8. - С. 62 - 64.
8. Рагауцоу, В.1. Сштакас беларускай i рускай моу: дыскусшныя пытаннi / В.1. Рагауцоу. - Мiнск: Уш-версiтэцкае, 2001. - 199 с.
9. Бурак, Л.1. Сучасная беларуская мова: Сштакас. Пунктуацыя / Л.1. Бурак. - Мшск: Ушвератэцкае, 1987. - 320 с.
10. Сямешка, Л.1. Курс беларускай мовы: падручнiк / Л.1. Сямешка, 1.Р. Шкраба, З.1. Бадзевiч. - Мiнск: Унiверсiтэцкае, 1996. - 654 с.
11. Русская грамматика: в 2 т. - М.: Наука, 1980. - Т. 2: Синтаксис. - 710 с.
12. Современный русский язык: в 3 ч. / под ред. П.П. Шубы. - 2-е изд. - Минск: ООО "Плопресс", 1998. - Ч. 3: Синтаксис. Пунктуация. Стилистика. - 576 с.
13. Современный русский язык: в 2 ч. / под ред. Д.Э. Розенталя. - 3-е изд. - М.: Высш. шк., 1979. - Ч. 2: Синтаксис. - 256 с.
14. Беларуская граматыка: у 2 ч. Ч. 2: Сштакас / рэд.: М.В. Бiрылa, П.П. Шуба; АН БССР, 1н-т мова-знауства iмя Я. Коласа. - Мшск: Навука i тэхшка, 1986. - 328 с.
15. Быкова, А.А. Семиотическая структура велеризмов / А.А. Быкова // Паремиологические исследования: сб. ст.; сост. и ред. Г.Л. Пермякова. - М.: Наука, 1984. - С. 274 - 293.
Пастуту 22.08.2011
SYNTAX OF COMPOSITE SENTENCE IN BELARUSIAN LITERARY APHORISMS
(asyndetic sentence)
V. SHPAKO VSKAYA
The major patterns of an asyndetic sentence used in the Belarusian literary aphorisms are studied in the
article. The author focuses on efficiency of the patterns, types of syntactic connections and semantic relations
between predicative parts of an asyndetic sentence, as well as their agreement with aphorisms' categorial characteristics and their stylistic peculiarities in belletristic literature.
