CC BY
305
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
111
УДК 811.161.3’373.4
В. А. Шпакоўская
СІНТАКСІС БЕЛАРУСКІХ ЛІТАРАТУРНЫХ АФАРЫЗМАЎ
(просты сказ)
У артыкуле абгрунтоўваецца праблема вывучэння сінтаксічнай структуры беларускіх літаратурных афарызмаў, вызначаюцца асноўныя сінтаксічныя разнавіднасці простых сказаў, якія выкарыстоўваюцца ў афарызмах, акрэсліваецца прадуктыўнасць асобных мадэляў простых сказаў, іх абумоўленасць катэгарыяльнымі ўласцівасцямі афарызма і яго стылістычнымі асаблівасцямі ў мове мастацкай літаратуры.
Уводзіны
Задача філалагічнага апісання беларускіх літаратурных афарызмаў была пастаўлена А. Я. Міхневічам у артыкуле «Афарыстыка Якуба Коласа (да пастаноўкі праблемы)» (1983), у якім даследчык на матэрыяле твораў Я. Коласа вызначыў і часткова вырашыў шэраг праблем даследавання афарыстычных выслоўяў у мове мастацкай літаратуры: адмежаванне афарызмаў ад іншых малых жанраў слоўнай творчасці, акрэсленне іх межаў у тэксце, магчымасці відазмянення пры вылучэнні з кантэксту, тэматычная класіфікацыя [1].
Пытанне сінтаксічнага апісання беларускіх літаратурных афарызмаў да апошняга часу асобна не ставілася. Так, у дысертацыі А. К. Сычовай «Функцыянальна-семантычная структура байкавага афарызма» (1996) адзначаецца, што «афарызм можна вывучаць з пункту погляду сінтаксіса» [2, 5] і вызначаюцца суадносіны лагічна-семантычнай і сінтаксічнай пабудовы афарыстычных выслоўяў у беларускіх літаратурных байках. У даследаванні Я. Я. Гванова і І. І. Баравой «Сінтаксічная структура сучаснага беларускага літаратурнага афарызма» (2007) на матэрыяле 200 адзінак, выбраных з мастацкіх твораў розных беларускіх пісьменнікаў, упершыню робіцца спроба акрэсліць асноўныя сінтаксічныя мадэлі сказаў і іх колькасную прадстаўленасць у літаратурных афарызмах [3]. Акрамя гэтага, асобныя пытанні сінтаксічнай будовы афарызмаў закранаюцца ў нешматлікіх працах, прысвечаных рознааспектнаму апісанню афарыстыкі мовы беларускай мастацкай літаратуры [4]-[8]. Аднак усё гэта не дазваляе стварыць цэласнага ўяўлення аб структурных і стылістычных асаблівасцях сінтаксіса літаратурных афарызмаў у беларускай мове.
Адной з актуальных праблем вывучэння літаратурных афарызмаў у беларускай мове з’яўляецца апісанне іх сінтаксічнай пабудовы, якая значна адрозніваецца ад сінтаксіса фальклорных афарызмаў - прыказак, выслоўяў і інш., дастаткова грунтоўна распрацаванага ў айчынным мовазнаўстве на прыкладзе простых сказаў [9].
Мэтай дадзенага даследавання з’яўляеццца апісанне сінтаксічных і стылістычных асаблівасцей літаратурных афарызмаў, якія пабудаваны па мадэлі простага сказа, на матэрыяле больш за 800 адзінак, выбраных з мастацкіх твораў беларускіх пісьменнікаў і паэтаў ХХ стагоддзя.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
1 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі простага сказа, складаюць амаль % частку ад агульнай колькасці беларускіх літаратурных афарызмаў, якіх для сінтаксічнага аналізу было абрана каля 3000 адзінак паводле збораў Ф. М. Янкоўскага (Янк. 1960), А. Я. Міхневіча (Міхн. 2002), Ц. Б. Ліякумовіча (Ліяк. 1995), Я. Я. Гванова (Гв. 2000, 2002, 2003, 2004), А. В. Солахава (Сол. 1999), А. Я. Леванюк (Лев. 2001), М. А. Новік (Нов. 2006, 2007), Н. В. Гаўрош і Н. М. Нямковіч (Гаўр.-Нямк. 2006-5, 2006-6, 2006-8, 2007-2, 2007-4, 2007-6, 2007-9, 2007-10, 2007-11, 2009-2, 2009-3, 2009-5, 2009-7, 2009-9) і інш.
2 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі двухсастаўнага сказа, складаюць 88% ад агульнай колькасці літаратурных афарызмаў, якія маюць структуру простага сказа (у тым ліку 62% - вершаваных, 26% - празаічных), напр.: Натоўп не верыць у шчырасць слёз (П. Панчанка); Заўжды пасрэднасць прагне славы (А. Звонак); З нас кожны ўсё жыццё паэму піша / На скрыжаваннях сцежак і дарог (С. Грахоўскі); У кожнай кветцы дух жыве ахвярны (Л. Дранько-Майсюк); Свет чалавечы прагне людскасці (Н. Мацяш); На вятрах нецярплівых рук /Выспявае заўсёды ростань (Н. Тулупава).
112
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Такая заўважная прадуктыўнасць мадэлі двухсастаўнага сказа пры ўтварэнні афарыстычных выслоўяў у мове твораў беларускай мастацкай літаратуры тлумачыцца тым, што адной з вызначальных стылістычных рыс афарызма як маўленчага жанра з’яўляецца «гарманічная ўраўнаважанасць і строгая прапарцыянальнасць» пабудовы выказвання, якія дасягаюцца з дапамогай выкарыстання «двухкампанентных структур» і «паралельных сінтаксічных канструкцый» [10, 57]. Трэба зазначыць, што згаданыя ўласцівасці афарызма найбольш багата і разнастайна праяўляюцца пры выкарыстанні розных мадэляў складаных сказаў. У простых жа сказах двухкампанентнасць структуры і сінтаксічны паралелізм афарызмаў сустракаюцца толькі ў двухсастаўных прэдыкатыўных канструкцыях, у межах якіх залежаць, па-першае, ад граматычных характарыстык галоўных членаў сказа, а па-другое, ад спосабу іх паяснення даданымі членамі сказа.
Так, яскрава выражаную двухкампанентную структуру маюць т. зв. «іменныя» двухсастаўныя сказы, у якіх і дзейнік, і выказнік выражаны назоўнікамі, напр.: Мары і сапраўднасць - вельмі розныя рэчы (Я. Колас); Смерць - пачатак новага жыцця (Я. Колас); Здольнасць да абнаўлення - прымета сапраўднага таленту (М. Стральцоў); Паэт - душа мовы (А. Разанаў). Такая сінтаксічная мадэль характэрная для 12% выслоўяў ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа.
Сінтаксічны паралелізм у двухсастаўных сказах праяўляецца ў тым, што дзейнік і выказнік маюць колькасна і якасна аднолькавыя групы даданых членаў, г. зн. развіваюцца паралельна, часта з утварэннем рытму і/або рыфмы, напр.: Людскі ж язык касцей не мае (Я. Купала); Дзіцячае гора / Адыходзіць скора (Я. Колас); Друг сапраўдны назаляць / У бядзе не стане (В. Зуёнак); Чужое неба шчасця не дае (Н. Мацяш). З’ява сінтаксічнага паралелізма сустракаецца ў 17% выслоўяў ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа.
3 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі аднасастаўнага сказа, складаюць 12% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа і прадстаўлены амаль усімі тыпамі аднасастаўных сказаў, акрамя тых, структурныя і семантычныя ўласцівасці якіх супярэчаць катэгарыяльным прыметам афарызма (нерасчлянёныя, або словы-сказы, намінатыўныя і генітыўныя сказы).
3.1 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі пэўна-асабовага сказа, складаюць толькі 1% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа. Невялікая прадуктыўнасць пэўна-асабовых сказаў звязана з тым, што для іх характэрна канкрэтнасць, залежнасць ад кантэксту, вядомасць пэўнага суб’екта дзеяння і інш., што супярэчыць такім катэгарыяльным прыметам афарызма, як абагульненасць зместу (генералізацыя), зместавая незалежнасць ад кантэксту (аўтасемантызм), неістотнасць ведання пэўнага суб’екта дзеяння, якім можа быць кожны (універсалізм). Таму ўжыванне пэўна-асабовых сказаў у афарызмах абмежавана толькі трыма наступнымі разнавіднасцямі:
а) сказы, у якіх суб’ектам дзеяння з’яўляецца аўтар паведамлення, але з агульнага сэнсу афарыстычнага выслоўя вынікае, што на месцы аўтара можа аказацца кожны (суб’ект дзеяння ўніверсалізуецца), напр.: Асіліць не магу /На тройку змінусам /Адзін прадмет -/Жыццё М. Танк);
б) сказы, у якіх суб’ект дзеяння не падразумяваецца, а называецца прама ва ўведзеным у структуру сказа зваротку, што надае такім выслоўям зместавую самадастатковасць, незалежнасць ад кантэксту (сказ становіцца аўтасемантычным), напр.: О, хітры свет, на штукі здаўся! (Я. Колас); Божа, ратуй мяне ад самай большай спакусы і граху - паўтарэння і пераймання (М. Танк); Радзіма, стой як гордыўцёс (Ул. Караткевіч);
в) сказы, у якіх выказнікам з’яўляецца дзеяслоў 1-й асобы множнага ліку, што стварае падставы для абагульнення дзеяння, калі яго суб’ект успрымаецца не як сукупнасць пэўных асоб, а як клас аднародных асоб (дзеянне і яго суб’ект генералізуюцца), напр.: I часта судзім аднабока / Другіх, саміх, падзеі, свет. (Я. Купала); Усё жыццё жывемрасстаннем... (Р. Барадулін).
3.2 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі няпэўна-асабовага сказа, складаюць 2% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа. У такіх сказах «дзеючая асоба не названа і мысліцца няпэўна (дзеянне ўтварае нехта)» [11, 214], таму галоўным з’яўляецца не суб’ект дзеяння, а само дзеянне, адлюстраванае ў сказе з дапамогай дзеяслова 3-й асобы множнага ліку. Гэта дазваляе надаваць паведамленню адценне канстатацыі абагульненай сувязі паміж аднароднымі рэаліямі, што адпавядае характару афарызма, напр.: Гуслям, княжа, не пішуць законаў (Я. Купала); Камнем кідаюць пасля дружбы, / Пасля кахання і знявагі... (М. Танк);
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
113
Паэта адкрываюць пасля смерці (В. Зуёнак). Зрэдку ў структуру няпэўна-асабовых сказаў уводзіцца зваротак, які не адыгрывае такой ролі, як у пэўна-асабовых сказах, і можа быць апушчаны без змянення сэнсу сказа.
3.3 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі абагульнена-асабовага сказа, складаюць 5% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа, што з’яўляецца амаль паловай усіх афарызмаў, якія пабудаваныя па мадэлі аднасастаўнага сказа. Такія сказы абазначаюць дзеянне, якое можа адносіцца да любой асобы, выражаюць канстатацыю факта, з’явы, або падзеі [11, 218] у абагульненай форме і таму з’яўляюцца адной з найбольш прадуктыўных сінтаксічных мадэлей афарызмаў, напр.: Дум не скуеш ланцугамі (Я. Купала); Нараканнем не зможаш бяды (Я. Купала); Жыццё не распішаш / дактарскім парадкам (П. Броўка); Толькі страціўшы Радзіму, / Будзеш, як камень, / Сляпы і глухі (М. Танк); Сумленне, як ласку матчыну, / Не купіш і ў складчыну (Р. Барадулін).
Часта ў афарызмах, пабудаваных па мадэлі абагульнена-асабовых сказаў, выражаецца волевыяўленне іх аўтара, якое ўвасабляецца ў форме:
а) пабуджэння да сумеснага выканання пажадання, парады, закліку, адрасаванага ўсім без выключэння, напр.: Не цурайцесь роднай песні / У шчасці і ў жалобе (Я. Купала); Час усходу сонцаўрачысты /Спасцігай не вокам, а душой (К. Турко);
б) павучэння, напр.: Ніколі не марнуйце чужога жыцця і шчасця (Я. Колас);
Вывучай жыццё не зверху, а з сярэдзіны (Я. Брыль).
Паводле эмацыянальнай афарбоўкі такія сказы нярэдка з’яўляюцца клічнымі, напр.: Са словам дабрыні / Спяшайце не спазніцца! (Р. Барадулін).
3.4 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі безасабовага сказа, складаюць 3% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа. Дзеянне ў такіх сказах не прадугледжвае дзеючай асобы, адбываецца само па сабе, незалежна ні ад каго ці чаго, самастойна, стыхійна, што надае яму абагульнены і самадастатковы характар, прыдатны для выражэння зместу афарызма.
Безасабовыя сказы ў літаратурных афарызмах дыферэнцыруюцца паводле спосабу выражэння галоўнага члена на тры разнавіднасці, у якіх выказнік з’яўляецца:
а) безасабовым дзеясловам, напр.: За кожнага бітага ката / Адпусціцца сорак грахоў (Я. Колас);
б) спалучэннем безасабовага дзеяслова з інфінітывам (што надае паведамленню адценне немагчымасці або магчымасці дзеяння), напр.: На паўторнае жыццё / Не пакінуць перавучвацца /нікога (П. Макаль);
в) спалучэннем безасабова-прэдыкатыўных слоў з інфінітывам (што нярэдка надае паведамленню ацэначнае адценне), напр.: Без навукі цяжка жыць / Гэтым трудным векам (Я. Колас); З жыццём трэба развітвацца непрыкметна, нікога не турбуючы (М. Танк); Добра жыць і памяццю пакут (Н. Гілевіч).
3.5 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі інфінітыўнага сказа, складаюць толькі 1% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа і выкарыстоўваюцца для канстатацыі факта, выражэння неабходнасці або пажаданасці нейкага дзеяння і інш., напр.: Душою з небам гаварыць (Н. Мацяш); У кароне, шапцы, каўпаку / Быць назаўсёды чалавекам (М. Рудкоўскі); Быць сабою самім /1 не лёгка й не проста... (М. Рудкоўскі).
4 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі няпоўнага сказа, складаюць 2% ад агульнай колькасці афарыстычных выслоўяў у форме простага сказа і прадстаўлены толькі эліптычнымі сказамі, у якіх адсутнічае, як правіла, дзеяслоў быцця, руху, напр.: Шмат незарубцаваных ран / На долах і ў сэрцы народа (Я. Колас); Зашмат тэатра ў кожнага ў жыцці (З. Дудзюк). «Лаканічная будова гэтых сказаў спрыяе змешчанаму ў іх паведамленню набываць адпаведную яркасць і выразнасць» [12, 125], што суадносіцца з такімі характэрнымі прыметамі афарызмаў, як сцісласць і трапнасць.
5 Парадак слоў у афарызмах, пабудаваных па мадэлі простага сказа, выкарыстоўваецца пры ўтварэнні літаратурных афарызмаў як адзін з важных стылістычных сродкаў.
5.1 Прамы парадак слоў характэрны для 74% афарызмаў ад агульнай колькасці афарызмаў, якія выражаны простым сказам. Прамы парадак слоў у сказе, як вядома, выражаецца ў пэўнай паслядоўнасці яго сэнсавых і граматычных кампанентаў (тэма папярэднічае рэме, і спачатку ідзе дзейнік або яго група, а потым выказнік або яго група) і лічыцца стылістычна нейтральным, пазбаўленым экспрэсіі.
114
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Вялікая прадуктыўнасць прамога парадку слоў пры ўтварэнні літаратурных афарызмаў абумоўлена іх адной спецыфічнай асаблівасцю. У структуры афарызма абавязкова прысутнічае так званы «ключавы» кампанент - слова або сэнсава непадзельнае спалучэнне слоў, у якім адлюстроўваецца, якім называецца прадмет афарыстычнай думкі. Часцей за ўсё ключавым словам у граматычнай структуры сказа з’яўляецца дзейнік, які і змяшчаецца ў самым пачатку выслоўя з мэтай адразу прыцягнуць увагу слухача (чытача), напр.: Гора ж не сціхне ад слоў (Я. Колас); Людзі мала ведаюць саміх сябе (Я. Колас); Прырода мае нейкае сваё свядомае жыццё (Я. Колас); Жыццёўвесь час - цяжкі экзамен (П. Броўка); Адказнасць за мір, за жыццё, за шчасце на зямлі ляжыць на кожным сумленным чалавеку (М. Танк); Сумленне таленту радня (Р. Барадулін); Духуратуецца вечнаю верай (С. Законнікаў).
5.2 Адваротны (або інверсійны) парадак слоў характэрны для 26% афарызмаў у форме простага сказа і выкарыстоўваецца для большай экспрэсіі пры адлюстраванні афарыстычнага зместу, напр.: І ў жыцці бывае май і студзень (А. Пысін); Ад чалавека да краскі / Прагнуць усе на зямлі /Шчырай спагады і ласкі... (С. Законнікаў).
6 Афарызмы, пабудаваныя па мадэлі простага сказа ўскладненай будовы, складаюць 43% ад агульнай колькасці афарызмаў у форме простага сказа. Самым распаўсюджаным элементам ускладнення сказа ў літаратурных афарызмах з’яўляюцца аднародныя члены (17%). Яны могуць быць як галоўнымі, так і даданымі: І нашы назвы носяць рэкі, /Лясы, азёры, гарады... (Я. Колас); Адказнасць за мір, за жыццё, за шчасце на зямлі ляжыць на кожным сумленным чалавеку (М. Танк). У большасці выпадкаў аднародныя члены сказа спалучаюцца з дапамогай злучальнай сувязі, напр.: Жыццё - неаплатны і спадчынны доўг (М. Танк); Дзеці -/1Гасподні дар, і кара / Усім бацькам за іхныя грахі (Р. Барадулін); Каханне -радасць, а не плаха (Н. Мацяш); Жыццё - то ўзвышша, то правам (Р. Баравікова).
Вывады
Выслоўі, пабудаваныя па мадэлі простага сказа, складаюць прыкладна адну чацвёртую частку беларускіх літаратурных афарызмаў. Найбольш распаўсюджаны двухсастаўны сказ (86%) ад агульнай колькасці адзінак у форме простага сказа. Сярод аднасастаўных сказаў у афарызмах пераважаюць абагульнена-асабовыя (5%) і безасабовыя (3%), радзей сустракаюцца няпэўна-асабовыя (2%), пэўна-асабовыя (1%) і інфінітыўныя сказы (1%). Паводле структуры аднасастаўныя сказы характарызуюцца паўнатой (98%), прамым парадкам слоў (74%) і няўскладненай будовай (53%). Самым распаўсюджаным элементам ускладнення простага сказа ў літаратурных афарызмах з’яўляюцца аднародныя члены (17%).
Прадуктыўнасць асобных мадэляў простых сказаў прама залежыць ад пэўных катэгарыяльных уласцівасцей афарызма і яго стылістыстычных асаблівасцей у мове мастацкай літаратуры. Абагульнена-асабовыя сказы складаюць амаль палову ўсіх аднасастаўных сказаў, таму што спецыяльна прызначаны для адлюстравання рэчаіснасці ў абагульненай форме (што ўлаціва ўсім афарызмам). Двухсастаўныя сказы ў сем разоў перавышаюць колькасць аднасастаўных сказаў, таму што адпавядаюць такой уласцівасці літаратурных афарызмаў, як двухкампанентнасць іх структуры.
Перавага прамога парадку слоў тлумачыцца абавязковай наяўнасцю ў афарызмах т. зв. «ключавых» лексічных кампанентаў, што займаюць галоўнае месца ў граматычнай структуры сказа (пераважна ў функцыі дзейніка) і змяшчаюцца ў самым пачатку выслоўя з мэтай эксплікацыі прадмета афарыстычнай думкі. Сінтаксічны паралелізм, уласцівы літаратурным афарызмам, у двухсастаўных сказах праяўляецца ў тым, што дзейнік і выказнік маюць колькасна і якасна аднолькавыя групы даданых членаў, г. зн. развіваюцца паралельна, часта з утварэннем рытму і/або рыфмы. Гэта, у сваю чаргу, абумоўлівае большую прадуктыўнасць у мове беларускай мастацкай літаратуры вершаваных афарызмаў, якіх утвараецца ў два разы больш, чым празаічных.
Скарачэнні
Гаўр.-Нямк. 2006-5 - Гаўрош, Н. «Сынок і маці - мудрая ікона»: сям’я, бацькі, дзеці, родныя; шчасце, каханне, дружба, згода - ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2006. - № 5. - С. 35-36.
Гаўр.-Нямк. 2006-6 - Гаўрош, Н. «...Між людзей быць не можа старонняга болю!»: чалавек i грамадства : жыццё чалавека, народа ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2006. - № 6. - С. 45-46.
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
115
Гаўр.-Нямк. 2006-8 - Гаўрош, Н. «Нам край належыць, пакуль ззяюць зоры»: родны край, роднае - ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2006. - № 8. - С. 49-50.
Гаўр.-Нямк. 2007-10 - Гаўрош, Н. «Пачуць, як душу адмыкае Бог...»: афарыстычныя выслоўі Рыгора Барадуліна / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. - № 10. - С. 22-24.
Гаўр.-Нямк. 2007-11 - Гаўрош, Н. «Пясняр - слуга слугі ўсякай, пясняр і цар усіх цароў!»: творчасць і творца ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. -№ 11. - С. 30-33.
Гаўр.-Нямк. 2007-2 - Гаўрош, Н. «Духоўнасць - святая жывымі»: душа, духоўнасць, чалавечая існасць - у беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. -№ 2. - С. 29-31.
Гаўр.-Нямк. 2007-4 - Гаўрош, Н. «А слова - сапраўды жывая рэч!»: думка, мова, слова ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. - № 4. - С. 24-26.
Гаўр.-Нямк. 2007-6 - Гаўрош, Н. «Міг і вечнасць - святога зарубкі»: філасофія жыцця і смерці ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. - № 6. - С. 14-18.
Гаўр.-Нямк. 2007-9 - Гаўрош, Н. «Свет чалавечы прагне людскасці»: чалавек, яго існасць, маральныя якасці ў беларускіх афарызмах / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2007. -№ 9. - С. 22-25.
Гаўр.-Нямк. 2009-2 - Гаўрош, Н. «Каханне і веру не трэба ўсім выстаўляць напаказ - душу чуе толькі неба.»: шчасце, каханне, вера, любоў, адданасць, дружба, сяброўства, спагадлівасць, згода ў беларускіх афарыстычных выслоўях [пачатак] / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. -2009. - № 2. - С. 65-66.
Гаўр.-Нямк. 2009-3 - Гаўрош, Н. «Каханне і веру не трэба ўсім выстаўляць напаказ - душу чуе толькі неба.»: шчасце, каханне, вера, любоў, адданасць, дружба, сяброўства, спагадлівасць, згода ў беларускіх афарыстычных выслоўях [заканчэнне] / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2009. - № 3. - С. 50-51.
Гаўр.-Нямк. 2009-5 - Гаўрош, Н. «У кожным зерні новы колас вясны чакае»: будучыня, праца для яе; жаданні, надзеі, мары ў беларускіх афарыстычных выслоўях / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2009. - № 5. - С. 48.
Гаўр.-Нямк. 2009-7 - Гаўрош, Н. «Гадуюцца дзеці ў любові - ратуецца вечнасць.»: дзяцінства, вучоба і выхаванне маладога пакалення ў беларускіх афарыстычных выслоўях / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2009. - № 7. - С. 59.
Гаўр.-Нямк. 2009-9 - Гаўрош, Н. «Хто склаў песню народу, яе рэхам уваскросне.»: афарыстычныя выслоўі ў творах Максіма Танка / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч. - Роднае слова. -2009. - № 9. - С. 52-54.
Гв. 2000 - Гваноў, Я. Я. Афарызмы Максіма Багдановіча / Я. Я. Гваноў // Праблемы беларускага літаратуразнаўства / рэд.: С. Г. Даніленка, Я. Я. Гваноў. - Мінск : МНТ, 2000. -(«Terra Alba». Т. 1). - С. 123-131.
Гв. 2002 - Гваноў, Я. Я. Максім Гарэцкі: «Думы мае, думкі, летуценні мае.» (матэрыялы да «Анталогіі беларускага літаратурнага афарызма») / Я. Я. Гваноў // Край = Kraj. - 2002. -№ 1-2 (4-5). - С. 228-238.
Гв. 2003 - Гваноў, Я. Я. Кузьма Чорны : «Трэба глыбей убіраць у сябе жыццё.» (матэрыялы да «Анталогіі беларускага літаратурнага афарызма») / Я. Я. Іваноў // Край = Kraj. -2003. - № 3-4 (11-12). - С. 220-222.
Гв. 2004 - Іваноў, Я. Я. Пімен Панчанка : «Беларусу і ў Парыжы сняцца Белізна бяроз і сосен медзь.» (матэрыялы да «Анталогіі беларускага літаратурнага афарызма») / Я. Я. Іваноў // Край = Kraj. - 2004. - № 3-4 (15-16). - С. 214-218.
Лев. 2001 - Леванюк, А. Я. Час, жыццё, людзі.: беларускі літаратурны афарызм / А. Я. Леванюк. - Брэст : выд. С. Б. Лаўроў, 2001. - 112 с.
Ліяк. 1995 - Ліякумовіч, Ц. Янка Купала: запаветныя словы / Ц. Ліякумовіч // Роднае слова. - 1995. - № 2. - С. 42, 50 ; № 4. - С. 14 [Пра бацькоўскі край], 38, 58, 76, 112, 140 [Пра гуманізм, інтэрнацыяналізм і патрыятызм] ; № 5. - С. 10, 38 [Пра адвечныя законы жыцця], 130, 144, 163, 177 ; № 7. - С. 57, 138, 181 ; № 8. - С. 24, 64, 71 [Пра долю людскую], 168 ; № 9. - С. 37, 65, 83, 99, 134 [Пра неабходнасць змагання за свабоду і незалежнасць] ; № 10. - С. 19, 92 [Пра грамадскую смеласць і рашучасць], 180 ; № 11. - С. 53, 66 [Пра адносіны да працы], 84 [Пра адказнасць перад часам], 91, 100, 157 [Пра праўду] ; № 12. - С. 71, 170 [Пра шчасце, пра каханне], 171-172 [Пра чалавечыя заганы], 190 [Пра пісьменніцкую працу].
116
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Міхн. 2002 - Міхневіч, А. Я. Якуб Колас разважае, радзіць, смяецца... (выбраныя выслоўі народнага песняра) / А. Я. Міхневіч. - Мінск : БелДІПК, 2002. - 108 с.
Нов. 2006 - Новік, М. «Даверамся найлепшаму ў сабе»: афарыстычнае слова Ніны Мацяш / М. Новік // Роднае слова. - 2006. - № 9. - С. 38-40.
Нов. 2007 - Новік, М. «Не знікаць паэтам вечна, у вечнай песні жывучы»: афарыстычныя выслоўі Уладзіміра Караткевіча / М. Новік // Роднае слова. - 2007. - № 1. - С. 24-26.
Сол. 1999 - Солахаў, А. Залацінкі мудрасці (крылатыя выразы) / В. Быкаў ; падабраў А. Солахаў // Роднае слова. - 1999. - № 5-6. - С. 15 [Пра Бацькаўшчыну], 20, 37 [Пра чалавека], 69, 84, 100, 126, 130, 139 [Пра адносіны паміж людзьмі], 165 [Пра жыццё] ; № 7. - С. 67, 163 [Пра жыццё] ; № 8. - С. 38, 86 [Пра жыццё], 144, 171 [Пра смерць], 192, 199, 205, 212 [Пра вайну] ; № 9. - С. 16, 34 [Пра смерць], 21, 79 [Пра вайну], 84, 114, 158 [Пра подзвіг, храбрасць] ; № 10. - С. 60, 94 [Пра баязлівасць і здраду], 115, 143 [Пра ўладу і кіраванне] ; № 11. - С. 89 [Пра ўладу і кіраванне], 94, 140 [Пра мір і волю], 159 ; № 12. - С. 38 [Пра шчасце], 38, 47, 73 [Пра каханне і жанчын], 73, 86, 115 [Пра таварыства], 171, 200 [Пра розум], 188 [Пра роздум], 189 [Пра характар, натуру чалавека], 189-190 [Пра сумленне], 190 [Пра дабрыню], 190-191 [Пра надзею], 191 [Пра веру], 191 [Пра бацькоў і дзяцей], 191-192 [Пра літаратурную і пісьменніцкую працу].
Янк. 1960 - Янкоўскі, Ф. Крылатыя словы і афарызмы (з беларускіх літаратурных крыніц) / Ф. Янкоўскі. - Мінск : выд-ва АН БССР, 1960. - 136 с.
Літаратура
1. Міхневіч, А. Я. Афарыстыка Якуба Коласа (да пастаноўкі праблемы) / А. Я. Міхневіч // Беларуская лінгвістыка. - 1983. - Вып. 22. - С. 59-65.
2. Сычова, Е. К. Функционально-семантическая структура басенного афоризма : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.19 / Е. К. Сычова ; Белорус. гос. ун-т. - Минск, 1996. - 18 с.
3. Іваноў, Я. Я. Сінтаксічная структура сучаснага беларускага літаратурнага афарызма / Я. Я. Іваноў, І. І. Баравая // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах : материалы V Междунар. науч. конф., Гомель, 22-23 окт. 2007 г. / УО «ГГУ им. Ф. Скорины» ; редкол.:
B. И. Коваль (отв. ред.) [и др.]. - Гомель, 2007. - С. 180-182.
4. Леванюк, А. Я. Лексіка-граматычныя і семантыка-стылістычныя асаблівасці беларускага паэтычнага афарызма : аўтарэф. дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.01 / А. Я. Леванюк ; Беларус. дзярж. ун-т. -Мінск, 2002. - 19 с.
5. Назаранка, Ю. В. Выслоўе ў мове твораў Якуба Коласа: камунікацыйна-маўленчы статус, класіфікацыя, моўна-стылістычныя асаблівасці : аўтарэф. дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.01 / Ю. В. Назаранка ; Беларус. дзярж. ун-т. - Мінск, 2003. - 22 с.
6. Гаўрош, Н. «Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарастаці»: да праблемы вывучэння афарызмаў беларускіх пісьменнікаў / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2005. - № 11. -
C. 37-40.
7. Гаўрош, Н. «Ад зямлі да зор i сонца няма думкам забаронцы»: да пытання афарыстычнасці і афарызацыі тэксту / Н. Гаўрош, Н. Нямковіч // Роднае слова. - 2006. - № 5. - С. 33-36.
8. Іваноў, Я. Я. Афарызмы ў мове твораў Максіма Гарэцкага / Я. Я. Іваноў // Беларуская мова і літаратура. - 2008. - № 8. - С. 62-64.
9. Буряко, Н. И. Синтаксис белорусских народных пословиц (простое предложение) : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02 / Н. И. Буряко ; Ин-т языкознания АН БССР. - Минск, 1974. - 23 с.
10. Гаврилова, Е. Н. Универсальные высказывания и другие обобщающие суждения / Е. Н. Гаврилова // Филологические науки. - 1986. - № 3. - С. 56-62.
11. Беларуская граматыка : у 2 ч. / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. - Мінск : Навука і тэхніка, 1986. - Ч. 2 : Сінтаксіс / рэд.: М. В. Бірыла, П. П. Шуба. - 328 с.
12. Бурак, Л. І. Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя / Л. І. Бурак. - Мінск : Універсітэцкае, 1987. - 320 с.
Summary
This article deals with the problem of studying the syntactic structure of the Belarusian literary aphorisms; the article defines the basic types of simple sentences as a part of aphorisms; it reveals the efficiency of various patterns of simple sentences, their being stipulated by the categorial characteristics of the aphorism and its stylistic peculiarities in the language of fiction.
Паступіў у рэдакцыю 28.12.10.
