CC BY
47
90
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 811.161.3 - 3:811.111-3
Т. М. Шагун
СТРУКТУРНА-ГРАМАТЫЧНАЯ АДМЕТНАСЦЬ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ-САМАТЫЗМАЎ У БЕЛАРУСКАЙ І АНГЛІЙСКАЙ МОВАХ
У артыкуле падаецца параўнальная структурна-граматычная характарыстыка фразеалагічных адзінак з саматычным кампанентам у беларускай і англійскай мовах. Апісваюцца тыповыя для абедзвюх моў марфалагічныя мадэлі саматычных фразеалагічных зваротаў, акрэсліваюцца структурна-граматычныя разыходжанні вывучаемых адзінак.
Уводзіны
Супастаўляльнае даследаванне фразеалагічных зваротаў у структурна-граматычным аспекце ставіць сваёй мэтай выяўленне іх структурна-граматычнага паралелізму і структурна-граматычных разыходжанняў у беларускай і англійскай мовах.
Вядома, што фразеалагізмы па сваёй структуры не адрозніваюцца ад простых словазлучэнняў: яны будуюцца па аналогіі з тымі ці іншымі свабоднымі сінтаксічнымі канструкцыямі, якія існавалі і існуюць у мове. Адрозненне паміж фразеалагізмамі і адпаведнымі свабоднымі спалучэннямі з семантычнага пункту гледжання палягае на тым, што першыя складаюцца з розных лексем з пераасэнсаваным значэннем. З граматычнага боку адрозненне заключаецца ў тым, што фразеалагізмы адыгрываюць у сказе ролю аднаго яго члена, а свабодныя словазлучэнні раскладаюцца на асобныя члены сказа з рознымі сінтаксічнымі функцыямі. Таму, як адзаначае Е. Ф. Арсенцьева, структурна-граматычны аналіз фразеалагічных зваротаў мэтазгодна праводзіць, карыстаючыся наступнымі крытэрыямі супастаўлення:
- марфалагічнае выражэнне галоўнага кампанента фразеалагізма;
- сінтаксічная будова фразеалагізма;
- спосаб выражэння сінтаксічных адносін паміж кампанентамі фразеалагізма;
- пазіцыя залежнага кампанента ў адносінах да галоўнага [1].
Улік усіх адзначаных асаблівасцей, на нашу думку, дае найбольш дакладную структурна-граматычную характарыстыку фразеалагічных зваротаў з саматычным кампанентам у беларускай і англійскай мовах.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Паводле марфалагічнага выражэння галоўнага кампанента саматычныя фразеалагізмы беларускай мовы класіфікуюцца наступным чынам:
1) Дзеяслоўныя ФАСК, галоўным кампанентам якіх выступае дзеяслоў і якія аб’яднаны агульным значэннем дзеяння, стану. Дадзеная група налічвае 1 147 ФАСК, або 57% ад агульнай выбаркі, і з’яўляецца найбольш пашыранай у складзе саматычнай фразеалогіі беларускай мовы. Тыповымі структурнымі мадэлямі дзеяслоўных саматычных фразеалагізмаў беларускай мовы з’яўляюцца: дзеяслоў + назоўнік/назоўнікавая група (браць бога за бараду «дасягаць вяршынь беззаганнасці, бездакорнасці», абіваць бокі «знаходзіцца дзе-небудзь без пэўнага занятку»), назоўнік/назоўнікавая група + дзеяслоў (бубен набіць «вельмі наесціся», як волас перапаліць «вельмі хутка, імгненна і лёгка»).
Найбольш прадстаўленай у структуры ФАСК БМ з’яўляецца група з першай мадэллю: дзеяслоў + назоўнік/назоўнікавая група. Аб’ём дадзенай групы складае 895 ФАСК, або 78% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК.
На другім месцы знаходзіцца група дзеяслоўных ФАСК з мадэллю «назоўнік/назоўнікавая група + дзеяслоў». Аб’ём дадзенай групы складае 228 ФАСК, або 20% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК БМ.
Марфалагічны аналіз дзеяслоўных ФАСК БМ дазволіў нам вылучыць і менш прадуктыўныя мадэлі:
- «дзеяслоў + займеннікавая група». Напрыклад, бачыць сябе вачыма, звярнуць сабе галаву. Колькасць дадзенай групы складае 10 ФАСК, або 0.8% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК. Адметнай асаблівасцю вылучанай мадэлі з’яўляецца залежны кампанент, які выражаецца зваротным займеннікам «сабе + саматычны кампанент»;
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
91
- «назоўнік + дзеяслоў + назоўнік». Напрыклад, асакою скакаць у вочы, каменем ляжыць на сэрцы. Колькасць дадзенай групы складае 8 ФАСК, або 0.6% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК. Інверсійны парадак залежных кампанентаў надае пэўную экспрэсіўную афарбоўку дадзеным выразам;
- «прыслоўе + дзеяслоў + назоўнік/ назоўнікавая група». Напрыклад, куды ні кінь вокам, дзе вочы дзяваць. Колькасць дадзенай групы складае 3 ФАСК, або 0.3% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК;
- «дзеяслоў + прыслоўе». Напрыклад, стаяць уваччу, стаяць увушшу. Колькасць дадзенай групы складае 2 ФАСК, або 0.2% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК. Цікава, што залежныя кампаненты выражаны саматычнымі прыслоўямі. Уключэнне дадзеных фразеалагічных зваротаў у выбарку, на наш погляд, з’яўляецца апраўданым: прыведзеныя звароты сінанімічны фразеалагізмам з залежным кампанентам назоўнікам - стаяць у вачах, стаяць у вушах;
- «дзеяслоў + дзеепрыслоўная група». Напрыклад, сядзець склаўшы рукі. Колькасць дадзенай групы складае 1 ФАСК, або 0.1% ад агульнай колькасці дзеяслоўных ФАСК.
У сваю чаргу дадзеныя мадэлі могуць ускладняцца службовымі часцінамі мовы (прыназоўнікамі, часціцамі, злучнікамі): аж вока рве, ставіць з галавы на ногі, хоць живот расперажы, ледзь ногі цягнуць.
2) Назоўнікавыя саматычныя фразеалагічныя звароты, галоўным кампанентам якіх выступаюць назоўнікі, што аб’яднаны агульным значэннем асобы або прадмета. У беларускай мове 605 ФАСК, або 30%, адносяцца да назоўнікавых. Напрыклад, цяжкая рука «хто-небудзь прыносіць няўдачу, няшчасце ў якой-небудзь справе, пачынанні», душа наросхрыст «хто-небудзь вельмі шчыры, адкрыты», з носа «з кожнага, з аднаго чалавека».
З пункту гледжання структуры, тыповымі мадэлямі ФАСК БМ з’яўляюцца наступныя тры: прыметнік + назоўнік, назоўнік + назоўнік, прыназоўнік + назоўнік. Напрыклад, цешчын язык, рукі доўгія. У сваю чаргу дадзеныя мадэлі ускладняюцца службовымі часцінамі мовы (прыназаўнікамі, часціцамі, злучнікамі): як ліхой скуле, кату пад хвост.
Найбольш шматлікай у гэтым класе выступае група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «назоўнік + назоўнік». Напрыклад, умыванне рук, язык на шарнірах, жабе па калена. Колькасць дадзенай групы складае 231 ФАСК, або 38% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК. Адметнай структурнай асаблівасцю вылучаных ФАСК з’яўляецца нестабільнасць галоўнага кампанента: у дадзенай групе сустракаюцца мадэлі і з першым, і з другім назоўнікам у якасці галоўнага кампанента; больш таго, вылучаны адзін фразеалагічны зварот з раўнапраўнымі кампанентамі - рэбры ды скура.
На другім месцы знаходзіцца група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «прыназоўнік + назоўнік». Напрыклад, на зуб, да жывога, за душой, у вуснах. Аб’ём дадзенай групы складае 145 ФАСК, або 24.1% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК. Неабходна адзначыць і той факт, што нярэдка структура ФАСК дадзенай падгрупы мае варыянт: ускладняецца такой часцінай мовы, як займеннік: над (самым) вухам, ад (усяго) сэрца. Іншы раз значэнне фразеалагічнага зварота акрэсліваецца ўжываннем толькі з пэўнымі дзеясловамі: без пальцаў (піць), у твар (ведаць).
Трэцяе месца займае група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «прыметнік + назоўнік». Напрыклад, медны лоб, чортава вока, зязюльчыны слёзы, папяровая душа. Аб’ём дадзенай групы складае 130 ФАСК, або 21.5% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК. Цікава, што дастаткова вялікую частку з вылучаных ФАСК (39 зваротаў, або 30% ад колькасці ФАСК дадзенай групы) прадстаўляюць фразеалагічныя звароты, у структуру якіх уваходзіць прыналежны прыметнік, які дазваляе прасачыць этымалогію зварота, а значыць, і першаўласцівасць прыметы: папоўскае вока, у чортавых зубах.
Дадаткова да апісаных вышэй мадэлей былі таксама вылучаны наступныя, менш прадуктыўныя для назоўнікавых ФАСК БМ, мадэлі:
- «займеннік + назоўнік». Напрыклад, на сваю шыю, усім сэрцам, на маіх руках. Колькасць дадзенай групы складае 42 ФАСК, або 7% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «лічэбнік + назоўнік». Напрыклад, за абедзве шчакі, адны слёзы, першай рукі. Колькасць дадзенай групы складае 38 ФАСК, або 6.3% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК. Большасць вылучаных фразеалагічных зваротаў уключае ў сваю структуру лічэбнік «адзін»;
- «назоўнік + прыметнік». Напрыклад, галава садовая, рукі доўгія. Колькасць дадзенай групы складае 8 ФАСК, або 1.3% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК.
92
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Трэба адзначыць, што дзякуючы такой інверсіі «фразеалагізмы набываюць ярка выражаную экспрэсіўную нагрузку» [2, 103];
- «назоўнік + прыслоўе». Напрыклад, душа наросхрыст, і лапкі ўгору, мазгі набакір. Колькасць дадзенай групы складае 6 ФАСК, або 1% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «часціца + назоўнік». Напрыклад, не рука, як скула. Колькасць дадзенай групы складае 5 ФАСК, або 0.8% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК.
3) Прыметнікавыя, галоўным кампанентам якіх выступае прыметнік і якія аб’яднаны агульным значэннем якасці прадмета, асобы, з’явы. Тыповай мадэллю будовы прыметнікавых ФАСК выступае «прыметнік + назоўнік». Напрыклад, нізкі на вочы «блізарукі», тугаваты на вуха «глухаваты, трохі глухі». Колькасць дадзенай групы складае 18 ФАСК, або 0.9% ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК БМ. Асаблівасцю дадзенай групы выступае той факт, што ў большасці прыметнікавых ФАСК БМ залежны кампанент дапасуецца да прыметніка пры дапамозе прыназоўніка «на» слабы на язык, плячысты на жывот, жадзён на вока.
4) Дзеепрыслоўныя, галоўным кампанентам якіх выступае дзеепрыслоўе і якія аб’яднаны агульным значэннем якасці дзеяння, стану, працэсу. Колькасць дадзенай групы складае 11 ФАСК, або 0.5% ад агульнай колькасці ФАСК БМ. У дзеепрыслоўнай групе былі выдзелены дзве структурныя, марфалагічна аднолькавыя мадэлі:
- «дзеепрыслоўе + назоўнік». Колькасць дадзенай групы складае 6 ФАСК, або 60% ад агульнай колькасці прыслоўных ФАСК БМ. Напрыклад, не маргнуўшы вокам, згарнуўшы рукі, не пакладаючы рук;
- «назоўнік + дзеепрыслоўе». Колькасць дадзенай групы складае 5 ФАСК, або 40% ад агульнай колькасці прыслоўных ФАСК БМ. Напрыклад, душы паслухаючы, зубы сцяўшы, потам умываючыся.
5) Прыслоўныя ФАСК, галоўным кампанентам якіх выступае прыслоўе. Напрыклад, з вачэй далоў «далей ад каго-н., каб не быць бачным», дагары нагамі «у перавернутым, перакручаным становішчы». Колькасць дадзенай групы складае 7 ФАСК, або 0.3% ад агульнай колькасці ФАСК БМ. У дадзенай групе былі выдзелены дзве структурныя марфалагічна аднолькавыя мадэлі:
- «прыслоўе + назоўнік». Колькасць дадзенай групы складае 4 ФАСК, або 60% ад агульнай колькасці прыслоўных ФАСК БМ. Напрыклад, вышэй галаву, стром галавою, ніжэй калена;
- «назоўнік + прыслоўе». Колькасць дадзенай групы складае 3 ФАСК, або 40% ад агульнай колькасці прыслоўных ФАСК БМ. Напрыклад, на галаву вышэй, з вачэй далоў.
6) Займеннікавыя, галоўнымі кампанентамі якіх выступаюць азначальныя займеннікі «сам», «усё» і якія аб’яднаны агульным значэннем абагульненай якасці або выдзяляльным сэнсам. Тыповай мадэллю будовы займеннікавых ФАСК выступае «займеннік + назоўнік». Напрыклад, самі з вусамі «не горшыя за іншых», усё да душы «усё без выключэння, поўнасцю». Колькасць дадзенай групы складае 5 ФАСК, або 0.2% ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК БМ.
7) Лічэбнікавыя, галоўным кампанентам якіх выступае лічэбнік «адзін» з агульным значэннем колькасці. Тыповай мадэллю будовы лічэбнікавых ФАСК выступае «лічэбнік + назоўнік/назоўнікавая група». Колькасць дадзенай групы складае 3 ФАСК, або 0.1% ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК БМ: адзін як вока ў лобе «адзін-адзінюткі; адзіноцтва», адзін душою «пра адзінокага чалавека». Асаблівасцю займеннікавых саматычных фразеалагізмаў беларускай мовы гэтай групы з’яўляецца той факт, што яны аб’яднаны адным семантычным значэннем «адзінокі чалавек^>.
8) Прэдыкатыўныя, будова якіх знешне супадае са сказам; вылучыць галоўны і залежны кампанент у якіх складана. Напрыклад, жаба на языку не спячэцца «хто-небудзь вельмі балбатлівы, не ўмее трымаць сакрэты», жывот да спіны прырос «хто-небудзь моцна прагаладаўся». Колькасць дадзенай групы складае 232 ФАСК, або 11% ад ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК. Трэба адзначыць, што ў дадзенай групе сутракаюцца ФАСК, якія маюць структуру і разгорнутага сказа, і прэдыкатыўнага словазлучэння. Уласцівасцю апошніх з’яўляецца тое, што яны выступаюць выказнікамі ў сказе: вочы адкрываюцца, лоб трашчыць, галава варыць, душа не ляжыць, сэрца ные і інш.
У сваю чаргу, саматычныя фразеалагізмы англійскай мовы паводле марфалагічнага выражэння галоўнага кампанента класіфікуюцца наступным чынам:
1) Дзеяслоўныя ФАСК, галоўным кампанентам якіх выступае дзеяслоў і якія аб’яднаны агульным значэннем дзеяння, стану. Дадзеная група налічвае 806 ФАСК, або 65% ад агульнай
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
93
выбаркі, і з’яўляецца найбольш пашыранай у складзе саматычнай фразеалогіі англійскай мовы. Характэрна, што абсалютнай структурнай мадэллю дзеяслоўных саматычных фразеалагізмаў англійскай мовы з’яўляецца мадэль «дзеяслоў + назоўнік/назоўнікавая група» (cost an arm and a leg «be extremely expensive = быць вельмі каштоўным», have a heavy foot «to drive a car too fast = ехаць на машыне вельмі хутка»).
Дадзеная мадэль вельмі часта ўскладняецца службовымі часцінамі мовы (прыназаўнікамі, часціцамі, злучнікамі): be up to one’s ears «to have too much of sth, especially work = мець вельмі многа чагосьці (асабліва ў дачыненні да працы)», have a finger on the button «to be the person who controls the nuclear weapons = быць чалавекам, які кантралюе ядзернае ўзбраенне».
2) Назоўнікавыя саматычныя фразеалагічныя звароты, галоўным кампанентам якіх выступае назоўнік; яны аб’яднаны агульным значэннем асобы або прадмета. У англійскай мове 324 ФАСК, або 26%, адносяцца да назоўнікавых. Напрыклад, a slap on the back «praise or approval = пахвала або адабрэнне», first blood «the first point or advantage gained in a contest = першае месца або перавага, заваёваныя ў саперніцтве».
У параўнанні з дзеяслоўнымі назоўнікавыя саматычныя выразы англійскай мовы прадстаўлены рознымі структурнымі мадэлямі. Тыповымі мадэлямі ФАСК АМ выступаюць наступныя тры: назоўнік + назоўнік, прыметнік + назоўнік, прыназоўнік + назоўнік. Напрыклад, bad blood, by an eyelash. У сваю чаргу дадзеныя мадэлі могуць ускладняцца службовымі часцінамі мовы (прыназоўнікамі і злучнікамі): heart and soul, in cold blood, a beggar on horseback, a heart of gold.
Найбольш шматлікай у гэтым класе выступае група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «назоўнік + назоўнік». Напрыклад, the head honcho «галоўны чалавек, кіраўнік на прадпрыемстве», a knuckle sandwich «удар». Колькасць дадзенай групы складае 201 ФАСК, або 62% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК. Таксама, як і ў беларускамоўнай выбарцы, структурнай асаблівасцю вылучаных ФАСК з’яўляецца нестабільнасць галоўнага кампанента: у дадзенай групе сустракаюцца мадэлі і з першым, і з другім назоўнікам у якасці галоўнага кампанента; былі вылучаны 6 (у беларускамоўнай выбарцы 1) фразеалагічных зваротаў з раўнапраўнымі кампанентамі: heart and soul, blood and guts. Акрамя таго, быў вылучаны адзін саматычны зварот, тры кампаненты-назоўнікі якога з’яўляюцца раўнапраўнымі: blood, sweat and tears «вельмі цяжкая праца, невыноснае намаганне».
На другім месцы знаходзіцца група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «прыметнік + назоўнік». Напрыклад, a faint heart «сарамлівы», a cloven hoof «адзнака, прымета злосці», a free spirit «свабодны». Аб’ём дадзенай групы складае 51 ФАСК, або 15.7% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК.
Трэцяе месца займае група назоўнікавых ФАСК з мадэллю «прыназоўнік + назоўнік». Напрыклад, behind sb’s back «за спінай», at heel «блізка з уладальнікам (аб сабацы)». Аб’ём дадзенай групы складае 48 ФАСК, або 14.8% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК.
Дадаткова да апісаных вышэй мадэлей былі таксама вылучаны наступныя менш прадуктыўныя для назоўнікавых ФАСК АМ мадэлі:
- «займеннік + назоўнік». Напрыклад, all hands, one’s flesh and blood, one’s pound of flesh. Колькасць дадзенай групы складае 10 ФАСК, або 3% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «лічэбнік + назоўнік». Напрыклад, first blood «першая кроў», in one ear and out the other «у адно і другое вуха». Колькасць дадзенай групы складае 6 ФАСК, або 1.8% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «назоўнік + прыметнік». Напрыклад, the body beautiful «прыгожае, выдатнае цела», with one’s eyes open «з адкрытымі вачыма», fingers crossed «перакрыжаваныя пальцы». Колькасць дадзенай групы складае 3 ФАСК, або 0.9% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «назоўнік + прыслоўе». Напрыклад, hands down «рукі ўніз», thumbs up «вялікія пальцы ўверх». Колькасць дадзенай групы складае 2 ФАСК, або 0.7% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «назоўнік + інфінітыў». Напрыклад, a mouth to feed «рот, які трэба карміць», a shoulder to cry on «плячо, на якім можна паплакаць». Колькасць дадзенай групы складае 2 ФАСК, або 0.7% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК;
- «назоўнік + займеннік». Напрыклад, neck or nothing «рызыкуючы ўсім дзеля поспеху». Колькасць дадзенай групы складае 1 ФАСК, або 0.4% ад агульнай колькасці назоўнікавых ФАСК.
3) Прыметнікавыя, галоўным кампанентам якіх выступае прыметнік і якія аб’яднаны агульным значэннем якасці прадмета, асобы, з’явы. Тыповай мадэллю будовы прыметнікавых
94
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
ФАСК АМ выступае мадэль «прыметнік + назоўнік». Напрыклад, knee-high to a grasshopper «very small or very young = нізкарослы або малога ўзросту», long in the tooth «rather old = вельмі стары». Колькасць дадзенай групы складае 28 ФАСК, або 2.5% ад ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК АМ. Асаблівасцю дадзенай групы з’яўляецца тое, што ў большасці прыметнікавых ФАСК АМ залежны кампанент дапасуецца да прыметніка пры дапамозе прыназоўнікаў “on, at, in” са значэннем прыналежнасці пэўнай якасці той ці іншай частцы цела.
У групе прыметнікавых ФАСК АМ быў таксама вылучаны адзін саматычны зварот, пабудаваны па мадэлі «прыметнік + прыметнік»: bright-eyed and bushy-tailed «alert and lively; eager = жвавы, жыццярадасны, энергічны». Мэтазгоднасць уключэння дадзенага зварота ў корпус вывучаемых адзінак абумоўлена тым, што яго кампаненты з’яўляюцца складанымі прыметнікамі, утворанымі са спалучэння слоў bright eyes and bushy tail (ясныя вочы і пушысты хвост), дзе саматычная лексема выступае як самастойная часціна мовы - назоўнік.
4) Прыслоўныя ФАСК, галоўным кампанентам якіх з’яўляецца прыслоўе. Колькасць дадзенай групы складае 4 ФАСК, або 0.4% ад агульнай колькасці ФАСК АМ, пабудаваных па адзінай мадэлі «прыслоўе + назоўнік». Напрыклад, up to sb’s armpits «deeply involved in a particular unpleasant situation or enterprise = глыбока уцягнуты ў пэўную непрыемную сітуацыю або дзеянне», close to the bone «penetrating and accurate to the point of causing hurt or discomfort = пранікальна і прама, да таго моманту, калі адчуваецца боль або дыскамфорт».
5) У разглядаемым корпусе ФАСК АМ быў вылучаны адзін займеннікавы саматычны зварот one in the eye for «a disappointment or setback for someone or something = расчараванне або перашкода для кагосьці або чагосьці»; галоўны кампанент у ім выражаны няпэўным займеннікам one «хтосьці/штосьці».
6) Прэдыкатыўныя, будова якіх знешне супадае са сказам; вылучыць галоўны і залежны кампанент у іх складана. Напрыклад, a cat has got one’s tongue «you are annoyed because one will not speak = быць у раздражненні, калі хтосьці маўчыць, не адказвае», the tail wags the dog «the less important or subsidiary factor or thing dominates a situation = нязначны, другасны фактар кантралюе сітуацыю». Колькасць дадзенай групы складае 77 ФАСК, або 6% ад ад агульнай колькасці выбаркі ФАСК АМ.
Вывады
Такім чынам, параўнальны аналіз саматычных зваротаў беларускай і англійскай моў паводле марфалагічнага выражэння галоўнага кампанента дазваляе зрабіць вывад аб большай структурнай разнастайнасці беларускамоўнага фактаграфічнага матэрыялу: беларускамоўны саматычны корпус прадстаўлены 8 марфалагічнымі групамі, фразеалагізмы якіх будуюцца па 22 структурных мадэлях; англамоўны саматычны корпус прадстаўлены 6 марфалагічнымі групамі, фразеалагізмы якіх будуюцца па 14 структурных мадэлях.
Аднак, нягледзячы на структурную разнастайнасць, трэба адзначыць пэўную структурна-граматычную суаднесенасць і ўніверсальнасць разглядаемых ФАСК БМ і АМ. Так, прааналізаваны намі матэрыял дазваляе вылучыць сярод саматычных зваротаў беларускай і англійскай моў:
1) ФАСК, эквівалентныя словазлучэнню (бел. язык на шарнірах, асакою скакаць у вочы; англ. a cold blood «халодная кроў», a mouth to feed «рот пракарміць», weak at the knees «слабы ў каленях»);
2) ФАСК, эквівалентныя сказу (бел. карона з галавы не ўпадзе, раса вочы выядае; англ. blood is thicker than water «кроў гусцей за ваду», I’ll scratch your back if you scratch mine
«я пачухаю табе спіну, калі ты пачухаеш маю»).
Саматычных зваротаў са структурай сказа ў супастаўляемых мовах параўнальна мала: 11% і 6% у беларускай і англійскай мовах адпаведна. Пэўным супадзеннем трэба лічыць тое, што дадзеная структура знаходзіцца на трэцім месцы па прадуктыўнасці ў абедзвюх мовах. Адметнай асаблівасцю прэдыкатыўных саматычных зваротаў англійскай мовы з’яўляецца тое, што амаль усе яны з’яўляюцца сказамі з галоўнымі і даданымі членамі; у сваю чаргу, прэдыкатыўныя саматычныя звароты беларускай мовы прадстаўлены і развітымі сказамі, і прэдыкатыўнымі словазлучэннямі. Адзначаны факт сведчыць не толькі аб структурнай разнастайнасці беларускамоўных саматычных зваротаў прэдыкатыўнай групы, але і аб большым семантычным патэнцыяле саматычных лексем беларускай мовы: лаканічнае прэдыкатыўнае словазлучэнне з саматызмам можа быць уключана ў сказ, не абцяжарваючы яго граматычную структуру і тым самым спрыяць яго поўнаму і хуткаму разуменню.
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
95
Большасць саматычных зваротаў абедзвюх моў складаюць адзінкі са структурай словазлучэння. Сярод іх вылучаюцца наступныя марфалагічныя групы: дзеяслоўныя, назоўнікавыя, прыметнікавыя, прыслоўныя, займеннікавыя, дзеепрыслоўныя і лічэбнікавыя; апошнія дзве невялікай колькасцю прадстаўлены толькі ў беларускамоўным саматычным матэрыяле (0.5% і 0.1% ад агульнай выбаркі).
У беларускай і англійскай мовах асаблівае месца займаюць дзеяслоўныя саматычныя звароты, якія складаюць 57% і 65% ад вылучаных выбарак адпаведна. Названыя звароты фунцыянальна суадносяцца з дзеясловам і абазначаюць дзеянне або стан як працэс: бел. лізаць ногі «падхалімнічаць», навярнуць галавой «загінуць»; англ. show one’s hand «раскрыць планы», break sb’s heart «разбіць сэрца».
Найбольш прадуктыўнай у беларускай і англійскай мовах з’яўляецца структурна-граматычная мадэль «дзеяслоў + назоўнік/назоўнікавая група ў розных склонавых формах»: браць бога за бараду, абіваць бокі; cost an arm and a leg «быць вельмі каштоўным», rack one’s brains «прыкладваць вялікія намаганні, каб абдумаць або запомніць штосьці». Дадзеная мадэль у абедзвюх мовах вельмі часта ўскладняецца службовымі часцінамі мовы (прыназоўнікамі, часціцамі, злучнікамі).
Другой па прадуктыўнасці марфалагічнай групай у беларускай і англійскай мовах з’яўляецца назоўнікавая, пэўнай адметнасцю якой трэба лічыць структурна-граматычную разнастайнасць. У межах дадзенай групы былі вылучаны 8 і 9 структурных мадэлей, прадстаўленых у саматычным фразеалагічным корпусе беларускай і англійскай моў. Найбольш пашыранай структурна-граматычнай мадэллю ў абедзвюх мовах выступае злучэнне назоўніка з назоўнікам язык на шарнірах, жабе па калена; a skeleton in the cupboard «шкілет у шафе», a heart of gold «сэрца з золата».
Наступныя тры групы (прыметнікавыя, прыслоўныя, займеннікавыя), хаця і былі вылучаны ў саматычных зваротах абедзвюх моў, аднак не выступаюць як тыповыя ў параўнанні з дзеяслоўнымі і назоўнікавымі ФАСК БМ і АМ.
Такім чынам, у большасці выпадкаў вылучаныя марфалагічныя тыпы і суадносныя з імі структурна-граматычныя мадэлі ўласцівы фразеалагічным сістэмам абедзвюх моў, хаця і прадстаўлены ў іх неаднолькава: пэўныя структурныя мадэлі характэрны кожнай з моў у большай ступені («дзеяслоў + назоўнік/назоўнікавая група», «назоўнік + назоўнік», «прыметнік + назоўнік»), а іншыя - у меншай («лічэбнік + назоўнік», «займеннік + назоўнік», «дзеепрыслоўе + назоўнік»).
Прынятыя скарачэнні
ФАСК - фразеалагічная адзінка з саматычным кампанентам.
ФАСК БМ - фразеалагічныя адзінкі з саматычным кампанентам беларускай мовы.
ФАСК АМ - фразеалагічныя адзінкі з саматычным кампанентам англійскай мовы.
sb - somebody «нехта, хтосьці».
Літаратура
1. Арсентьева, Е. Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц (на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках) / Е. Ф. Арсентьева. - Казань : Казанский ун-т, 1989. - 128 с.
2. Аксамітаў, А. С. Беларуская фразеалогія / А. С. Аксамітаў. - Мінск : Выш. шк., 1978. - 232 с.
Summary
The article gives a comparative structural-grammatical description of somatic phraseological units of Belarusian and English languages. It reveals the morphological patterns of somatic phraseological units typical of both languages, defines structural-grammatical discrepancy of the analyzed units.
Паступіўурэдакцыю 07.10.10.
