Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ҲУКМДОРЛАРНИНГ ҲОМИЙЛИК ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН'

ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ҲУКМДОРЛАРНИНГ ҲОМИЙЛИК ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдуллаев Д.Н

Тарихга чуқурроқ назар ташласак, ўтмишда хайрли ишлар билан кўплаб давлат арбоблари, йирик мулк эгалари, илм-фан вакиллари, тижоратчилар, дин ва тасаввуфнинг етакчи вакиллари ҳам шуғулланганлигини гувоҳи бўламиз. Жумладан, Амир Темур (1336-1405), Мирзо Улуғбек (1394-1449), Шоҳруҳ Мирзо (1377-1447), Ҳусайн Бойқаро (1438-1506), Хўжа Аҳрор Валий (14041489), Абдураҳмон Жомий (1414-1492), Алишер Навоий (1441-1501) ва бошқалар нафақат маданият ва илм-фан ҳомийлари бўлганликлари, балки боғроғ, иморат, маданий обидалар қурганлиги, сув иншоотлари, канал ва ариқлар ўтқазганлиги, мактаб, мадраса, масжид, шифохона, ҳаммом, работ ва карвонсаройлар барпо этишда ҳомийлик қилганликлари сабаб катта шуҳратга эга бўлганлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ҲУКМДОРЛАРНИНГ ҲОМИЙЛИК ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН»

ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ХУКМДОРЛАРНИНГ ХОМИЙЛИК ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН Абдуллаев Д.Н.

т.ф.д. (DSc), доцент.

Урганч давлат педагогика институти https://doi.org/10.5281/zenodo.11122704 Тарихга чукуррок назар ташласак, утмишда хайрли ишлар билан куплаб давлат арбоблари, йирик мулк эгалари, илм-фан вакиллари, тижоратчилар, дин ва тасаввуфнинг етакчи вакиллари хам шугулланганлигини гувохи буламиз. Жумладан, Амир Темур (1336-1405), Мирзо Улугбек (1394-1449), Шохрух Мирзо (1377-1447), Х,усайн Бойкаро (1438-1506), Хужа Ахрор Валий (14041489), Абдурахмон Жомий (1414-1492), Алишер Навоий (1441-1501) ва бошкалар нафакат маданият ва илм-фан хомийлари булганликлари, балки бог-рог, иморат, маданий обидалар курганлиги, сув иншоотлари, канал ва ариклар утказганлиги, мактаб, мадраса, масжид, шифохона, хаммом, работ ва карвонсаройлар барпо этишда хомийлик килганликлари сабаб катта шухратга эга булганлар.

Сохибкирон Амир Темур даврида фан, маданият, санъат ва адабиёт юксалиши билан биргаликда йирик курилиш ва бунёдкорлик ишлари амалга оширилган. Мамлакатда касалхоналар, дорихоналар, кутубхоналар барпо этилган. Сохибкирон Амир Темур даврида жахонни хозир хам лол колдираётган санъат кошоналари барпо этилган. Амир Темурнинг саъй-харакатлари билан мадрасалар, масжидлар, хонакохлар, саройлар, бозорлар, работ-у карвонсаройлар, куприклар, сув хавзалари ва бошка иншоотлар бунёд этилган. Амир Темур томонидан барпо этилган давлат мусулмон хукукининг инсонпарварлик ва мехр-шафкат тамойиллари асосида иш курган. У уз давлатида ахолининг ночор катламларига гамхурлик муносабатида булганлигини кузатамиз. Масалан, Темурийлар даврида камбагалликни тугатиш максадида бошпаналар ташкил килиниб, мухтожлар улардан нафакалар олиб турганлар [1, -Б. 24-25]. Бундан ташкари Амир Темурнинг соликлар хакидаги коидаларида хам «Соликлар йигишда халкни огир ахволга солишдан, ёки улкани кашшокликка тушириб куйишдан эхтиёт булиш зарур. Негаки, халкни хонавайрон килиш давлат хазинасининг бекувватлиги, харбий кучларнинг таркоклашишига, бу эса, уз навбатида хокимиятнинг кучсизланишига сабаб булиши...» таькидлаб утилган [2, -Б. 12]. Амир Темур уз даврида ахолининг ижтимоий ахволи хакида кайгурган ва уз ахолиси орасида ночорлар сонининг ортиб кетмаслиги чораларини курган. У ночорлар орасида ногиронлар ва заифлар хакида хам алохида гамхурлик килган. Бу хакида

TeMyp тyзyклaридa шyндaй тaъкидлaнгaн: «Амр этдимки... факир-y мискин, бирон касб килишга ожиз шол курларга нафака белгилaнсин... Янa 6уюрдимки, хар бир мaмлaкaт фатх этилгaч, y ернинг гaдолaрини туплаб, кундалик емиш, ичишлaрини бериб, yлaргa бирон вaзифa белгилaнсин. Хдмда бaрчa тaмFaдaнсинлaр, токи бошка гадолик килмасинлар. Яна амр этдимки, катта-ю кичик хар бир шахар, хар бир кишлокка масжид, мадраса ва XOнaкоxдaр бино килсинлар, факир-y мискинларга лaнгaрxонaдaр, йуловчилар куниб утадиган жой - Faрибxонa, кексалар учун шифоxонa курдирсинлар ва уларда ишлаш учун табиблар тайинлансинлар»[3, -Б.67]. Шунингдек, xaдкнинг соFлиFини саклаш, беморларни даволаш, етим-есирлар хакида Faмxyрлик килиш борасида мухим ишлар амалга оширилган.

Шунингдек, Амир Темур xох Самаркандда булсин, xох сафарда бирор ерда озгина тyxтaб колса, албатта бир xaйрли ишни амалга оширишни режалаштиради, деб ёзган эди тaриxчи Шарафуддин Али Яздий[4, -Б.194]. Сохибкироннинг xaйрия бобида килган ишларидан бири сифатида 1381 йил Хуросонга юриши чоFидa МyрFоб водийсида тyxтaб, y ерда куплаб ариклар чикаришни буюрганини келтириш мумкин[5, -Б.132]. Шунингдек, y 1403 йил KорaбоFдa кишлаб колган вактда Байкалон шахрини кайта тиклашга буйрук берган. Сохибкироннинг бундай xaйрли ишларига яна куплаб мисоллар келтириш мумкин.

Бундай xaйрли ишлар Амир Темурнинг набираси Мирзо УлyFбек (Мухаммад ТaрaFaй Курагоний) замонасида хам давом этган. Мирзо УлyFбек салтанат хукмдори ва машхур астроном булиши билан бир каторда мамлакатда адолат урнатишга, илм-фан ривожини таъминлашга хомийлик килган. Унинг даврида бугун жахонга донFи кетган Самарканд раса^о^^ кад кутарди, катор масжид, мадрасаларни куриш нихоясига етказилди, унинг атрофида жам булган илм ахлига, мадрасалар талабаларига етарли шароит яратиб беришга харакат килинди, хукмдорлар уртасидаги уруш-низоларни бартараф этишга алохида эътибор каратиб келинди, xaдк фаровонлиги ва юрт ободончилигини амалга оширишни узининг олий максади деб билди. УлyFбек Самарканд, Бyxоро ва бошка шахарларда унлаб масжидлар, хаммомлар, карвонсаройлар, йуллар, шифоxонaдaр курдирди. Булар ичида энг машхури 1414-1428 йиллар Самарканд якинидаги Оби-Рахмат ёкасида курилган рaсaдxонaдир. Одамларга мехрибонлик килиш, кийин шароитларда уларга хамдард булиш хар бир кишининг Аллох олдидаги мукаддас бурчи эканлигини эътироф этиб, Мирзо УлyFбек куп жабр ва ортикча зулм утказган Ашраф ибн Темиртош, ибн Чупон Сулдуз каби xонлaрни коралаган эди. УлyFбек бандаларининг каттаси хамда кичигининг хам бошини мархамат кули

билан сийлаган Тукта Бойхон ва Тармаширхон ибн Дуво Чечанхон каби хукмдорларнинг номларини хурмат билан тилга олади[6, -Б.249-250].

Замонасининг етук олими Абдурахмон Жомий сахийлик деганда, эвазига бирор нарса талаб килмайдиган, беминнат ва холис ёрдамни тушунган. «Саховат, - деб таъкидлайди Жомий, - бирор нарсага караб ёки эвазига бирор нарса талаб булса, хатто талаб этилган нарса мактов ва миннатдорчилик булгани такдирда хам, у саховат эмас»[7, -Б. 14].

Накшбандия тарикатининг назарий, амалий жихатларини бойитиб, бу таълимотнинг машхур булишига хисса кушган Х,ожа Убайдуллох Ахрор Валий уз хужалик фаолиятидан олган даромаднинг купгина кисмини ахоли бошига тушган огир соликларни тулаш, диний ва маданий курилишларни амалга ошириш каби ишларга сарфлаган. Умаршайх Мирзо (1456-1494) Тошкент ахолисидан 250 000 динор хажмида солик талаб килганда Хожа Ахрор бу маблагни узи тулаб, яна 70000 динорни хам солик йигувчиларга топширган. Шунингдек, Хожа Ахрор томонидан Самарканд, Тошкент ва Кобулда хам мадрасалар курдирилганлиги хакида адабиётларда келтирилган[8, -Б.11].

Алишер Навоий хам бошка мутафаккирлар сингари, сахийлик, карам, химмат тушунчаларини тахлил килар экан, «сахийлик кишилик богининг хосилдор дарахтидир, балки у дарахтнинг ширин мевасидир, одамгарчилик улкасининг тулкинли дарёси, балки у тулкин дарёсининг асл гавхаридир. Сахий эмас ер-ёгинсиз бахор булути ва иси йук тоза ипордир. Мевасиз дарахт хам бир-у утин хам бир ва ёгинсиз булут хам бир-у тутун хам бир. Саховатсиз киши билан гавхарсиз садафни бирдай хисобласа булади. Дурсиз садаф билан улиб куриган тошбаканинг кандай эътибори бор?» [9, -Б.215], деб таъкидлаган эди. Навоий уз фикрларини бекорга айтмас, балки айтган фикрларини амалга оширишга харакат килган. У бутун умрини, бутун кучини, бутун маблагини мамлакатни обод килиш, илм ва маърифатни ривожлантириш йулида сарфлаган. Навоий халк фойдаси учун буюк ва гузал мадрасалар, кутубхоналар, касалхоналар, хаммомлар, работлар, ховуз, куприк ва бошка бинолар солдирган. Хондамир Навоий курдирган иморатлар орасида 52 та работ, 19 та ховуз, 16 та куприк, 8 та хаммом, куплаб масжид, 12 та мадраса, 5 та макбара, кутубхона, шифохона ва бошка бинолар борлигини бирма-бир курсатиб утади[10, -Б.23]. Айрим маълумотларга кура, Хуросонда, хусусан, Х,ирот ва унинг атрофларида Навоий ва унинг замондошларининг ташаббуси билан 300 дан ортик жамоат бинолари, шунингдек, истирохат боглари, сугориш иншоотлари, ховуз, арик, куприк, сув омборлари, тугонлар курилган. Навоий курдирган бинолар, сугориш иншоотларидан халк оммаси кенг

куламда фойдаланганлар. Навоий янги бинолар куриш билан бирга эски биноларни таъмирлашга хам эътибор берди. Жумладан, у таъмир эттириб, зеб бердирган Жомеъ масжиди ховлисининг узунлиги 114 метр, эни 84 метр булиб, унинг 6 та дарвозаси булган. Бу Жомеъ масжиди хозир хам Хиротнинг энг гузал меъморий обидаларидан бири хисобланади [11, -Б.13]. Навоий Хиротда Инжил дарёсининг ёкасида Ихлосия, Кудсия, Сафоия, Шифоия ва Унсия номли махобатли бинолар барпо килдирган. Унсияда узи яшаб мукаммал кутубхонага асос солган. Ушбу кутубхонадан уз замонасининг барча илм-фан арбоблари фойдаланган. Хуросон ва Астробод йулида Работи Ишк, Тус ва Хирот йулларида Работи Сангбаст, Нишопур ёнида Диробод сингари карвонсаройлар солдирган. Уз маблаглари хисобидан Тус вилоятининг юкори томонида булган Чашмаи Гулистон булогидан Машхадга сув келтириш учун ун тош келадиган ергача арик казиш ишини амалга оширган.

«Бадоеъ ул вакоеъ» («Нодир вокеалар») асари муаллифи Восифий бир кун Алишер замонининг атокли хажвчиси Абдулвосийнинг ижодини такдирлаб, уни унг минг танга пул, зийнатли эгар анжоми билан бир от, энг яхши мовутдан тикилган чакмон билан мукофотлаганини сузлайди. Навоий хатто умрининг сунгги йилларида хам хайрли ишларни бажаришдан чарчамаган. Мисол учун, 1500 йилда Хирот шахри ва унинг атрофидаги ахолидан 100 минг кебекий солик тулаш талаб этилганда ва 50 минг кебекийни Хирот ахлидан ундириб олишга буйрук берилганда, Навоий хозирги фурсатда халкка уринсиз солик солиш Султон Хусайн Бойкаро давлатига муносиб булмас, элда норозилик уйготар, деб шунча пулни узи тулаб юборган. Навоийнинг бутун ер-суви, мол-мулкидан хар куни 18 минг шохрухий динор микдорида даромад келиб, бу пуллар юкоридаги каби хайрли ишларга сарф этилган [12, -Б.54]. Навоийнинг гамхурлиги ва хомийлиги остида бу даврда Хондамир, Мирхонд, Давлатшох каби етук тарихчилар, Бехзод, Шох Музаффар каби истеъдодли рассомлар, уста Мухаммад Сабзий, уста Кавомиддин каби меъморлар, Султон Али каби машхур хаттотлар, Хусайн удий, Кулмухаммад наий каби буюк мусикашунослар яшаб ижод этганлар. Навоий гамхурлиги ва рахбарлигида олимлар томонидан йигирмага якин тарихий, илмий асарлар яратилган[13, -Б. 14-16].

Мухтасар килиб айтганда, саховат ва хомийлик нафакат давлат арбоблари, мулкдорлар ва узига тук кишилар томонидан, балки хукмдор шахсларнинг хам инсоний фазилатлари сифатида намоён булиб келган. Хомийлик фазилатлари темурий хукмдор ва арбоблар хукмронлиги давомида юксак погоналарга кутарилган. Уларнинг хомийлик, саховат бобидаги

кимматли фикрлари ва бу борадаги саъй-харакатлари бугунги ва келажак авлод учун ибрат намунаси булиб колади.

Aдабиётлар:

1. Холикулова Х. Узбекистонда имконияти чекланган шахсларни химоя килиш сиёсати (1991-2014 йй).: Тарих.фан.буйича фалсафа доктори (PhD) ... дисс. - Тошкент, 2018. - Б. 24-25.

2. Хайруллаев М.М. Маънавият юлдузлари. - Тошкент: АДодирий номидаги халк мероси нашриёти, 2001. - Б. 12.

3. Темур тузуклари. - Тошкент: Г.Гулом нашриёти, 1991. - Б. 67.

4. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. Б.Ахмедов тахрири остида. -Тошкент: Чулпон, 1994. - Б. 231, 249-250.

5. Амир Темур сабоклари. (Иккинчи кисм) 1998 йил Тошкентда «Амир Темур илм-фан ва маданият хомийси» мавзусида утказилган Халкаро илмий конференция материаллари. - Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва саънат нашриёти, 1999. - Б. 132.

6. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. Б.Ахмедов тахрири остида. -Тошкент: Чулпон, 1994. - Б. 231, 249-250.

7. Аликулов Х. ва бошкалар. Хомийлик ва саховат - энг олий кадрият. -Тошкент: И.М.Муминов номидаги Фалсафа ва хукук институти, 2006. - Б. 14.

8. Саховатли инсонлар ва саломатлик посбонлари: Метод.-библиогр.кулл. / Алишер Навоий ном. Узбекистон Миллий кутубхонаси, Тузувчи М.Матмуродова. - Тошкент: Алишер Навоий ном. Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2006. - Б.

9. Алишер Навоий. Махбуб ул-кулуб. Асарлар. 13-том. - Тошкент: Фан, 1966. - Б. 215.

10. Аликулов Х. ва бошкалар. Хомийлик ва саховат - энг олий кадрият. -Тошкент: И.М.Муминов номидаги Фалсафа ва хукук институти, 2006. - Б. 14.

11. Саховатли инсонлар ва саломатлик посбонлари: Метод.-библиогр.кулл. / Алишер Навоий ном. Узбекистон Миллий кутубхонаси, Тузувчи М.Матмуродова. - Тошкент: Алишер Навоий ном. Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2006. - Б.

12. Каюмов А. Алишер Навоий. - Тошкент: Ёш гвардия, 1976. - Б. 54

13. Уйгун. Алишер Навоий. Ойбек мухаррирлиги остида: - Тошкент: УзССР Фан, 1942. - Б. 14-16.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.