Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МОВОРАУННАҲРДА ТАЪЛИМ ТАРИХИ'

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МОВОРАУННАҲРДА ТАЪЛИМ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ғаффоров Ш.С.

Баъзи маданият ва таълим тарихига оид асарларда, ислом ўлкаларида мадрасаларнинг майдонга келиш тарихини X юз йилликка тегишли деб, биринчи мадрасалар Нишопурда бунёд этилган, тарзида мулоҳаза юритади. Аммо тарихий манбаларнинг, жумладан Наршахийнинг “Тарихи Бухоро” асарида эслатилишича, X юз йилликнинг аввалидаёқ Бухорода мадрасалар бўлиб, улардан бири мадраса-и Форжак 937 йилда содир бўлган ёнғин вақтида анча зарар кўрган экан [1]. Демак, таълим тизимининг муҳим босқичларидан бири бўлган мадрасаларнинг диёримиздаги икки муаззам шаҳарда – Самарқанду Бухорода, эҳтимол, ислом дунёсида биринчилардан бўлиб бунёд этилиши VIII юз йилликнинг охири ва IX юз йилликнинг бошларига тўғри келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МОВОРАУННАҲРДА ТАЪЛИМ ТАРИХИ»

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МОВОРАУННА^РДА ТАЪЛИМ ТАРИХИ

Fаффоров Ш.С.

т.ф.д., профессор, Самарканд давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11126387

Бaъзи мaдaният Ba тaълим тaрихигa оид aсaрлaрдa, исдом yлкaлaридa мaдрaсaлaрнинг мaйдонгa келиш тaрихини X юз йилликкa тегишли деб, биринчи мaдрaсaлaр Нишопyрдa бунёд этилгж, тaрзидa мулохозо юритaди. Аммо тaрихий мaнбaлaрнинг, жyмлaдaн Нaршaхийнинг "Тaрихи Бухоро" aсaридa эслaтилишичa, X юз йилликнинг aввaлидaёк Бyхородa мaдрaсaлaр 6ули6, yлaрдaн бири мaдрaсa-и Форжж 937 йилдa содир бyлгaн ёнгин BaKi^a aнчa зaрaр кyргaн экaн [1].

Демaк, тaълим тизимининг мухим боскичлaридaн бири булгж мaдрaсaлaрнинг диёримиздвги икки мyaззaм шохордо - Сaмaркaндy Бyхородa, эхтимол, исдом дyнёсидa биринчилaрдaн 6ули6 бунёд этилиши VIII юз йилликнинг охири Ba IX юз йилликнинг бошлaригa тугри келaди.

Улкaмиздa кадимдо тaълим-тaрбия тизими уч боскич хомдо унинг уч мyaссaсaси-ибтидоий мaктaб, yртa ёки yртa Maxcyc мaълyмот берувчи мaдрaсa Ba мaдрaсaи олиялaрдaн иборaт булгад. Урта Maxcyc тaълим мaдрaсaлaри "модросотун хорбия" (хорбий билим юрти), "модросотун мувллимин" (педaгогикa институти) шaклидa, юкори боскич илм мacкaни-yниверcитетлaр эca "модросои улум" ("илмлор мaдрacacи"-дорилфyнyн) номи билон мaвжyд бyлгaндир [2].

Бyлaрнинг хэммоси Вaтaнимиз хомдо бошкa Туркистон xaлкдaри yтмишидaги тaълим тизими мyкaммaл Ba етук бyлгaнидaн Ba y yшa дaвр хоёти тaлaбигa тута жaвоб бергaнидaн дaрaк беради.

Вaтaнимиз тaълим тизими тaриxининг энг порлок Ba тaкомилгa етгж боскичи, шубхдсиз буюк сохибкирон Амир Темур Ba темyрийлaр дaвригa тугри келaди.

XIV юз йилликнинг оxиридa Мовaроyннaхрдa Амир Темурнинг caлтaнaти yрнaтилгaч, мaмлaкaтни бирлaштириш Ba турли юришлaр уюштириш билон бир кaтордa пойтaxт cифaтидa белгилонган Сaмaркaндни обод килиш моксодидо унта турли хилдоги курилишлорни ом^га ошириш хомдо тоълим тизимини яхшилош, унта дохлдор булган билим учокгарини куриш сохосидо хом кенг микёсдоги фоолият бошлоб юборилди. Бунинг нотижосидо Соморконд отрофидо Зохириддин Мухоммад Бобур

"Бобурнома"сида тасвирлаган 12 та бог ва касрлар, шахар Арки, жомеъ масжиди, хазрат Мухаммад пайгамбарнинг амакилари Аббоснинг угли Кусам - Кусам ибн Аббос макбараси (хозирда бу Шохи Зинда номи билан машхур) ва унинг атрофида катор макбаралар, Самарканд тош кургони - Чакар мавзеида Оксарой кабилар Амир Темурнинг бевосита топшириги билан бино килинди. Худди шу даврда фаолиятни Амир Темурнинг оила аъзолари -хотини, набиралари хамда амиру амалдорлари хам бошлаб юбориб, уларнинг купчилиги мадраса ва савдо расталарини (тимларни) курдиришга киришиб кетдилар.

Натижада Амир Темурнинг хотинлари - маликалардан Сароймулкхоним (мадраса), Туман око (хонакох ва кулохфурушон тими), амирларидан Идигу Темур, Фирузшох (мадраса), набираси Мухаммад Султон (мадраса), амалдорларидан Самарканд садри мавлоно Кутбиддин (мадраса) ва бошкалар томонидан катор иншоотлар, хусусан мадрасалар бунёд этилди.

Бу мадрасаларнинг курилиши бежиз эмасди. Чунки Амир Темур салтанатига асос солиниб, у кенгайтирилар экан, уни янада мустахкамлаш учун зарур булган амалдорлар, зиёлиларни етиштиришга булган эхтиёжи хам пайдо булади. Иккинчидан эса, Амир Темур мухташам иморатларни, богларни барпо этиш билан салтанатнинг улугворлиги, куч-кудрати ва иктидорини намойиш этишни хам назарда тутган эди. Бу мадрасаларни амалга ошириш учун эса у кайси мамлакат ва улкада булмасин у ерлардаги машхур олм, табиб, хунарманд ва иктидори баланд мутахассисларни уз пойтахти Самаркандга олиб келарди. Шунинг учун Самаркандда Мовароуннахр, Хуросон, Рум, Эрон, Шом, Х,индистоннинг турли шахар ва кентларидан булган мутахассислар тупланиб колган эдилар. Жумладан, олимлардан Саъдиддин Масъуд Тафтазоний, Саййид Шариф Журжоний, Салохиддин Мусо Козизода-и Румий, Абу Сайид ибн Бурхониддин Согаржий, мавлоно Камолиддин Кеший; хунармандлардан меъмор ва мухандислар Фахри Али, Олим Насафий, Зайниддий Шамс-и Табрез, Мухаммад ибн Махмуд Исфахоний; наккош ва хаттотлар Юсуф Шерозий, Мухаммад бин Х,ожи Бандгир ал-Тугро-и Табрезий ва бошкалар. Бу мутахассислардан унумли фойдаланиш учун эса барча сохаларда, жумладан, таълим тизимини янада жонлаштириш, янги-янги асарлар ёзилиб, Амир Темур ва темурийзодалар шухратини баланд кутариш максадида мадрасаларнинг курилишига хам катта эътибор каратилган эди.

Сохибкирон даврида курилган мадрасаларнинг айримлари 20-25 толиби илмга мулжалланган булса (Мухаммад Султон мадрасаси), баъзилари 100 тагача толиби илмга мулжалланганлар (Идигу Темур, Кутбиддин Садр,

Сароймулкхоним мадрасалари). Мадрасалар маълум даражада ихтисослаштирилган куринади, жумладан, бошкарув кадрларни тайёрлаш (Мавлоно Кутбиддин садр мадрасаси), умумий мутахассислар (зиёли, имом, олим, мактаб укитувчиси)) тайёрлаб (Идигу Темур, Сароймулкхоним мадрасалари) ва бошкалар.

Мадрасаларда дарслар укитиладиган илмлар хусусиятига кура уч тилда -араб, форс ва туркий (узбек) тилларида олиб борилган. Х,ар бир мадрасада унинг вакфномасидан белгиланган даромадларга хамда ихтисосига караб толиби илмлар сони - микдори белгиланган. Шунга мувофик тарзда уларда-садр-мутаввали, мударрис, муъид, хофиз, имом, мукри, нокит, мужовир, фаррош, мусдир ва бошкалар сони хам белгиланган. Садр-мутаввалига мударрислар ва бошка ходимларни ишга кабул килиш, мадрасани таъмирлаб туриш вазифалари хам каратилган[3].

Туркистон халклари таълим тизимидаги "олтин аср", шубхасиз, Мирзо Улугбек (1409-1449) давридир. Улуг олим ва давлат арбоби, буюк бобокалони каби илм-фан ва маърифат хомийси Мирзо Улугбек Мовароуннахрда хукмронлик килган 40 йил давомида улка уша давр дунё цивилизациясининг энг пешкадам уринларини эгаллаган эди. Олим ва хукмдорнинг саъй-харакатлари туфайли Туркистон бутун мусулмон Шаркининг илм-фан ва маданият марказига айланди. Буюк жахонгир Амир Темур уз салтанатининг маданий-маърифий ва илмий кудратини ошириш учун узгалар юртидан олиму хунармандларни кучиртириб келтирган булса, Улугбек Мирзо даврида Арабу Ажам, Руму Х,индистоннинг толиби илмлари Туркистонга уз ихтиёрлари билан ёпирилиб келдилар.

Тарихий манбаларда Улугбек курдирган унлаб мадрасаю масжид, макбараю хонакох, бозору хаммомлар хусусида куплаб маълумотлар келтирилади, буюк олим курдирган мадрасалар эса замонлар оша бизнинг кунларимизгача етиб келганки, сухбатнинг давоми шу хусусда булади.

Мирзо Улугбекнинг Бухородаги мадрасаси 1417 йилда курилган булиб, унинг меъмори Исмоил ибн Тохир ибн Махмуд Исфахонийдир.

Мадраса хажми жихатидан кичик (тархи 50х40 метр) булиб, унда гузал кириш пештоки, ховлида эса икки кават хужралар, масжид, дарсхона мавжуд.

Мадрасанинг кириш дарвозаси унг табакасининг юкоридаги диласида машхур хадис - "Илм талаб килиш (урганиш) барча муслим ва муслималарга фарздир"-гузал настаълик хати билан ёзиб куйилган. Бундай ёзув - хадиснинг

Амир Темур томонидж курдирилган Хожо Ахмод Яccaвий мокборосидоги (Ясси, хозирги Туркистон шохридо) ёзyвлaр ичидо хом борлиги моълум.

Шу м&змунга уйгун булгж иккинчи ёзyв дaрвозaнинг биринжий (бронзо) xaлкacидa битилган куйидоги сузлор хом дик^^тта caзовордир: «Китобий билимга интилyвчилaр учун Аллох морхомотининг эшиги хомишо очикдир».

Шуни ойтиш жоизки, Мирзо Улугбекнинг Бухородоги модрососи кириш эшигидо илм, билимга тaшвик Ba торгиб этyвчи бундой ёзyвлaрнинг битилгани Мирзонинг тоълим тизимига, унинг учокдоридон бири булмиш мaдрacaлaргa олохидо эътибор коротгонидон дололот бероди.

Модросо фоолиятига доир моълумотлорнинг комлиги куп мaдрacaлaр устидо оник суз юритишга имкон бермосо-до, оммо унинг умумий йyнaлишдaги модросо эконлигига шубхо килмосо хом булоди.

Модросо хозирги кундо ca^^ra^ Мирзо Улугбек тaввaллyдининг 600 йиллиги мунособоти билон 1993-1994 йиллордо тaъмирлaнгaн.

Мирзо Улугбек 1433 йилдо шойх Абдулхолик Fиждyвоний кобрининг кун ботор томонидо бир кaвaтли кичик бир модросо (Fиждyвон шохридо) курдирди. Модросо пешток, ховлидa эсо мосжид, дорсхота Ba хонвкохдвн иборот булгад. Бу бежиз эмос эди. Мирзо Улугбек бу модросони куриш билон узининг хожогон торикотининг бонийси Абдулхолик Fиждyвонийгa нисботж булган хурмотини изхор этгж эди.

^озирги кундо бу модросо - хотакохнинг пештоки Ba олд кисми сокдониб колган. Кейинги юз йилликлaрдa ёзги мосжид биноси курилиб, унга ёпиштирилгон хомдо унинг ёнидо кичик миноро (Бухородоги Минорои Кадоннинг кичик нухоси) курилгон.

Мирзо Улугбек Сaмaркaнддa туплонгон илмий кучтар, мохир мухондислор мослохоти билон момлокотдо, жумлодон пойтохт Сaмaркaнддa тоълим тизими Ba илмий тодкикотлорнинг соморвли торздо ом^га ошириш моксодидо кенг куломли курилиш ишлорини бошлоб юборди. Шуниси борки, бу ишлорни бошлошдон олдин, тоълим тизими Ba илмий тодкикотлор учун модросо Ba модросо можмувлорининг мо^ади, вaзифacи, жойи, меъморлори хомдо хор бир иншооотнинг ушо доЕрдо кулга киритилган тежриболор Ba нозорий жихотдон acоcлaнгaн булишига котта эътибор коротилгон. Бу ишдо эсо мухондислор султони Fиёcиддин Коший, мошхур меъмор Ba ноккошлор Мухоммад ибн Мохмуд Исфохоний, Исмоил бин Тохир бин Мохмуд Исфохоний, Юсуф Шерозий, Мухоммод бин хожи Бондгир Ba бошкaлaрдaн

иборат гурух мавлоно Салохиддин Мусо Козизода-и Румий ва Мирзо Улугбекнинг бевосита рахбарликларида истикболли режаларни яратдилар. Ана шу асосда Бухоро (1417 йил) ва Гиждувонда (1433 йил) мадрасалар куриш, Самаркандда эса мадраса мажмуасини (комплексини) яратиш режаси тасдикланган эди.

Абдураззок Самаркандий (1413-1482) узининг "Матлаъ ус-саъдайн ва мажмаъ ул-бахрайн" асарида шундай ёзади:

"(Мирзо Улугбек) Самарканд шахрининг ичида, шахарнинг уртаси ва майдонининг марказида, Арки Олийга якин жойлашган Сар-и давоник деб аталган мавзеда бир-бирига рубару мадраса ва хонакох бино килди".

Мадрасанинг курилиши Бухородаги мадраса курилиши билан бир вактда бошланган булса-да, Бухоро мадрасаси 1417 йилда курилиб битказилди. Самарканддаги мадраса уз кулами ва иншоотларининг куплиги туфайли 14171420 йилларда куриб битказилган.

Мадраса меъморий жихатдан нихоятда мухташам булиб, наккошлик хаттотлик, тошйунарлик, ёгочкорликнинг энг олий намунасидир. Мадраса эгаллаган майдон сатхининг тархи 81х56 метр булиб, унинг олд томони -пештоки кун чикарга каратилган. Пештокда юлдузли осмон - кук тасвири, кириш дарвозаси ёгочда уймакорлик санъати асосида тайёрланган. Олд томони кисмининг жануб ва шимол томонларида уч каватли иккита гулдаста минора, уларнинг ёнларида иккита гузал гумбаз, мадрасанинг жанубий ва шимолий ён томонларида пештокли кириш дарвоза ва айвонлар, мадраса ховлиси кун ботар томонининг жануб ва шимолида эса яна иккита гулдаста-минора хамда иккита гумбаз.

Мадрасада икки каватда 55 хужра бор. Х,ар бир хужра уз навбатида, икки каватдан иборат. Биринчисида кознок, ва мутолаа, сухбат урни жойлашган булиб, иккинчи кават - ётокхонадир. Бир хужра икки кишининг яшаши учун мулжалланган.

Мадрасанинг турт томонида туртта дарсхона, кун ботар томонида эса масжид мавжуд. Мирзо Улугбекнинг Самарканддаги мадраса мажмуасининг бошка мадрасалардан фарк килувчи хусусияти унинг расадхонани хам уз таркибига олганлигида деб уктирилган эди. Шу фикрнинг тасдиги сифатида XVII юз йилликда яшаб ижод этган шоир, адабиётшунос ва муаррих мавлоно Мутрибий Самаркандийнинг "Тазкират уш-шуаро" асаридаги ажойиб бир маълумот матнини келтириш уринлидир. Мавлоно Мутрибий шундай ёзади: (мазмуни) "Аторуд фатинатли расад богловчилар ва Муштарий хислат Камар сурат ахтаршунослар етти иклим ва Ер маъмураси суратини султони шахид Улугбек Курагоннинг Самарканд-и фирдавсмонанддаги мадрасасини

деворига шундай тасвир этганлар (алохида бетда етти иклим харитасининг бу сурати берилган)" [4,5]. Мавлоно Мутрибийнинг ёзганларига ишонмок керак. Улардан куринадики, мадрасада етти иклим харитаси суратининг чизилгани расадхона ишга тушиб, етти иклим самтлари аниклангандан сунг унинг харитаси тузилган хамда бу харита нусхасининг сурати мадраса деворига чизилган. Мадраса даврлар утиши билан бир неча марта таъмирланганлиги натижасида бу сурат йуколган - кучирилиб кетган булиши мумкин. Шунинг учун хозирги кунда мадраса деворида чизилган етти иклим харитаси сурати сакланмаган.

Мадраса иш бошлаганда толиби илмларнинг билим савияси - даражаси аникланиб, улар уч гурухга - аъло (юкори), авсат (урта) ва адно (паст) га ажратилган. Бу уринда шуни хам эслатиш жоизки, толиби илмнинг кайси гурухга мансублигини билиш максадида, улар имтихон килинганлар. Имтихонни мавлоно Козизода Румий рахбарлигидаги махсус хайъат утказган. Толиби илмларни имтихондан утказиш маросимида баъзан Мирзо Улугбек хам катнашган.

Мадрасада укув жараёни етти ой давом этган. У мезон ойининг биринчи куни (21 сентябр) бошланиб, хамал ойининг биринчи кунигача (21 март) давом этган. ^амал ойидан (21 мартдан) мезон ойигача (21 сентябр) булган муддат таътил хисобланиб, толиби илмлар турли ишлар (дехкончилик, хунармандчилик, масжид имомлиги ва бошкалар) билан шугулланганлар.

Мадрасада таълим олиш муддати уч боскични - адно, авсат, аъло назарда тутган холда 8 йил белгиланиб, шу муддат ичида толиби илмга ойлик ва улуфа белгиланган.

Узининг кобилияти ва истеъдоди билан алохида ажралиб турган толиби илмларга дарс айтишга ижозатномалар берилиб, мадрасанинг узида мударрис сифатида олиб колганлар (масалан, Али Кушчи, Абдурахмон Жомийлар).

Мадрасани хатм килган толиби илмларга дарс укиши, яъни мударрислик килиш мумкинлигини билдирувчи ижозатнома - диплом берилган. Ижозатнома - дипломда толиби илм томонидан узлаштирган илм ва урганган асарлар номи ёзилган. Ана шундай ижозатнома - дипломлардан бири, яъни мирзо Улугбек мадрасасининг бош мударриси Салохиддин Мусо Козизода Румий томонидан 1435 йил тарихи билан берилган ижозатнома хозирги кунда Узбекистон Республикаси ФанларАкадемияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институтининг кулёзмалари фондида сакланаётир.

Мирзо Улугбек вафотидан (1449) сунг хам мадраса уз фаолиятини давом эттирди. Мавлоно Давлатшох Самаркандийнинг "Тазкират уш-шуаро" асарида (1487 йил) хабар беришича, бу даврда (1487 йилда) Мирзо Улугбек

мадрасасида 100 дан купрок толиби илм тахсилни давом эттирган. Бу толиби илмларга эса Хожа Фазлуллох Абу Лайсий, Али Кушчилар билан бирга Мир Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоиси" да ёзилишича, мавлоно Хожа Хурд хам мударрислик килган. Жумладан, Мир Алишер Навоий Самаркандда булиб, таълим олган вактдан (1465-1469 йиллар) Мирзо Улугбек мадрасасининг бу мударрисидан хам бахраманд булган. Мир Алишер Навоий ёзади: "Хожа Хурд - Самарканд тахтининг яккалама козиси ва Улугбек Мирзо мадрасасининг мударрисидур. Бовужуди фазлу камол акл ва дониш хулласи била орастадур ва бовужуди зухду тавко хусни ахлок зевари била пийростадур... Факир (Мир Алишер Навоий) нинг "Вакфия"-сининг тасхехин килурда "мин вакф-и Алишер" тарих топибдур" [6].

Узбекистон Республикаси истиклолга эришгач (1991 йил), тарих ва меросга янгича муносабат бошланди. Шунинг натижасида Мирзо Улугбек мадрасасини хам уз холига келтириш амалга оширилди. Хрзирги кунда Мирзо Улугбек мадрасаси Самарканд Регистон майдонининг шукухли ва азамат обидасига айланиб колди.

Шу уринда масаланинг яна бир жихатига тухталиб утиш жойиздир. Улкамиз дунёнинг энг кадимий олий таълим тизимига эга масканларидан бири экан, биз нега бугунги кунда республикамиздаги мавжуд университет хамда бошка олий укув юртларининг бошлангичини 1917 йилдан кейинги даврга олиб бориб боглашимиз керак? Академик. Б.Н.Валихужаев жуда хакли ва уринли таъкидлаганидек, жумладан, Самарканд Давлат университети Мирзо Улугбек мадрасасининг бевосита вориси булиб, унинг ташкил этилиш тарихига (1420 мелодий йил) бориб таркалади. Бу гап барча шахарларда (Тошкент, Бухоро, Хива...) мавжуд булган мадрасаи олиялар ва уларнинг ворислари булмиш университетларга хам тааллуклидир [7].

Адабиётлар:

1. Наршахий. Бухоро тарихи. - Т.: 1966. - 84 б.

2. Валихужаев Б. Н. Темурийлар кургон мадрасаи олиялар // Маърифат, 2001. 4 апрель.

3. Мукминова Р.Г. К истории аграрных отношений в Узбекистане XVI в. /Вакф-наме/ - Т.: Наука, 1966. - С. 66.

4. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти фонди. Инв. 2253. 158 а-в бетлар.

5. Валихужаев Б. Сурати хафт иклим дар мадрасаи Мирзо Улугбек // Овози Самарканд, 1992. 18 апрель.

6. Алишер Навоий. Мажолис ун -нафоис. Илмий танкидий матни. -Т.: Фан, 1961. - 182 б. (араб алифбесида).

7. Валихужаев Б.Н. Темурийлар курган мадрасаи олиялар // Маърифат, 2001. 4 апрель.

8. Бертельс Д.Е. Мусулманский Ренессанс. - Москва: Наука, 1966.

9. Бартольд В.В. Сочинения. Т.П, ч.2. - М.: 1964.

10. Ihsanog'lu E. Osmanli egitim muesseseleri. Кр.: Osmanli devleti ve medeniyeti tarihi, 2 cilt, - Istanbul: 1998, ss. 232-251.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.