Научная статья на тему 'БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МАСАЛАЛАРИ'

БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

169
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактаб / мадраса / хужра / талаба / кутубхона / вақф / тарих / дарс / дарсликлар / ҳукмдор / архитектура / school / madrassah / hujra-cells / student / library / waqf / history / lesson / textbooks / ruler / architecture

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Феруза Хаятовна Бобожонова

Мақолада XIX аср охири – XX аср бошларида Бухоро амирлигида мактаб ва мадрасалар фаолияти манбалар асосида ѐритиб берилган. Шунингдек, мактаб ва мадрасаларнинг умумий ҳолати ва фаолияти, талабаларнинг моддий аҳволи ва таъминоти масалалари ҳам кўриб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the activities of schools and madrasas in the Emirate of Bukhara in the late 19th early 20th centuries on the basis of sources. The general condition and activities of schools and madrasas, the financial situation and welfare of students were also discussed.

Текст научной работы на тему «БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МАСАЛАЛАРИ»

БУХОРО АМИРЛИГИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МАСАЛАЛАРИ

Феруза Хаятовна Бобожонова

БухДУ Бухоро тарихи кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди

АННОТАЦИЯ

Маколада XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро амирлигида мактаб ва мадрасалар фаолияти манбалар асосида ёритиб берилган. Шунингдек, мактаб ва мадрасаларнинг умумий холати ва фаолияти, талабаларнинг моддий ахволи ва таъминоти масалалари хам куриб чикдлган.

Таянч атамалар: мактаб, мадраса, хужра, талаба, кутубхона, вакф, тарих, дарс, дарсликлар, хукмдор, архитектура

ABSTRACT

The article describes the activities of schools and madrasas in the Emirate of Bukhara in the late 19th - early 20th centuries on the basis of sources. The general condition and activities of schools and madrasas, the financial situation and welfare of students were also discussed.

Keywords: school, madrassah, hujra-cells, student, library, waqf, history, lesson, textbooks, ruler, architecture.

Бошлангич анъанавий мактаб мусулмон болалари учун умумий маълумот берадиган хат-савод чикариш масканлари булиб, араб имлосида савод олиш, ёзиш ва укиш куникмаларини шакллантириш, [1] хисоблаш коида ва куникмаларини хосил килиш, табиат ва жамият, атроф-мухит, ислом дини хакида билим ва тушунчалар бериш, ахлок-одоб меъёрларига амал килишни ургатишдан иборат эди.

Бухородаги биринчи анъанавий мактаб 714 йили Кутайба ибн Муслим томонидан Бухоро аркида, зардуштийлар эхроми урнида бунёд этилган. "Мактаб" сузи арабча "катаба" - ёзмок феълидан ясалган булиб, ёзишга ургатиладиган жой дейилса, бошкаларида "мактаб" термини мирзалар мактаби маъносини билдирган. 1896 йилда Санк-Петербургда нашр килинган энциклопедияда: "Мактаб-мусулмонларнинг масжидлар кошидаги хат-савод чикариш ва диний удумларни узлаштириш даргохи" [2] дея таъриф берилган. Бундай анъанавий таълим тизими Урта Осиё ерлари Араб халифалиги томонидан босиб олингандан

April, 2022

1024

кейин (VIII асрда) зардуштийларнинг "дабиристон"лари урнида шакллангани маълум.

Урта Осиёда анъанавий таълим икки боскич: куйи - бошлангич мактаб ва юкори - мадраса боскичидан иборат эди. Айрим анъанавий мактабларда дарс бериш билан шугулланувчи домланинг иш хаки вакфномада белгиланган маблагдан тулаб борилиши купгина вакфномаларда уктирилган. Бундай маълумотларни Рауфбой угли Маъруфбой, Мирмансурнинг кизи Нозикой, Узбек угли Мирзо Гулом вакфномаларидан билиб олишимиз мумкин. [9,27]

Мактаблар куп холларда айрим бадавлат шахсларнинг хайр-эхсонлари эвазига, баъзан эса масжидларга тушган даромад эвазига курилган. Масалан, Мир Мансурнинг кизи Нозикой етти хонали уй ва болохонадан иборат булган ховлисини мактаб укувчилари фойдасига диний таълим олишларига ёрдам сифатида вакф килдирган.

Мактабхонада укишга кабул килиш ёши Бухорода 5 ёшдан 12 ёшгача булган даврни ташкил этган. Садриддин Айний узи яшаган уч юз хонадонлик кишлогида турт яшардан ун икки яшаргача булган болалар мактабнинг шогирдлари хисобланганлиги хакида маълумот беради. Анъанавий бошлангич мактабларда укувчи беш йилдан кам укимаган. Ёз ойлари ва рамазон ойида укувчилар таътилга чикишган. Мактабхонада тахсил оладиганлар укишининг давомийлиги бир катор омилларга, яъни домланинг махорати, укувчининг зехни хамда оиладаги мухитга боглик булган.

Анъанавий таълим тизимининг юкори боскичи-мадрасалар хакидаги илк маълумот Наршахийнинг "Бухоро тарихи" асарида берилиб, Бухоро шахридаги Форжак номидаги мадрасанинг 937 йилги ёнгин пайтида ёниб кетгани айтиб утилади. [3,84] "Мадраса" сузи лугавий жихатдан "дарс берадиган жой", "билимгох", "укиш жойи" деган маъноларни англатган. Урта асрларда Бухоро мадрасалари илм маскани сифатида нафакат Мовароуннахрда, балки Марказий Осиё, мусулмон шаркида хам машхур эди. Мадрасани муваффакиятли битирганлардан мамлакат бошкаруви, хукук-тартибот ва таълим муассасалари учун кадрлар, уламолар етишиб чиккан.

Бухоро амирлигида энг машхур ва нуфузли олий укув юрти бу Мир Араб мадрасаси булган. Мадрасанинг номи хам уни курдирган шайх номи билан боглик булиб, унинг тулик исми Мир Араб Абдуллох ал-Яманий булган. 1530 йилда бунёд этилган бу мадраса шахарнинг марказий кисмида курилган, унинг баланд пештоклари ва гумбазлари булиб, шимолий гумбази ярим кошин билан копланган,

April, 2022

1025

жанубий гумбази эса безатилмаган. Мадрасага хашаматли баланд пештокдан кирилган. Мадрасанинг гарбий томони Масжиди Калон номи билан аталган масжидга туташган. Мадрасанинг режаси ва ундаги бинолар худди Улугбек мадрасасидагидек жойлаштирилган. Мадрасада шайх Абдуллох ва унинг кариндошлари дафн килинган, шунингдек гурхона хам мавжуд булиб, дабдабали килиб безатилган. [7,82] Мадраса билан масжид орасида шахар ахолиси юрадиган йул булган. Мадраса ховлисининг чор атрофи икки каватли хужралар билан уралган. Мир Араб мадрасасининг вакфномасида кайд этилишича, бу ердан жуда хам куп олим ва уламолар етишиб чиккан.

Бу даврда Бухоро мадрасаларининг сони хакида турли манбаларда ва асарларда турлича маълумот кайд этилади. Н.Хаников мадрасалар сонини 180200 та, талабалар сонини эса 15-16 минг нафар деб курсатган. [11,217] XIX аср охири ва XX асрнинг бошларида Бухоро амирлигидаги мадрасалар сонини уша даврда яшаган Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айний 200 та, Садр Зиё 204 та, Мухаммад Али Балжувоний эса 400 та деб курсатади. [4,364] Хуллас, турли маълумотлар умулаштирилганда Бухоро амирлигида 200 дан 400 тагача мадраса мавжуд булган. Бухоро амирлигига кушни, илгари мамлакат таркибида булган Самарканд вилоятида 217 та мадраса булганлиги назарда тутилса, амирликда 400 тага якин мадраса мавжудлиги хакикатга анча якинлиги маълум булади. Туркистон генерал-губернаторлиги хисоботи билан боглик архив хужжатлардан бирида 1914 йилда Бухоро амирлигида 350 та мадраса фаолият курсатаётгани кайд этилган. [8,30]

Шунингдек, О.А.Сухареванинг фикрича, биргина Бухоро шахрининг узида 133 мадраса булган. Яна бир тадкикотчи Л.И.Ремпель XX аср бошларида Оренбургда чикадиган "Шуро" журналининг маълумотларига асосланган холда Бухорода олий даражадаги мадрасалар - 34 та, урталари - 35 та, куйилари эса -100 тадан ортик булганлигини курсатиб утади. Демак, факат Бухоро шахрининг узида 170 тадан ортик мадраса булган.

Бухорода янги усул мактабларининг ташкил этилиши 1900-1903 йилларга тугри келади. Айнан шу йилларда татар укитувчилари томонидан илк янги усул мактаблари очилади. [5,259] 1900 йилида Бухорода Пирмаст туманидаги Пустиндузон кдшлогидан булган Мулла Журабой томонидан амир Абдулахадхон рухсати билан янги усул мактаблари очилади, аммо орадан уч ой утгач, унинг фаолияти тухтатилиб, муаллимлари кувгинга учрайди. Бухорода илк махаллий янги усул мактаблари 19031904 йиллардан очила бошланган. 1903 йилга келиб Бухорода

April, 2022

1026

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1024-1028

6 та янги усул мактаби ташкил этилган эди. [6,52] 1908 йилнинг октябрь ойида Бухоронинг Дарвозаи Саллоххона гузарида Мирзо Абдулвохиднинг уйида укиш махаллий тилда олиб бориладиган янги усул мактаби расман очилади ва унга Мирзо Абдулвохид муаллим этиб тайинланади. [10,93] 1911-1912 йилларда Бухоро амирлиги худудида янги усул мактабларининг сони 57 тага етади. 1912 йилнинг охирларида Усмон Хужанинг кариндоши

Латиф Хужа томонидан Говкушон махалласида янги мактаб очилади.

Хулоса килиб айтганда, Бухоро амирлигида таълим тизими тадкик этилаётган даврда хам утган асрлар анъанаси сингари бошлангич (мактаблар) ва юкори (мадраса) боскичларидан иборат эди. Бошлангич таълим муассасаларида асосан араб алифбосида савод чикариш, ислом асосларини эгаллаш, ахлокий тарбияга ургу берилган. Уларнинг моддий асосини вакф мулклари, айрим шахслардан тушган хайри-эхсонлар ташкил этиб, асосан хусусий ва жамоа маблаглари хисобидан таъминланган.Бухоро мадрасалари узининг ислом дунёсидаги мавкеи ва нуфузини бу даврда хам йукотмаган эди. Жамият тараккиёти даражасидан келиб чикиб, мадрасалар уша вактда давлатнинг хукмрон сиёсатига ва ислом таълимотига хизмат килган. Мадрасаларнинг молиявий-хужалик таъминоти вакф мулкчилигига асосланган. Бухоро амирлиги мадрасаларининг курилиши, моддий-хужалик таъминоти масалалари давр талабларига жавоб бера олмаса-да, уларнинг фаолияти маънавий хаётда алохида урин эгаллаган. Бухоро амирлигида таълим тизимининг юкори боскичи булган мадрасалар шариат, таълим ва бошкарув тизимига кадрлар тайёрлаш, ислом асосларини урганиш, адабиёт, мантик каби фанларни ургатувчи маскан сифатида нафакат Урта Осиёда, балки мусулмон дунёсида яхши маълум эди.Бухоро амирлигида фаолият курсатган янги усул мактабларида укувчиларнинг "усули савтия", яъни харфларни товуш усулида укиш ва ёзиш оркали тезда савод чикариши, машгулотларни синф-дарс тизимида уюштирилиши, диний билимлар катори дунёвий билимларга катта эътибор каратилиши, таътил ва имтихон тартибларининг жорий этилганлиги, укувчиларни эркин фикрлашга ургатиш каби омиллар уша давр учун катта янгилик эди.

REFERENCES

1.УзР МДА, 47-фонд, 1-руйхат, 333-иш, 7-варак.

2.УзР МДА, 47-фонд, 1-руйхат, 333-иш, 6-варак.

April, 2022

3. Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. Форс-тожик тилидан А.Расулов таржимаси. - Тошкент: Фан, 1966. - Б. 84.

4. F.Bobojonova. Buxoro madrasalari manaviyat durdorasi. 2021- 364. p.

5. F.Bobojonova БУХОРО АМИРЛИГИДАГИ ЯНГИ УСУЛ МАКТАБЛАРИНИНГ ФА0ЛИЯТИ.2021 -Б.259.

6. F.Bobojonova. ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ШКОЛ ДЖАДИДОВ В БУХАРСКОМ ЭМИРАТЕ В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА.2021 -С-52.

7. F.Bobojonova.СТРОИТЕЛЬСТВО, МАТЕРИАЛЬНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ И ОРГАНИЗАЦИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ БУХАРСКОГО МЕДРАСЕ. 2021-С-82

8. F.Bobojonova.XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligida madrasa tizimi. 2021-Б-30.

9. F.Bobojonova. Buxoro amirligida XIX asr oxiri XX asr boshlarida ananaviy boshlsngich maktablar holati.2020.-Б-27

10. F.Bobojonova. фаолияти Buxoro amirligidagi jadid maktablarining faoliyati.2020. -Б-93

11. F. Bobojonova. Buxoro amirligidagi madrasalarning qurulishi, moddiy-xojalik taminoti va faoliyatini tashkil qilish masalalari.2020.-B-213

12. Lalikhon Mukhamedzhanova, THE EMERGENCE OF THE JADID MOVEMENT IN THE LATE XIX TH - EARLY XX TH CENTURIES AND THEIR SIGNIFICANCE AS A NATIONAL AWAKENING. Look to the past. 2021, Special issue 3, pp.32-46

13. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

14. Shohistahon, U., & Hakimali, A. (2019). The History of the Unani Medicine in Central Asia. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3), 4550-4553

April, 2022

1028

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.