Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ'

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
972
113
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Илм-фан / мадрасайи Олия / мадраса / алломалар / мударрислар / Мирзо Улуғбек / Али Қушчи / aстрoнoмия (ҳaйъaт) / мaтeмaтикa (риёзиёт) / таълим-тарбия / маънавий мерос / вақф.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ислом Акрамович Ҳамдамов

Ушбу мақолада темурийлар давридаги мадрасаларда таълим ва тарбия масалалари, шунингдек, мaдрaсaлaрдаги дунёвий билимларни ўрганиш, илмий анъаналар борасида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ»

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ

Ислом Акрамович Х,амдамов

Самарканд давлат чет тиллар институти доценти в.в.б., фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада темурийлар давридаги мадрасаларда таълим ва тарбия масалалари, шунингдек, мадрасалардаги дунёвий билимларни урганиш, илмий анъаналар борасида фикр юритилади.

Калит сузлар: Илм-фан, мадрасайи Олия, мадраса, алломалар, мударрислар, Мирзо Улугбек, Али Кушчи, астрономия (хайъат), математика (риёзиёт), таълим-тарбия, маънавий мерос, вакф.

Темурийлар даври таълим тизими катор олимлар томонидан эътироф этилган. Жумладан, чет эл олимларидан В.В. Бартольднинг "Улугбек и его время", А. Мецнинг "Мусульманский Ренессанс" каби асарларни келтириш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, Темурийлар саройида туркий тилда сузлашган булишига карамасдан, мадрасаларда дарслар араб тили ва ёзувида олиб борилган, илмий ва бадий асарлар араб тилида ёзилган, шу сабабдан мадрасаларда араб тилининг морфология ва синтаксис булимлари чукур укитилган. Араб тили ва ёзувини мукаммал урганиш, узлаштириш мударрис ва толиблардан талаб этилган.

Мадрасаларда укитиладиган фанлар мударрислар мавкеига, толибларнинг ёшига, урганиш савиясига караб таълим икки боскичга булинган. Биринчиси мадраса деб аталиб, илми наклия (Куръон, хадис, фикх, тасаввуф) - диний илмлар чукур ургатилган, илми аклия (рационал билимлар - тарих, адабиёт - шеърият, фалсафа, жугрофия, аник фанлар риёзиёт, хандаса, илми хайъат, илми аруз, мухандислик, араб тили ва унинг морфологияси, мантик тиббиёт, хаттотлик санъати) - табиий фанлардан эса умумий маълумот берилган. Умумий таълим мадрасаларини битирган толиблар, кичик мадрасаларда мударрис, масжидларда имом, козихоналарда муфти даражасида ва бошка сохаларда ишлаганлар. Куйи мадрасани битирган толиблардан иктидорлилари "Мадрасайи олияда" укишни давом эттирганлар. Мадрасайи олия таълим-тарбиянинг энг олий даражаси хисобланиб, асосан, йирик марказий шахарларда Самарканд, Бухоро, Х,ирот кабиларда булган. Толибларга жума дам олиш куни хисобланган. Толибларга укиш бир йилда олти ой давом этиб, сентябрдан мартгача давом этади. Колган ойлар таътил ойлари булиб, толиблар турли хил ишлар билан банд булганлар. Тадкикотчилар маълумот беришига кура, мадрасаларни йилига минглаб толиблар битирган, жумладан Х,иротдаги Ихлосия мадрасасида йигирма йил давомида ун

мингдан ортик толиблар битирган. Мадрасаларда дарс жараёнида талабаларнинг билим даражалари текширилган танловлар утказилган ва иктидорлилари укишни давом эттирган[1: -Б.149].

Мадрасалардаги укув муддати турлича булган. Жумладан, Мирзо Улугбек даврида мадрасалардабилим олиш йигирма йилгача давом этган ва укув режалари хам шу асосда тузилган. Бу маълумотлар бизни кунимизгача сакланиб колган вакфномаларда уз аксини топган[2:-Б.28]. Аммо айрим манбаларда Улугбек мадрасасини битирганлиги хакидаги хужжат олиш муддати ун олти йил хам булганлиги хакида маълумотлар учрайди. Жумладан, Шамсиддин Мухаммад ал-Балхийнинг мадраса томонидан берилган хужжатида (санад) ушбу маълумотлар келтириб утилган [3:-Б. 112-113].

Урта асрларда толиблар мадрасалар ётокхоналарида яшаб укишган, хусусан, Мавлоно Мир Хусайн Муъаммои "Ихлосия" мадрасасида яшаб, таълим олган. Бу хужжатда (дипломда) толибларга дарс утиш, хукуки берилар эди. Санадда (ижозотнома ёки диплом) толибнинг узлаштирган фани, сохаси ва асарлари кайд этилган. Ута кобилиятли битирувчилар уз мадрасасида ишга олиб колинган, жумладан, уз замонасининг машхур олим-у фузаололари хисобланган Али Кушчи ва Абдурахмон Жомийлар Мирзо Улугбек мадрасасида мударрис сифатида фаолият курсатишган.

Мирзо Улугбек мактабининг асосий мударриси ^озизода Румий 1435 йил мадрасада дарс бериш хукукини кулга киритган эди. Бугунги кунда ушбу хужжат УзФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик Институтининг кулёзма фондида сакланмокда[4:]. Кулёзманинг узбекча таржимасини академик Б.Ахмедов "Улугбек" номли рисоласида нашр эттириб, куйидаги жумлаларда ушбу давр таълим ва тарбия жараёнини ёритди: "...Шамсиддин Мухаммад ал-Балхий илм тахсил килиш учун ватанидан узок ерларга сафар килишни ихтиёр килди. Мусофирликнинг огир захматларига чидади... У Самаркандда ун олти йил чамаси истикомат килди. Мендан олий санад билан ижозат беришимни илтимос килди. Мен уни илтимосини кабул килдим. ^озизода Румий номи билан машхур булган факир ул-хакир Мусо Ибн Мухаммад Ибн Махмуд 838 йил ражаб ойининг урталари эди[3: - Б. 112-113].

Мадрасани тамомлаган толибга бош мударрис томонидан мухр билан тасдикланган хужжат (шаходатнома ёки санад) берилган. Ушбу санад Темурийлар салтанатининг барча худудларида мударрислик фаолияти билан шугулланиш хукукини берган ва бу мусулмон Шаркида тан олинган расмий олий таълим хужжати хисобланган. Темурийлар салтанатнинг барча худудларидан келган толибларни илмий салохияти юкори мадрасаларда укишга киришга, уни тугатишга, олимларнинг билимини, малакасини ошириши борасида куплаб амалий ишларни амалга оширган. Жумладан, Хиротдаги Гиёсия мадрасасига

Шахобиддин Абалхак ат-Тусий Тусдан, Кундуздан Мавлоно Мухаммад Бадахший, Абдурахмон Жомий, Шамсиддин Мухаммад ал-Балхий Самаркандга келиб, Улугбек олий мактабида билим олиб уз шахрига кайтиб кетганлиги манбаларда кайд этилган[3: - Б. 112-113, -1:Б. 156]. Х,иротдаги Шохрух мадрасасида Мухаммад Жажармий Самарканд мактаби вакили Али Кушчининг "Шарх-и тажрид" рисоласидан маърузалар укишда фойдаланган.

Демак, Самарканд мадрасаси олимлари турли фанлардан укув дарсликлар яратган. Таъкидлаш керакки, олимлардан Махдуми Мавлоно Фасихиддин Мухаммад ан-Низомий тилшунослик буйича укув кулланма, дарслик яратган. Унинг фалсафа ва риёзиёт фанларига оид рисолаларидан мадраса толиблари дарслик сифатида фойдаланган[1:-Б.97-98]. Машхур олим Мавлоно Саъдиддин Масъуд ат-Тафтазоний киркдан ортик асарлари (мантик, нотиклик санъати ва араб тили грамматикасига оид) Мовароуннахр мадрасаларида XIV - XVI асрларда дарслик сифатида укитилган[1:-Б.115]. Мирзо Улугбек мадрасаларда аник ва табий фанларга оид мутахасислардан ташкари давлат хизматчилари, элчилар, харбий лашкарбошилар (улуми аклия, улуми маъмурия, улуми харбия) тайёрланганлиги хакида маълумотлар учрайди. Барча даврларга хос хусусият мадрасаларда олимлар ва мударисларнинг йигилишлари чакирилган. Бундай йигилишларда толибларнинг билими, кандай дарсликлар ва асарлардан укитиш масаласлалари мухокама килинган. Жумладан, Самарканд марасасида 1420 йилда туксондан ортик олимлар, толиблар йигилганлиги хакида Зайниддин Восифий куйидаги маълумотни беради: "айтадиларки, олимлар йигилиш куни туксон аллома наздида мавлоно Хофий "ал-Мажист"дан дарс айтибдур"[5:-Б.50-51].

Темурийлар даврида мадрасаларга мутавалли лавозими булиб, мадрасага тегишли вакф ерларини тушадиган даромадни, вакф ихтиёридаги мулклардан (карвонсарой, дукон, тегирмон) келадиган даромадларни таксимлаш, ва уларни мадраса мударрисларига маош, толиблар яшаши учун маблаг каби хужалик ишларини юритишган.

Мадрасаларда таълим билан бир каторда одоб, ахлок коидалари хам ургатилган. Алишер Навоий "Вакфия" асарида мадрасалардаги одоб-ахлок, тартиб-коида хакида куйидаги ижтимоий фикрларни келтиради: "Шарт улким, мадраса маволиси (эгаси) мадрасада батутат (кечаси ётиб колиш) кдлгайларким, агар узга ерда сокин булуб, дарс чоги хозир булмасалар, мукаррар кдлгон вазифанинг нисфин (ярим) олгайлар ва бу мадраса ва хонакохнинг мударрисидин ё талаба ва мутавалли ва шайх ва хуффоз ва сойир амаласидин (амалдор) номашруъ амре содир булса, икки катлагача шаръан хар мувохазага (танбех) муставжиб булсалар, анга кура булсалар, анга кура таъзир ва эхтисоб килсунлар. Уч катла вужуд туткондин сунгра ихрож килсунлар, даги урнига ян киши насб килсунлар"[6:-Б.269]. Таъкидлаш керакки, мадрасадаги тартиб-коидалар,

толибларнинг дарсга катнаши каттик назорат килинган, дарсга уз вактида катнашмаганларга топширик бериш тухтатилган. Толиб сабабсиз уч марта дарс колдирса, талабаликдан чикарилган ва урнига бошка муносиб укувчи кабул килинганлиги манбалар келтириб утилган.

Таълим жараёнида мадрасаларда толиблар белгиланган вактда дарсларни узлаштира олмаса, мадрасада яшаб, укишни давом эттиришга шароит яратилиб берилганлиги манбаларда кайд этилган. Толиблар хар йили таътилга чикиб, уз ишлари билан шугулланишига шароит яратилган.

Демак, бизгача етиб келган манбалардан айрим битирувчиларнинг хужжатлари етиб келган, аммо тулик мадраса битирувчиларини билишимиз урганишимиз бизга ушбу даврда толиблар кайси асарларни, фанларни узлаштирганлиги ёки укув жараёнлари хакида туликрок маълумотларга эга буламиз. Шамсиддин Мухаммад ал-Балхийнинг хужжатларини мазмун-мохиятидан шуни билишимиз мумкинки, Мирзо Улугбек мадрасасини довругии Мовароуннахрдан ташкари бошка улкаларга хам таркалганлиги, Хуросон, Румдан Самарканд мадрасаларига толибларнинг билим олишга келганлиги билишимиз мумкин. Мирзо Улугбек академияси уз даврида шаркнинг машхур илм-фан, маданият маркази сифатида уз даврида янгича илмий-фалсафий тафаккурни шакллантирган. Чунки, Амир Темур салтанати ва темурийлар даврида Шарк ва Гарб халклариниг барча илмий-фалсафий тафаккур ютуклари Мовароуннахр маркази булган Самаркандда тупланган эди. Юкоридаги келтирилган Шамсиддин Мухаммад ал-Балхийнинг хужжатларидан (улуми салоса (Куръон, хадис, фикх, аник фанлар риёзиёт, хайъат, адабиётга тегишлидир) куришимиз мумкинки, Самарканд мадрасаси толиблари урганган билимлар, асарлар мазмун-мохияти жихатдан илмий ва тажрибага асосланганлиги, камрови кенглиги билан ахамиятлидир.

REFERENCES

1. Юсупова Д.Ю. Жизнь и труды Хондамира. - Ташкент.: Фан, 2006. - С.149.

2. Валихужаев Б. Самаркандда олий таълим - мадрасайи олия - университет тарихидан лавхалар. - Самарканд.: СамДУ, 2001. - Б.28.

3. Ахмедов Б. Улугбек. Эссе. -Тошкент.: Ёш гвардия, 1989.- Б. 112-113.

4. УзФА Абу Райхон номидаги Шаркшунослик Институти кулёзмалар фонди. Инв. N11010683/ III:

5. Зайниддин Восифий. "Бадоеъ ул-вакоеъ" Форсийдан Наим Норкулов таржимаси. Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1979. Б.50-51

6. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Йигирма томлик. Вакфия. Т. 14. -Тошкент, 1998 . - Б.269.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.