Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
460
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
Амир Темур / маънавий жасорат / “Темур тузуклари” / ЮНЕСКО / маданият / маънавият / фан ва маърифат / маданий мерос / адолат / темурийлар даври маънавияти. / Амир Темур / духовность / ЮНЕСКО / культура / духовная культура / наука и просвещение / культурное наследие / справедливость / духовность эпохи Тимуридов.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Сатторов Хуршиджон

Амир Темур буюк шахс, кураги ерга тегмаган саркарда, йирик давлат арбоби, қонуншунос, талантли меъмор, нотиқ, руҳшунос, шу билан бирга эл-юртини, халқини севган ва уни машҳури жаҳон қилган инсон. Амир Темурнинг тарихи кўп жилдлик китоблар ёзишга арзийди. Мустақилликка эришгунимизга қадар буни амалга ошириш имконига эга эмас эдик. Шукрлар бўлсинки, мустақиллик туфайли кўп минг йиллик бой тарихимизни, шу жумладан улуғ бобомиз Амир Темурни ўрганиш имконига эга бўлдик.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ДУХОВНОСТИ И ПРОСВЕЩЕНИЯ В ТИМУРИЙСКИЙ ПЕРИОД

Амир Тимур великий полководец, крупный государственный деятель, законовед, талантливый архитектор, оратор, духовник, но в то же время человек, который любил свою страну, свой народ и сделал его знаменитым миром. История Амира Темура стоит написать многотомные книги. У нас не было возможности сделать это, пока мы не обрели независимость. К счастью, благодаря независимости у нас была возможность изучить нашу богатую многотысячелетнюю историю, включая нашего прадеда Амира Темура.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ

РИВОЖЛАНИШИ Сатторов Хуршиджон, магистрант, Фаргона давлат университети Узбекистан, Фаргона ш. https://doi. org/10.5281/zenodo. 74282 76

Аннотация: Амир Темур - буюк шахс, кураги ерга тегмаган саркарда, йирик давлат арбоби, цонуншунос, талантли меъмор, нотиц, руушунос, шу билан бирга эл-юртини, халцини севган ва уни машхури жауон цилган инсон. Амир Темурнинг тарихи куп жилдлик китоблар ёзишга арзийди. Мустацилликка эришгунимизга цадар буни амалга ошириш имконига эга эмас эдик. Шукрлар булсинки, мустациллик туфайли куп минг йиллик бой тарихимизни, шу жумладан улуг бобомиз Амир Темурни урганиш имконига эга булдик.

Калит сузлар: Амир Темур, маънавий жасорат, "Темур тузуклари", ЮНЕСКО, маданият, маънавият, фан ва маърифат, маданий мерос, адолат, темурийлар даври маънавияти.

РАЗВИТИЕ ДУХОВНОСТИ И ПРОСВЕЩЕНИЯ В ТИМУРИЙСКИЙ ПЕРИОД

Аннотация: Амир Тимур - великий полководец, крупный государственный деятель, законовед, талантливый архитектор, оратор, духовник, но в то же время человек, который любил свою страну, свой народ и сделал его знаменитым миром. История Амира Темура стоит написать многотомные книги. У нас не было возможности сделать это, пока мы не обрели независимость. К счастью, благодаря независимости у нас была возможность изучить нашу богатую многотысячелетнюю историю, включая нашего прадеда Амира Темура.

Ключевые слова: Амир Темур, духовность, ЮНЕСКО, культура, духовная культура, наука и просвещение, культурное наследие, справедливость, духовность эпохи Тимуридов.

THE DEVELOPMENT OF SPIRITUALITY AND ENLIGHTENMENT DURING THE

TIMURIAN PERIOD

Abstract: Amir Timur is a great commander, a great statesman, a lawyer, a talented architect, orator, confessor, but at the same time a man who loved his country, his people and made him famous in the world. The story of Amir Temur is worth writing multi-volume books. We didn't have the opportunity to do this until we gained independence. Fortunately, thanks to independence, we had the opportunity to study our rich history of many thousands of years, including our great-grandfather Amir Temur.

Keywords: Amir Temur, spirituality, UNESCO, culture, spiritual culture, science and education, cultural heritage, justice, spirituality of the Timurid era.

КИРИШ

Биз хдмиша буюк утмишимиз, эзгу амаллари туфайли жах,он тарихида учмас из колдирган улуг аждодларимиз билан фахрланамиз. Уларнинг муносиб давомчиси сифатида хайрли юмушлар ташаббускори булишга, бунёдкорлик салох,иятимиз ила она-юртимизни янада обод этишга интиламиз. Зеро, бундай азму шижоат бизга сох,иб;ирон Амир Темурдан меросдир.

Жах,он тамаддунида Темурийлар даври илм-фан ва маданиятнинг ривожланиши билан чукур из колдирди. Бугун тарихий адолат тикланиб, бу беназир зотнинг хдёти ва фаолиятига дахлдор хдкконий карашлар юзага чикди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Амир Темурнинг тарих олдидаги хизмати бенихоят катта. Биринчидан у мамлакатда юкорида айтганимиздек кучайиб кетган феодал таркокликка бардам бериб, эл-юртни уз туги остига бирлаштира олди, марказлашган йирик феодал давлатини яратди. Бу билан хунармандчилик, савдо-сотик ва маданият ривожига мустахкам замин яратиб берди. Бугун «Темур ва Темурийлар маданияти», «Темурийлар давлати», «Темурийлар маданияти», «Улугбек ва Самарканд астраномия мактаби», «Навоий» ва «Бобур» каби кутлуг сузларни нафакат узбекнинг, балки жахон халклари асарлари сахифаларида учратар эканмиз, бу гапларнинг заминида албатта Амир Темурнинг улкан хизматлари ётади. Иккинчидан, Амир Темур, узи билибми-билмасданми, лекин бир катор халклар ва юртларни мустамлакачилар зулмидан озод булишига ёрдам берди. Масалан, уша даврнинг энг кудратли хукмдорларидан хисобланган Боязид Йилдиримни тор-мор келтириб, Болкон ярим ороли ва Европа халкларига озодлик багишлади; Олтин Урда хони Тухтамишни икки марта тор-мор этиб, Россияни мугуллар хукмронлигидан кутулишини карийб 300 йилга тезлаштирди.

Темур ва темурийлар даврида яратилган юксак маданиятни ЮНЕСКО ташкилоти хам бир неча бор эътироф этганлиги - Темурийлар Ренессансини халкаро микесда тан олинганлигини яккол исботлаб турибди. ЮНЕСКОнинг собик бош директори Федерико Майорнинг испан элчиси Клавихо асарларидан таъсирланиб, уша даврда яратилган меъморчилик, шеърият, техник ва илмий топкирлик - ушбу маданиятга афсонавий жахонгир Амир Темурнинг таъсири тугрисидаги айтган сузлари бежиз эмас.

Амир Темур замонида ёзилган асарларни кунт билан укисак, ургансак, унинг куп яхши хислатлари: тугрилик, мурувватлилик, эл-юртга мехр-мухаббат ва бошкаларни билиб олишимиз мумкин. Амир Темурнинг «Темур тузуклари», Низомиддин Шомий, Шарофиддин Али Яздийларнинг «Зафарнома» лари, Ибн Арабшохнинг «Темур хакидаги хабарларда такдир ажойиботлари» ва бошка асарларда келтирилган сохибкироннинг ибратли ишлари, панд-насихатлари ва угитларидан хам унинг кимлигини билиб олса булади. Булар эл-юрт ва фукароларнинг ташвиши, раиятпарварлик, мехр-мурувват, кушничиликка риоя килиш ва нихоят, мардлик ва кахрамонлик хакидаги угитлардир.

Сохибкироннинг бунёдкорлик сохасидаги тарихий хизматлари бекиёс. Амир Темур ва унинг авлодлари саъйи-харакатлари билан курилган мадрасалар, масжидлар, ханокохлар, саройлар, бозорлар, калъалар, каналлар ва бошка иншоотларнинг сон-саноги йук. Амир Темурнинг бевосита рахнамолигида бунёд этилган Бибихоним жоме масжиди, Гури Амир, Ахмад Яссавий, Занги Ота макбаралари, Оксарой ва Шохи Зинда меъморий мужизалари, Боги Чинор, Боги Дилкушо, Боги Бехишт, Боги Баланд сингари унлаб гузал сарой-боглар ва шу каби бошка иншоотлар шулар жумласига киради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Тарихчи Шарофиддин Али Яздийнинг гувохлик беришича, Амир Темур «Ободонликка ярайдиган бирор карич ернинг хам зое булишини раво курмасди».

Тарих бу кухна дунёда жуда куп жахонгирларни курган. Амир Темурнинг улардан фарки шундаки, у умр буйи бунёдкорлик билан машгул булган. Унинг «кай бир жойдан бир гишт олсам, урнига ун гишт куйдирдим, бир дарахт кестирсам, урнига унта кучат эктирдим», деган сузлари бунёдкорлик, яратувчанлик фаолиятининг тасдигидир. «Агар бизнинг кудратимизни билмокчи булсангиз, курган биноларимизга бокинг» деганда Амир Темур, аввало, уз халкига, келажак авлодларига мурожаат килган, десак янглишмаймиз.

Хар кандай жамият тараккиётини илм-маърифатсиз тасаввур килиб булмайди. Буни теран англаган сохибкирон хокимиятга келиши билан чикарган дастлабки фармонларини мадрасалар барпо этишга, илм толибларига нафакалар тайинлаш билан бошлаган. ^айси бир шахарга ташриф буюрмасин Амир Темур аввало уша ерлик олиму фозиллар билан учрашар, улар билан сухбат курар, турли мавзуларда бахслашар эди.

Тарих, тиббиёт, математика, астрономия, меъморчилик сохаларида юксак салохиятга эга Амир Темур учун бу табиий хол эди. Мазкур фазилат сохибкироннинг набираси Мирзо Улугбекка утгани шубхасиз. Мирзо Улугбекнинг давлат арбоби булиш билан бирга буюк олим даражасига етишишида бобоси Амир Темурнинг хизмати бенихоя катта булган. У Улугбекдаги ноёб кобилиятни бошданок пайкаб, сафарларда хам ёнида олиб юриб, дунёнинг машхур олимлари тарбиясидан бахраманд этган. Амир Темур маънавиятини белгиловчи бош мезон унинг бутун умр буйи амал килган «Куч - адолатда!» деган шиоридир. Бу шиорда Амир Темур хаёти ва фаолиятининг бутун мазмуни мужассамлашган, десак янглишмаймиз. Амир Темурнинг маънавий ва маърифий карашлари унинг уз фарзандлари, набиралари, тахт ворисларига колдирган угитлари «Темур тузуклари»да мужассамлашган. Бу бебахо тарихий асарда, хокимлар ва вазирларнинг вазифалари, уз ишига муносабати, ахоли турли катлами - раиятнинг хак-хукукини химоя килиш, сипохларга муносабат каби хаётий маънавий-ахлокий конун-коидалар уз ифодасини топган.

Темур ва Темурийлар даври, умуман Шарк, хусусан Урта Осиё илм-фани, маданияти, маънавияти, адабиёт ва санъати ривожида мухим боскич, янги тарихий давр, туб бурилишдир. Бу даврдаги маънавий-маърифий хаётдаги кутарилиш ва юксалишининг манбаи, бошланиши IX-XII асрларга бориб такалади. XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV асрдаги Урта Осиёнинг маданий, маънавий ва маърифий камолоти IX-XII аср маданияти, маънавияти ва маърифатининг давомидир. Урта Осиё халклари орасида етишиб чиккан буюк тафаккур эгаларининг бутун бир авлоди худди шу даврда шаклланди ва ижод этди. Бутун дунёга номлари машхур тарихчилар Шарофиддин Али Яздий, Мирхонд, Хондамир, Давлатшох Самаркандий; олимлар - Улугбек, Али кушчи, козизода Румий; файласуф шоирлар - Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Лутфий, Саккокий, Атоий; мусаввирлар -Камолиддин Бехзод, ^осим Али, Мирак Наккош; хаттотлар - Султон Али Машхадий, Султон Мухаммад Хандон, Мухаммад бин Нур ва бошкалар шулар жумласидандир. Уларнинг хаммаси уша давр ва узларигача булган инсоният маънавияти, маърифати ва маданияти ютугининг барча сохаларини мукаммал билиб ва узлаштириб олган, узлари танлаган сохаларнинг хали хеч ким томонидан забт этилмаган чуккиларини эгаллаган улуг сиймолар, комусий илм, акл эгалари булганлар.

Шунинг учун хам уларнинг бой, серкирра ижодлари, тенги йук ва такрорланмас илмий-фалсафий, бадиий, тарихий асарлари асрлардан асрларга, даврлардан даврларга эсон-омон утиб, барча алгов-далговларга бардош бериб бизларгача етиб келди.

Камолиддин Бехзод ва унинг шогирдлари ижодида юксак боскичга кутарилган мусаввирлик санъати Шарк уйгониш даврининг ютукларидан биридир. Бехзод узининг такрорланмас ижоди, гузал миниатюра санъати ва ажойиб махорати билан нафакат Шаркда, балки бутун дунёда хам учмас из колдиргандир. «Иккинчи Моний», «Шарк Рафаэли» деб юксак даражада эъзозланган Бехзод машхур суз санъаткорлари - Жомий, Хусайн Бойкаро, Шайбонийхон ва бошкаларнинг сиймоларини яратган юксак маънавият эгасидир.

Темурийлар даври илм-фан, маданият, маърифат ривожи Мирзо Улугбек (13941449) нинг номи билан чамбарчас богланиб кетган. У давлат арбоби, фан, маърифат хомийси, буюк олим ва мунажжим.

У узи бунёд эттирган расадхона ва илм-маърифат марказига турли сохаларда иш олиб борувчи 100 дан ортик илм ахлларини туплаб, кенг жабхада илмий кузатиш ишларини олиб борган. Булар ^озизода Румий, Fиёсиддин Жамшид, Али ^ушчи, Мавлоно Ахмад, Мухаммад Х,авофий, Абул Али Биржондий, Мирим Чалабий, Муиниддин Коший каби замонанинг забардаст олимлари булган.

Мирзо Улугбек шу асосда Самаркандда «Самарканд академияси» -«Улугбек академияси»га асос солган эди. «Зижи жадиди Курагоний» («Курагонийнинг янги астрономик жадвали») ва «Турт улус тарихи» номли асарларнинг муаллифидир.

Тарихчи олим Давлатшох Самаркандийнинг ёзишича «Улугбек геометрия борасида Эвклидга, астрономия сохасида Птоломейга ухшарди».

Мирзо Улугбек фан хомийси булиши билан бирга, мамлакатда маърифат ривожига хам катта ахамият берган алломадир. У Мовароуннахрда бир эмас уч мадраса курдирди. Булардан бири Самаркандда (1417-1420); иккинчиси Бухорода (1417) ва учинчиси Fиждувонда (1433) дир. Х,атто, Бухородаги мадраса пештокига хадисдан: «Илм олиш хар бир мумин ва муслима учун фарздир», - деб ёздириб куйди.

Улугбек купрок буюк олим, илм-фан, маърифат хомийси булгани учун хам янада кадрлидир. У геометрия, математика, астрономия, тарих, адабиёт, мантик, мусика илмларини билган. ^уръон, хадис ва фикх илмларидан хам яхши хабардор булган алломадир. XV асрда аник фанларнинг, хусусан астрономиянинг ривожида Улугбекнинг хизматлари бекиёсдир. Унинг дахоси бугун хам инсониятга хизмат килмокда.

Темурийлар даври маънавияти ва маърифати ривожи узларининг онгли хаёти ва фаолиятини инсоннинг бахт-саодати, халклар осойишталиги, ободонлик ишлари, илм-фан, адабиёт ва санъат ривожига багишлаган икки буюк мутафаккир Абдурахмон Жомий (14141492) ва Мир Алишер Навоий (1441-1501) ларнинг номи билан чамбарчас богликдир.

Абдурахмон Жомий Урта Осиё халклари маънавий оламида, бадиий тафаккур осмонида ёркин нур сочиб, учмас из колдирган мутафаккирлардан биридир.

Абдурахмон Жомий темурийлар даври дунёкараши, мафкураси булмиш накшбандийчиликка ихлос куйган, уни кабул килган, узи шу йулдан борган ва унинг гояларини таргиб этган. Накшбандийчилик адолатни, уз мехнати асосида бунёд этилган халол лукмани маъкуллаган, дабдабали хаётни рад этган, гирром йуллар билан мол-мулк туплашни коралаган. Бу таълимот инсонпарварлик, ростгуйлик, халоллик, мехнатсеварлик, маънавий поклик, камтарлик, самимийлик каби чин инсоний фазилатларни улуглаган.

Узбек халкининг буюк фарзанди, мутафаккир, давлат арбоби, узбек адабиёти ва тилининг асосчиси Алишер Навоий Урта Осиёнинг маънавий ва маърифий фикр тараккиётида алохида урин тутади. У адабиёт, санъатнинг турли сохаларига оид киркдан ортик асар яратди. «Чор девон», «Хамса», «Махбубул-кулуб», «Мухокаматул-лугатайн», «Мажолисун-нафис», «Лисонут-тайр» ва бошкалар шулар жумласидандир.

Навоий уз асарларида золим, мустабид, нодон, маишатпараст шох ва хукмдорларни коралаб, уларга карши инсонпарвар, халкпарвар, одил, адолатли хукмдор образини куяди. Навоий маънавияти ва инсонпарварлигининг марказий нуктаси десак, хеч янглишмаймиз. Навоий бутун умри буйича инсонпарварликни, одамийликни куйлаб, уни улуглаб утган. Кишилар гамида булиш, яхшилик килиш, мурувват курсатиш бу буюк зот хаётининг

мазмуни булган. Унинг кабрида мана бу сузлар битиб куйилган: «Шохи гарибон», яъни гариблар, ёлгизлар, факирлар шохи.

Навоий саховат ва мурувватда беназир инсон булган. Узининг жойлардаги ер-сувлари, мол-мулкларидан келган даромадларини тулалигича хайрия ишларига сарфлаган.

Биргина Хирот шахрида узининг жамгармаси хисобидан канчадан-канча бинолар, иншоотлар барпо этган. Инжил каналининг жануб томонида катта тиббиёт укув юрти ва шифохона барпо эттирган, уларга таникли табиб ва доришуносларни жалб этган. Ихлосия мадрасаси ёнида катта сарой курдириб, ундаги мехмонхонада камбагал бева-бечораларни текин овкат билан таъминлаган. Мухтож кишиларга хар йили икки минг пустин ва кийим-кечак таркатган. Бундан ташкари канал каздириб, Машхад шахрига сув келтирган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, биз ёшлар темурийлар даврида яратилган маънавий меросларни асраб-авайлашимиш ва урганишимиз зарур деб уйлайман.

Адабиётлар:

1. Жалолов А. Мустакиллик масъулияти. - Т., 1994..

2. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар. - Т.: «Шарк», 1996.

3. Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар. - Т.: Узбекистон, 2000.

4. Отамуродов С.О., Рахматов Ж., Хусанов С. Маънавият асослари. Маърузалар матни. - Т., 2000.

5. Амир Темур угитлари. Тошкент: "Узбекистон", 2007.

6. Rayimov, A. A., & Karimova, G. Y. (2021). Social Aspects Of The Formation Of Social Activity In Youth. Oriental Journal of Social Sciences, 29-32.

7. Рафикова, Д. К., & Каримова, Г. Й. (2020). ЁШЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШДА ^АДРИЯТЛАРНИНГ АХАМИЯТИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ, 2(1).

8. Arzimatova, I. M. (2020). Spiritual Culture Of Personality And Artistic And Aesthetic Changes. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(11), 160-165.

9. Arzimatova, I. M. (2022). Relationship Of Aesthetic Culture And Spirituality Of Personality. The American Journal of Applied sciences, 3(02), 100-104.

10. Arzimatova, I. M. (2021). Women's Rights in Government of a Democratic Society. Eurasian Scientific Herald, 2, 23-27.

11. Arzimatova, I. (2022). THE MAIN ASPECTS OF THE MORAL AND AESTHETIC CULTURE OF THE LEADING CADRES IN THE NEW STAGE OF DEVELOPMENT OF SOCIETY. Oriental Journal of Social Sciences, 2(1), 63-72.

12. Норматова, Д. (2022). ДИН МАЪНАВИЙ ^АДРИЯТ СИФАТИДА. Research Focus, 1(1), 40-45.

13. Normatova, D. (2022). Methods, Factors And Directions Of Moral Education. International Journal Of Culture And Modernity, 14, 86-91.

14. Каримов, У., Хакимова, Д., & Тулкинов, З. (2018). ЗАДАЧИ ПОСТРОЕНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА. Теория и практика современной науки, (10), 193-195.

15. Normatova, D. E. (2021). Attitudes Towards Moral Heritage In The History Of Central Asia. Oriental Journal of Social Sciences, 11-16.

16. Akhmadiev, N. M. (2019). ISLAMIC SPIRITUAL PROSPERITY OF YOUTH IN RELIGIOUS EDUCATION. Scientific Bulletin of Namangan State University, 1(6), 234-236.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.