Научная статья на тему 'КУЧ-АДОЛАТДАДИР'

КУЧ-АДОЛАТДАДИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
59
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
УСЛОВИЯ КУЛЬТУРНОГО РАЗВИТИЯ / ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ / ДИНАСТИЯ / ДУХОВНЫЙ ФАКТОР / РЕЛИГИЯ / ИСЛАМ / КОРАН / НРАВСТВЕННЫЕ КАЧЕСТВА / ПОБОРНИК / ЗАЩИТНИК / СОЗИДАТЕЛЬ / ПОЛКОВОДЕЦ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турғунов Т.А., Атязова Ф.

В результате долгой продолжительной борьбы Амир Тимур,начиная с 70-годов XIV века до начала XV века,создал крупнейшую централизованную империю, столицей которой был Самарканд, ставший красивейшим городом не только Востока, но и всего мира. Амир Тимур - разносторонне одаренный человек, прекрасно понимал, что духовный фактор крайне необходим и без него невозможно существование самого общества и любой человеческой цивилизации. Духовный фундамент имеет в империи Амира Тимура особое значение, на него опирается его мощь, сила, слава и величие. «Сила - в справедливости» - это его жизненное кредо, которому он следовал во всех своих делах. Патриотическое чувство, полководческая и воинская деятельность, созданная им своеобразная Восточная цивилизация - великолепное тому подтверждение. Деятели такого масштаба - редкость в истории человечества.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КУЧ-АДОЛАТДАДИР»

Т.А.ТУРГУНОВ, УзДЖТСУ, ЧИРЧЩ АТЯЗОВА, УзДЖТСУ, ЧИРЧЩ

КУЧ-АДОЛАТДАДИР

Аннотация. В результате долгой продолжительной борьбы Амир Тимур,начиная с 70-годов XIV века до начала XV века,создал крупнейшую централизованную империю, столицей которой был Самарканд, ставший красивейшим городом не только Востока, но и всего мира. Амир Тимур-разносторонне одаренный человек, прекрасно понимал, что духовный фактор крайне необходим и без него невозможно существование самого общества и любой человеческой цивилизации. Духовный фундамент имеет в империи Амира Тимура особое значение, на него опирается его мощь, сила, слава и величие. «Сила - в справедливости» - это его жизненное кредо, которому он следовал во всех своих делах. Патриотическое чувство, полководческая и воинская деятельность, созданная им своеобразная Восточная цивилизация-великолепное тому подтверждение. Деятели такого масштаба-редкость в истории человечества.

Ключевые слова: условия культурного развития, историческая личность, династия, духовный фактор, религия, ислам, Коран, нравственные качества, поборник, защитник, созидатель, полководец.

Кимки узбек номини, узбек миллатининг куч-кудратини, адолатпарварлигини,чексиз имкониятларини, унинг умумбашарият ривожига кушган диссасини, шу асосда келажакка ишончини англамокчи булса, АмирТемур сиймосини эслаши керак!

Ислом Каримов

Мустакиллик йилларида юртимизда тарихни ёзма манбалар асосида тадкик этишга эьтибор кучайди, аждодларимиз томонидан узок утмишда яратилган маданий-маьнавий меросни урганиш ва таргиб килиш долзарб масалалар каторига куйилди. Илм-фан, маданият ривожига улкан дисса кушган аждодларимизнинг унутилган номлари кайта тикланди. Модир саркарда, давлат арбоби, илм-фан ва маданият домийси булган Амир Темур ана шундай тарихий шахслардан биридир. Хазрат содибкирон марказлашган давлатга асос солди, уни дар томонлама мустадкам-лаб, ривожлантириб, шон-шудратини бутун жадонга ёйди, буюк салтанатнинг дукмдори сифатида миллатлар ва халкларни бирлаштирди. Унинг дукмдорлик йилларида маданият илм-фан, меьморчилик, тасвирий саньат, мусика ва шеьрият юксак чуккига кутарилди.

Амир Темур, Темурбек, тулик айтсак, Амир Темур ибн Амир Тарагай милодий 1336 йил 9 апрел куни Кеш (дозирги

Шадрисабз) якинидаги хушманзара кудна Хужа Илгор кишлогида тугилди ва 1405 йил 18 феврал чоршанба куни оламдан утди. Бутун жадонга шудрат таратган давлатга - буюк Туркистон давлатига асос солди.

Биз буни Амир Темурнинг жадон тарихи олдидаги катта хизмати деб дисоблаймиз.

Амир Темур узок давом этган огир кураш ва катта курбонлар эвазига мамлакатни мугул феодаллари дукмрон-лигидан озод килди. 1370-1380 йиллар орасида олиб борилган курашлар натижасида феодал таркокликка бардам бериб, Туронзаминни уз туги остига бирлаштириб марказлашган давлатга асос солди.

Давлатнинг буюклиги дабдабали мадкамалар, сон-саноксиз амалдорлар, кушин ва миршаблар билан белгилан-майди. Давлатнинг буюклиги, элу юртнинг бойлиги, халкининг тук ва фаравонлиги, юксак маданияти билан белгиланади.

Амир Темур давлат аппаратини шакллантирганда биринчи галда уни ихчам ва ишчан килиб тузди. Халол ва ташаббускор одамларни ёнига олди. Давлатни бошкаришда бир гуру^ амалдорларгагина таяниб колмади. У ах,олини барча табакаларига: саййидларга, олимларга, савдогар ах,лига, дех,кон билан косибга таянди, уларнинг максад ва манфаатларини катти; туриб х,имоя килди.

Амир Темур кушни Шарк мамлакатлари билан шунингдек, Италия, Испания Франция ва узок Англия билан иктисодий, сиёсий ва маданий алокалар урната билди.

Амир Темурнинг бетакрор илм-фан ва маданият ташкилотчиси хдмда хомийси сифатидаги хизматлари жуда буюк. Илм-фан, маданият ва маънавият ташкилотчиси ва х,омийси булиш учун олий х,укмдорнинг узи уша илм-фандан озми-купми хабардор булмоги зарур. Сох,ибкирон кенг маълумотли х,укмдорлардан эди. У ^уръон, Хадис, фикх, жугрофия ва тарих илмлардан бохабар одам булган.

Сох,ибкироннинг миллий маданият ва меъморчилик санъатининг ривожланти-ришдаги улкан х,иссасини бах,олаш осон эмас. ^иска килиб айтганда, Амир Темур бу борада бир эмас, минг подшох, бирикиб килолмаган ишни килди. У Кеш, яъни Шахрисабз, Самарканд, Бухоро, Туркистон ва бошка жуда куп шахдрларни обод килди, Чингизхон истилоси даврида вайрон булиб ётган Банокат, яъни Шох,рухия, Озарбайжондаги Бойлакон, Богдодни эса икки марта тиклади. Каналлар каздириб, какраб ётган ерларга оби-х,аёт багишлади, нафакат

Мовароуннах,рда бошка юртларда х,ам осмонупар масжиду мадрасалар, касрлар ва калъалар курдирди, ажойиб боги-роглар яратди. Лекин уз номини абадийлаш-тираман, деб уларнинг биронтасини х,ам уз оти билан атамади. Амир Темур наслидан Улугбек, Бобур, Султон Хусайн Байкаро, Жах,онгир, Гулбаданбегим, Зебинисо сингари ажойиб олим ва шоирларнинг чикиши х,ам бежиз эмас. Бунака подшох,ни каердан топса булади?

Машх,ур рус тарихчиси

А.Ю. Якубовский уни яна бир машх,ур

подшо^ Махмуд Газнавий билан киёслаб, Махмуд Газнавий бутун дунёни талаб, катта бойлик йигди, лекин узидан бирон кузга ташланарли ёдгорлик колдирмади, Темур эса топганини эл-юрт ободончилигига сарфлади, деб ёзган эди.

Темур даврида Самарканд янгича усулда кайта курилди.

Темур Самарканддаги ах,волни бутунлай узгартириб юборди. 1371-1372 йиллари пойтахт Самарканднинг бузилиб ётган х,исори, деворларини, Шахристон ва унинг олти дарвозаси Шайхзода, Оханин, Феруза, Сузангарон, Коризгох,, Чорсу х,ам тикланиб, обод килинди. Темурнинг амри билан Самарканд арки ичида турт каватлик иккита улкан сарой - Куксарой ва Бустонсарой курилди. Куксаройда давлат хазинаси, подшох,га карашли турли устахоналар ва камокхона жойлашган, Бустон сарой эса подшох,нинг асосий кароргох,и булган.

Амир Темур шахдрдаги х,ар бир мумин мусулмон учун мукаддас х,исобланган жойларни обод килишга алох,ида эътибор берди. Шундай мукаддас жойлардан бири Шох,изинда булиб, Темур даврида Улжа ойим, Туглук текин, сох,ибкироннинг опаси ^утлуг Туркан ого, синглиси Ширинбека макбаралари курилган. Амир Темурнинг катта хотини Туман ого х,ам Шох,изиндада бир катор иморатлар (масжид, хонакох,, макбара, чорток) ва Самарканднинг Чорсусида Тим курдиргани маълум. Машх,ур Рухобод (Бурхониддин Согаржий мозори) Шайх хожа Нуриддин Басир макбаралари, Гури Амир хилхонаси х,ам Темур даврида бино килинган ёдгорликлар жумласига киради.

Сох,ибкироннинг саъй-хдракати билан Самаркандда бир мунча жамоат бинолари (масжидлар, мадрасалар, хонакох,лар, карвонсаройлар ва хдммомлар) барпо этилди.

Самарканд атрофида янги шахарчалар курилди, ажойиб чорбоглар бунёд этилди. Шахдрчаларни Миср, Дамашк, Багдод, Шероз ва Султония деб аталди. Бунинг тагида катта максад ва сиёсат ётарди. Бу билан Темур Самарканд в а уз салтанатини жах,оннинг маркази деб, бошка пойтахтлар эса унинг атрофида

айланувчи йулдошлар демокчи булган. Содибкирон Самарканд ва унинг теварагида 1378-1404 йиллар орасида Боги Нав, Боги Жадоннамо, Боги тахти ^орача ва Боги Давлатобод сингари ажойиб чорбоглар дам бунёд эттирди.

Умуман, Самарканд Темур замонида мустадкам ва чиройли шадарга айланди. Хофизи Абрунинг сузлари билан айтганда, "Темур лойдан булган Самаркандни кайтадан тошдан курди".

Амир Темур ота шадри Шадрисабзни дам обод килди. Шадарнинг бузилиб ётган деворлари ва мудофаа иншоотларини, азиз-авлиёларнинг турбатини обод килди, мадобатли касрлар, масжиду мадрасалар, макбаралар, чорсу ва бозорлар, даммомлар курдирди.

Биз нима учун Амир Темур томонидан Самаркандда урнатилган тартиб, жуда катта курилиш ишларини олиб борганлиги, ободончиликка эътибори, савдогарларга кулай шароитлар яратиб бергани, узок давлатлардан олиб келган 150 мингдан ортик олимлар, усталар, дунармандлар, санъаткорлар, шоирлар, машшоклар, умуман кобилиятли, талантли инсонларни йигиб шадарни дунё пойтахтига айлантирганлиги ва доказо амалларда батафсил тудтаб утдик? Чунки, Самарканд шадри мисолида

Содибкиронни узи барпо этган давлатида дам шундай ишларни изчил олиб борганлигини ва бошкалардан дам талаб килганлигини куришимиз мумкин.

Амир Темурнинг ободончилик фаолияти аньанага айланиб, унинг ворислари томонидан давом эттирилган. Улуг бобокалонимиз Содибкирон Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги юртимизда кенг нишонланганлиги ёшлар калбида гурур ва ифтихор туйгуларини янада жуш урдириб юборди.

Амир Темурнинг улуг номи тикланиб, 1996 йил мамлакатимизда Амир Темур йили деб эьлон килиниб, Тошкент, Самарканд ва Шадрисабзда бу аждодимизнинг мудташам дайкаллари кад ростлади. 2011 йил "Темур тузуклари" тулик долда, мукаммал тарзда янгидан чоп этилди.

Шахарсозлик ва меьморчиликда Содибкироннинг бунёдкорлик содасидаги тарихий хизматлари бекиёсдир. Тарих бу кухна дунёда утган куп жахонгирларни билади. Уларнинг аксарияти факат бузган. Амир Темурнинг улардан фарки шундаки, у умр буйи бунёдкорлик билан машгул булган. Унинг "^ай бир жойдан бир гишт олсам, урнига ун гишт куйдирдим, бир дарахт кестирсам, урнига унта кучат экдирдим", деган сузлари бунинг ёркин исботидир. Амир Темурга дар бир зафарли вокеа ва севинчли додисани мудташам меьморлик обидаси барпо этиш билан нишонлаш одат булган.

Истиклол йилларида юртимизнинг куплаб шадар ва кишлокларидаги шод кучалар, майдонлар, жамоа хужаликлари, мактаблар, кинотеатрлар Амир Темур номи билан аталди. Тошкентдаги Амир Темур хиёбонида Темурийлар даври музейи барпо этилди, "Амир Темур" ордени таьсис этилди ва Халкаро Амир Темур жамгармаси ташкил килинди. Тошкент, Самарканд ва хорижий мамлакатларда ЮНЕСКО радбарлигида дазрат Содибкирон таваллудининг 660 йиллиги кенг нишонланди(1996).

Атокли адиб Пиримкул ^одировнинг "Амир Темур сиймоси" асари Содибкирон дакида тулаконли ва дакконий тасаввур беради. Асарда утмишда содир булган оламшумул тарихий вокеалар модияти, бу вокеаларнинг бош кадрамони Амир Темур шахсияти кизикарли тарзда, пухта уйланган бадиий композиция асосида узига хос жозиба билан тасвирланади. Она-Ватанни боскинчилар асоратидан озод килиш, халкни мустамлака зулмидан куткариш йулидаги курашлар, бу борадаги кадрамонликлар тарих садифасидан, халк хотирасидан асло учмайди. Содибкирон Амир Темур кадимий Ватанимиз Турон-Туркистонни чингизийлар империясининг бир ярим аср давом этган жабр-у зулмидан халос килиш учун халк озодлик даракатига етакчилик килиб, узок йиллар давомида мардона кураш олиб борди. Содибкирон улуг зафарлари, Олтин Урда ва Йилдирим Боязид босиб олган улкаларда дам мустамлака зулмини тугатишга замин яратди.

Амир Темур салкам беш юз йил тарих сахнасида фаолият курсатган сулоланинг асосчиси сифатида ифтихор билан тилга олинади.

Донишманд бобокалонимизнинг тарихий угитлари Узбекистон истиклоли йилларда халкимиз ва рахбариятимиз томонидан изчил амалга оширилаётганига бизнинг хар биримиз нафакат гувохмиз, балки бу улуг ишларга заррача булса хам хисса кушиш орзусида мехнат килмокдамиз.

Сохибкирон Амир Темур хазратлари миллатимизнинг суянган тогларидан бири, халкимизнинг абадий фахри ва гуруридир.

Ул зот Турон заминни мугуллар истилоси асоратидан озод этди, мамлакат ва халк дахлсизлигини, тинчлигини ва осойишталигини, ободлик ва фаровон-ликда ривожланишини тулик ва ишончли кафолатлай оладиган марказлашган кудратли давлатни вужудга келтирди, унинг амр-у иродаси остида бу ерда хаёт хар тарафлама гуллаб яшнади. Турон замин Амир Темур даврида Буюк Ипак йулининг кайнок, гавжум, файз-баракали гушаларидан бирига айланди.

Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига багишланган халкаро илмий конференцияда Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов уз маърузасида Амир Темур даври ва буюк тарихий шахс маънавий меросининг хозирги замондаги ахамияти хусусида шундай дейди: " Озод ва обод Узбекистон учун бугун Амир Темур шахсияти ва мероси нима учун керак?

Буюк аждодларимизнинг кайси фазилатлари биз учун азиз?

Биринчидан, Амир Темур аввало кудратли давлат курган. Давлат кудрати булмаса, бетакрор маънавий мерос хам, обидалар хам, тарихий ёдгорликлар хам булмасди. У давлат пойдеворини курган, давлатнинг хукукий асосларини барпо этган. Унинг давлатчилик борасидаги фикрлари нафакат уз даври, балки келгуси авлодлар учун хам катта ахамият касб этади.

Иккинчидан, Амир Темур бундан 600 йил аввалрок хеч кандай давлатнинг

кушнилари билан узаро алока тузмасдан, яъни бугунги тил билан айтганда, хамкорликсиз истикболи булмаслигини теран ва яхши англаган.

Амир Темур фаолиятидаги биз учун ибратли нукталардан яна бири шундаки, у савдо-иктисод муносабатлари оркали халклар, мамлакатлар уртасида ягона макон барпо этиш сохасида шундай ютукларга эришганки, бунга койил колмасдан иложимиз йук. Сохибкирон-нинг шу йуналишдаги саьй-харакатларини давомчиси сифатида Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёев давлатимизнинг ташки сиёсатида энг биринчи устувор вазифасини - якин кушнилар ^озогистон, ^иргизистон, Тожикистон, Туркманистон билан сиёсий, иктисодий, маданий алокаларни мустахкамлаш экани деб, киска муддат ичида, давлат ташрифларини уюштирди ва узилиб кетаётган алокаларни тиклади. Чегаралар очилди, савдо-сотик ишлари жадаллашди, минг йиллар давомида кону-кариндошларга айланиб кетган халклар орасидаги бирдамликни янада мустахкамлади.

Учинчидан, сохибкироннинг бунёд-корлик сохасидаги тарихий хизматлари ундан хам бекиёс. Амир Темур ва унинг авлодлари саъй-харакатлари билан курилган мадрасалар, масжидлар, хонакох-лар, саройлар, бозорлар, куприклар, йуллар, бекатлар, хаммомлар, каналлар, калъалар ва бошка катор иморат-у иншоотларнинг сон-саноги йук.

"Агар бизнинг кудратимизни билмокчи булсангиз, курган бинолари-мизга бокинг", деганда Амир Темур, энг аввало, уз халкига, келажак авлодларига мурожаат килган, десак янглишмаган буламиз.

Туртинчидан, хар кандай жамият тараккиётини илм-маърифатсиз тасаввур килиб булмайди. Буни теран англаган сохибкирон хокимиятга келиши билан чикарган дастлабки фармонларини мадрасалар барпо этиш, илм толибларга нафакалар тайинлаш билан боглаган. ^айси бир шахарга ташриф буюрмасин,

Амир Темур, энг аввало уша ерли олим-у фозиллар билан учрашар, улар билан сухбат курар, турли мавзуларда бахслашар эди.

Бешинчидан, Амир Темур уз миллати ва эл-юртининг такдири хакида куп уйлаган. У куйган хар бир кадам нафакат уша давр учун, балки келажак сари хизмат килган.

Тарихда хукмдорлар куп утган. Уларнинг аксарияти уз маишати ва айшу ишратидан нарига утмаганлиги маълум. Уларни бугун биров эсламайди хам. Бирок миллат гамида ёнган, унинг истикболи ва истиклоли йулида фидокорлик курсатиб яшаган арбобни келажак ва тарих хеч качон унутмайди. Амир Темур ана шундай тарихий ва унутилмас шахсдир.

Олтинчидан, Амир Темур бир хакикатни яхши англаган - жамият эътикодсиз яшай олмайди. Одамларга дин

керак, иймон керак, ишонч керак...Унинг эътикодига кура, давлат давлатлигини, дин эса динлигини килиши керак. Шу билан бирга халк дунёкараши, тафаккур тарзи хам анча ривожланди. Ахоли ва давлат уртасидаги муносабатлар узига хос тарзда мутаносиб тус олди.

Хулоса шуки, бизнинг тарихимизда Амир Темурдай улуг сиймо бор экан, унинг колдирган мероси, панд-у угитлари бугунги хаётимизга хамоханг экан, олдимизда турган бугунги муаммоларни ечишда бизга кул келаётган экан, бизнинг бу меросни урганмасдан, таърифламасдан, таргибот килмасликка хаккимиз йук.

Шунинг учун хам мана шу минбардан туриб, бутун Узбекистон халкига, колаверса, бутун жахон ахлига карата: "Амир Темур бизнинг фахримиз, ифтихоримиз, гуруримиз!", деб айтсам, уйлайманки, хато килмаган буламан".

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент.: Маънавият, 2008

2. Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Тошкент.: Узбекистон, 2010

3. Узбекистон Миллий энциклопедияси.1-12 жилдлар. Тошкент.: Давлат илмий нашриёти, 2000-2006

4. Ахмедов Б. Сохибкирон Темур.-Тошкент.: Абдулла ^одирий номидаги халк мероси нашриёти, 1996

5. Ибн Арабшох. Амир Темур тарихи -Тошкент.: 1992

6. Иброхим Муминов. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли.-Тошкент.: Фан, 1993

T.A.TypFyHOB, Ф.Атязова

As a result of a long long struggle,Amir Timur,from the 70s of the XIV century to the beginning of the XV century, created the largest centralized Empire, the capital of which was Samarkand, which became the most beautiful city not only of the East, but also of the whole world. Amir Timur is a multi-talented person, well aware that the spiritual factor is extremely necessary and without it the existence of the society and any human civilization is impossible. The spiritual Foundation in the Empire of Amir Timur is of particular importance, it is based on his power, strength, glory and greatness. "Power is in justice" is his life credo, which he followed in all his deeds. Patriotic feeling, military and military activities, he created a kind of Eastern civilization-a great confirmation of this. Figures of this scale-a rarity in the history of mankind.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.