Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ: БУЮК ОЛИМ, МУТАФАККИР МИРЗО УЛУҒБЕК ФЕНОМЕНИ'

ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ: БУЮК ОЛИМ, МУТАФАККИР МИРЗО УЛУҒБЕК ФЕНОМЕНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ҳамроева Ҳ

Ҳамма замонларда ҳам тафаккурни ўзгартириш, тафаккур тарзини янгилаш олам ва одам муносабатларини ҳамда жамиятни ислоҳ қилишнинг асосий мезони ҳисобланган. Комилликка интилаётган инсон тафаккур эгаси сифатида ўз мақсадларини рўёбга чиқариш, ўзлигини топиш учун имконият ахтаради. Мақсадига эришиш учун курашади, йўлда учрайдиган барча синовларни, машаққатларни мардонавор енгиб ўтади. “Зижи Кўрагоний”дек муҳташам кашфиёти билан дунёни ҳайратга солган буюк ватандошимиз, юксак салоҳиятли астроном олим, улуғ давлат арбоби Мирзо Муҳаммад ибн Шоҳруҳ Улуғбек Кўрагон том маънода фаннинг бир неча соҳаларида илмий мактаблар яратган улкан аллома эди. Унинг “Зижи Кўрагоний”, “Рисолайи Улуғбек”, “Тўрт улус тарихи” асарлари жаҳон цивилизациясига кучли таъсир ўтказиб, инсоният тафаккур тарихида кескин бурилиш ясади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ: БУЮК ОЛИМ, МУТАФАККИР МИРЗО УЛУҒБЕК ФЕНОМЕНИ»

ТЕМУРИЙЛАР РЕНЕССАНСИ: БУЮК ОЛИМ, МУТАФАККИР МИРЗО УЛУГБЕК ФЕНОМЕНИ Хамроева X,.

ф.ф.д. (DSc), доцент Узбекистон давлат хореография академияси https://doi.org/10.5281/zenodo.11126466

Х,амма замонларда хам тафаккурни узгартириш, тафаккур тарзини янгилаш олам ва одам муносабатларини хамда жамиятни ислох килишнинг асосий мезони хисобланган. Комилликка интилаётган инсон тафаккур эгаси сифатида уз максадларини руёбга чикариш, узлигини топиш учун имконият ахтаради. Максадига эришиш учун курашади, йулда учрайдиган барча синовларни, машаккатларни мардонавор енгиб утади.

"Зижи Курагоний"дек мухташам кашфиёти билан дунёни хайратга солган буюк ватандошимиз, юксак салохиятли астроном олим, улуг давлат арбоби Мирзо Мухаммад ибн Шохрух Улугбек Курагон том маънода фаннинг бир неча сохаларида илмий мактаблар яратган улкан аллома эди. Унинг "Зижи Курагоний", "Рисолайи Улугбек", "Турт улус тарихи" асарлари жахон цивилизациясига кучли таъсир утказиб, инсоният тафаккур тарихида кескин бурилиш ясади.

Мухтарам Президентимиз тугри таъкидлаганларидек, "Халкимизнинг орзу - интилишлари Мирзо Улугбек, ^озизода Румий, Али Кушчи, Давлатшох Самаркандий, Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур каби Иккинчи уйгониш даврининг буюк сиймоларини уйготди, уларнинг асарлари ва фаолиятида уз талкинини топган одил подшо, адолатли жамият, комил инсон гояларида намоён булди"[1; - 18 б.].

Сохибкирон Амир Темур Якин ва Узок Шаркка беш йиллик юришлари чогида Султония шахрида кароргох курдирган булиб, мазкур маконда тугилган Мирзо Улугбек гудакликдан харбий шароитда улгайди. Буюк малика - беназир бувиси Сароймулкхоним тарбиясини олган булажак алломада ватанпарварлик, бурч ва масъулият, илмга мухаббат туйгуси кучли эди. 14031405 йилларда Самаркандга саёхат килган Испания элчиси Руи Гонсалес де Клавихо уз кундаликларида бола Улугбекнинг салтанатдаги хорижий элчиларни кабул килиш маросимларида катнашганлиги хакида ёзади [7; - 117 б.].

15 ёшида Мовароуннахр тахтига утирган Улугбек Сохибкирон бобосининг оламшумул адолатпарварлик, бунёдкорлик, илмпарварлик ислохотларини давом эттиришга интилди. Самаркандда, Бухорода, Гиждувонда мадрасалар курдирди, уларда исломшунослик билан бир каторда

дунёвий илмларнинг, хусусан, аник фанларнинг тулик укитилишига эришди. Барча шахарларда хайрия муассасалари ишга тушди. Узбекистан Миллий энциклопедиясида ёзилишича, "Мирзо Улугбек Урта Осиё халклари илм -фани ва маданиятини урта аср шароитида дунё фанининг энг юкори погонасига олиб чикди. Унинг килган энг буюк иши - Самарканд илмий мактабини, уша давр академиясини барпо этганлиги булди. Бу илмий мактабда 200 дан ортик олимлар фаолият олиб борган. Улар орасида энг йириклари Козизода Румий, Гиёсиддин Жамшид Коший эди". [2; - 75 б.]

Ёшлар онгу - шуурида келажакка ишонч туйгусини, янгича тафаккурни карор топтириш учун халк узининг хакконий тарихини, улуг мутафаккирларини, буюк саркардаларини, миллий кахрамонларини билиши шарт. Х,азрат Навоий беназир "Хамса"да Мирзо Улугбекнинг дахолик кудратига, унинг буюк яратувчилик салохиятига юксак бахо беради: Темурхон наслидин султон Улугбек, Ки олам курмади султон анингдек... Расадким богламиш - зеби жахондур, Жахон ичра яна бир осмондур. [3; - 98 б. ]

Улуг шоир ёзганидек, "Жахон ичра яна бир осмон" расадхонанинг шухрати бутун дунёни тутди, унинг таърифига тил ожизлик киларди. Не саодатки, факат одамизодга маърифат хазинасию, "илми осмоний" ишониб топширилган, факат инсон Оллохнинг илму хикматига ошно этилган. Балки, инсон рухиятида осмону фалаклар хислати жамлангани учун хам Мирзо Улугбекни узига ром этгандир. Гап факат унинг эзгулик ва яхшиликка, маърифат ва маънавиятни юксалтиришга сарфланишида.

"Узбек педагогикаси антологияси" нинг "Улугбек угитларидан намуналар" фаслида буюк алломанинг "Саъй - харакат ва тиришкоклик жиловлари гузалдур, агар улар илмий хакикатларга ва донолик нафосатларига эришишга сарфланса ва токи мехрибон ва рахмли илохнинг тавфики бу заиф бандага хам етса. Хдкикатан хам "кимки бирор нарсани кидирса ва тиришса, у албатта уни топади", яъни уткир калами бирла ва чукур тафаккури бирла илмлар сирларига ва санъатлар нафосатига етади, айникса, фалсафий фанларда", деган фикрлари келтирилган[6; - 247 б.].

Мирзо Улугбек хикматларидаги гояларнинг долзарблиги, залвари айникса, ёшларни илмга, комиллик саодатига даъватларида яккол кузга ташланади. Зеро, уткир калам ва чукур тафаккур эгаси булиш ва улар воситасида илмлар сирлари хамда санъатлар нафосатини эгаллаш осон эмас.

Олимнинг комиллик хакидаги гоялари, тамойиллари, карашлари вакт утгани сайин, теранлашиб бораверган. Илм - Мирзо Улугбек каби

aдломaдaрнинг улкэн шaхс сифaтидaги 6уюк кyдрaтини нэмоён этиб, узидэн кейинги aвлодлaргa колдирaдигaн, хеч кaчон киммaти пaсaймaйдигaн бебэхо хaзинaсидир. У мaнсaб п0F0нaси эмaс, бэлки хaдккa хизмaт килиш воситaси 6УЛИШИ шaрт.

Хдр бир хaдкнинг Утмиши, бугуни Ba эртaсини хэммэ зaмонлaрдa хэм юксaк тaфaккyр эгaдaри 6улмиш yлкaн шaхслaр белгилaйди. Улaр миллaтнинг aкд-зaковaти, мaрдлик Ba жaсорaти, мехр - сaховaтини нaмоён килувчи, ёшлaрнинг йyллaрини, истикболлaрини ёритувчи ибрaт чирокдaридир. Энг мухими, Мирзо УлyFбек онa вaтaнгa сaдокaтдa хэм Сохибкиронгэ муносиб ворис эди. У "ТУрт улус тaрихи"дa мyFyл боскинчилaрининг Хорaзмгa хужумини шyндaй тaсвирлaйди: "Нaйзa Ba yкдaр билж одaмни бир - биригa михлaй, сихлaй бошлaдилaр. Бу хол шу дaрaжaгa етдики, шддирилгaнлaр сони - сaноFигa етиб бyлмaсди. Юз минг нaфaр сaнъaт Ba хунэр aрбобини aжрaтиб олиб, aёлy болaдaрни aсир олдилaр. Крлган одaмлaрни сэхрогэ хэйдэб чикиб, aскaрлaргa булишиб бердилaр. Айтишдaричa, хдр бир котилгa йигирмa турт мaктyл тyFри келгэн. Ёзишлaричa, котиллaр сони юз мингдaн зиёдa эди" [2; -164 б.].

Муэллифнинг фикричa, кyтилмaгaндa содир бyлгaн вокеликнинг сиру aсрори хэли хэнуз инсониятни уйгэ толдирaди, минг aфсyски, бу тилсимни aнглaмок сэодэтини хэ^эта хэм нэсиб килмэс экэн. Чингизхон номидэн келгэн чопэр yлyF эвлиё, ^^эти Шэйх Нэжмиддин Куброгэ "Шояд Хорэзм эхволи Fорaтy кэтл билэн бэртэрэф бугауси. Мэслэхэти шулки, сиз y ердaн тэшкэри чиксэнгизлэр. Дэрвешлэрингизгэ зиён - зэхмэт еткaзилмaгaй" [2; -

164 б.], дегэн хэбэрни е^^вли. Шундэ "^эзрэти Шэйх Вэлитэрош, Оллох унинг эрвохини мукэддэс тутсин, дедилэр: "Mam, етмиш йилдирки, Хорэзм хэлки билэн яшэб келмокдaмaн. Бугунги кундэ кэзойи илохий бэло жэзосини юборди. Улэрнинг кaдлaсидa муруввэт дегэн нэрсэ булмэйдики, орэсидэн кочиб, узимни бир чеккэгэ олсэм. Бэлки угар билэн биргэ беFaмонa яFмогa дучор булгэним тузукрок бутар. Бaдолaргa хэм утар билэн ёр булсэм!" [2; -

165 б.].

Дунёдэ шундэй мухтэрэм зотлэр булэдики, утар тэкдиридэги оддий инсоний фожиэтар кейинги эвлодлэр учун ибрэт мэкгабига, хэётий yлyFворликкa эйлэниб кетэди. Кдпб вэ эътикод янэ бир бор синовдэн утади. Х,эк батан юзмэ - юз келэдигэн сунгги синов, мэнгуликкэ кэсэм эди бу. "Алкиссэ, Хорэзм шэхри озод этилгвнидэн кейин хэлойикни сэхрогэ хэйдэб чикиб, кэтл этдилэр. ^ээрэти Шэйх Нэжмиддин Кубро, унгэ Оллохнинг рэхмэти булсин, ушэ шэхид этилгэнлэр жумлэсидэн эдилэр. Мэшхурдирки, кэтл ЧOFИ хэзрэти Шэйх бузургвор бир кули билэн кэтл этэётгэн кофир

яловининг учини ушлаб турдилар. Кейин, канчалик уринишмасин, кофирнинг яловини ул кишининг кулидан чикариб ола олмади. Охири ул кофир яловини киркиб олдилар. Яловнинг учи Х,азрати Шайхи шахиднинг муборак кулларида колди. Бу Х,азрати Шайхнинг минг - минглаб гайри - табиий одатларидан биридир. Уз куллари билан тутган ялов учи - "сари парчам" уз вафотлари санаси таъмияси эканини аниклашди. Ундаги харфлар киймати мажмуи 618 га тенг экан. Х,азрати Шайхи бузургворнинг Хоразм катли омидаги катли муборак туркий юнд йилига мувофик келадиган 618 -хижрийда содир булди. Х,азрати Шайхи Валитарош Шайх Нажмиддин Кубро, тангри унинг рухини мукаддас тутсин"[2; - 165 б.].

Улуг Шайхнинг уз эътикодига ва киндик кони томган тупрокка эзгу мухаббатини, ёвузликка ва боскинчиликка нафратини тасвирлар экан фалакшунос олим Мирзо Улугбек узидан кейинги барча авлодлар учун буюк донишманд, буюк тарбиячига айланади, техника асридаги китобхон куз унгида узи кунгил куйган осмон сингари юксалади. Дархакикат, яратиш, изланиш орзуси ва завки билан яшаб, хаётини шу эзгулик йулига багишлаган олимнинг маънавияти энг аввало билим доирасининг кенглиги, дунёкараши ва фикрлаш тарзининг теранлиги, яратган кашфиётларининг, асарларининг бебахолиги, таъсир кувватининг кенглиги, чукурлиги билан белгиланади. Академик Б.Валихужаевнинг фикрича, "Мирзо Улугбек томонидан Самаркандда бино килдирилган мадрасаи олия мажмуаси унинг бонийси хаётийлиги вактида факат овароуннахрдагина эмас, балки мусулмон Шаркида шухрат таратган укув ва илм марказига айланган эди. Бундаги илмий ва ижодий мухит, энг яхши педагогик тажрибалар унинг битирувчилари томонидан Шаркнинг купгина улкаларида давом эттирилиб, у ерларда таълим

с ^ с 55 ГГЛ

тизими ва илмий тадкикот ишларининг камолотига уз таъсирини курсатди [9; - 467 б.].

Х,ар кандай эзгу илмнинг серкирра жараёни пировард окибатда инсонпарварлик ва Ватанга мухаббат, садокат туйгулари билан уйгунлашиб кетади. Инсонлар жамият булиб яшаган энг кадим замонлардан бери мехр-окибат, мурувват, бурч ва масъулият тушунчалари уларни хар доим бирлаштириб, кунгилларини эзгу ниятларга чорлаб келган. Бу туйгулар уларга хаёт машаккатларини енгиш, катта максадлар билан ижтимоий тараккиёт сари интилишларида рухий мадад, куч-кувват багишлаган.

Буюк маърифатпарвар олим Абдурауф Фитратнинг "Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи" рисоласида "Хдтто "Тухфат ус - сурур"нинг айтишига кура, машхур Улугбек Мирзонинг узи хам мусикий олимларидан саналган", дейилади [11; - 162 б.]. Тарихга назар ташласак илм йулини

танлаган буюк аждодларимизнинг купчилиги комусий илмлар сохиблари булишган. Улар хар кандай шароитда хам инсонийликни ва калбларидаги эътикодни саклаб колишга, факат саклаб колишгина эмас, янада камол топтиришга интилишган. Зеро, илм билан эришилган комилликнинг, бахту саодат, шону - шухрат, фаровонлик, кут - бараканинг асоси мустахкам ва бокий булади. Унга эришиш учун хохишнинг узи етарли эмас, биринчи навбатда интилиш, матонат, тинимсиз мехнат ва ирода зарур.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, буюк фалакшунос олим, атокли давлат арбоби, фавкулодда кудратли салохиятга, тугма тафаккурга, илохий кучу, бетакрор зехнга эга Мирзо Улугбек учун илм энг катта бойлик, хаётининг мохияти эди. Уларнинг илм, ижод ва умр йуллари ёшларимизнинг онгу шуурига маърифат, нур, миллий узлик, ватанга мухаббат ва садокат туйгуларини бахш этади, деган умиддамиз.

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси. -Т.: Узбекистон, 2021.

2. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. -Т.: Чулпон, 1994.

3. Алишер Навоий. Хамса. - Т.: Узбекистон, 1995.

4. Захириддин Мухаммад Бобур. Бобурнома. - Т.: Юлдузча, 1990.

5. Узбекистон Миллий энциклопедияси. 9-ж. - Т.: Узбекистон, 2006.

6. Узбек педагогикаси антологияси. - Т.: Укитувчи, 1995.

7. Руи Гонзалес де Клавихо. Амир Темур Испания элчиси нигохида. - Т.: Замин нашр, 2019.

8. Валихужаев Б. Танланган асарлар. 1-жилд. - Т.: Зилол булок, 2023.

9. Валихужаев Б. Танланган асарлар. 2-жилд. - Т.: Зилол булок, 2023.

10. Валихужаев Б. Танланган асарлар. 3-жилд. - Т.: Зилол булок, 2023.

11. Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. - Т.: Маънавият, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.