Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК ОБСЕРВАТОРИЯСИ ВА КУЗАТУВЛАРИ НАТИЖАСИ'

МИРЗО УЛУҒБЕК ОБСЕРВАТОРИЯСИ ВА КУЗАТУВЛАРИ НАТИЖАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маджидов И

Мирзо Улуғбек – атоқли энциклопедик олим, астроном, математик, Самарқанд ҳукмдори Амир Темурнинг набираси бўлиб, уни "тахтдаги олим" деб ҳам аташади. Мирзо Улуғбек даврида Самарқанд илм-фан ва маданият марказига айланган эди. XV асрда Самарқандда барпо этилган обсерватория ўз даври учун ноёблиги ва буюклиги билан тенги йўқ эди. Мазкур обсерватория осмон жисмларининг – Қуёш, Ой ва сайёраларнинг қўзғалмас юлдузлар фонидаги ҳаракатини ва шу асосда, айрим равшан юлдузларнинг координаталарини ўлчаш ва таҳлил қилишни мақсад қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК ОБСЕРВАТОРИЯСИ ВА КУЗАТУВЛАРИ НАТИЖАСИ»

МИРЗО УЛУГБЕК ОБСЕРВАТОРИЯСИ ВА КУЗАТУВЛАРИ

НАТИЖАСИ Маджидов И.

техника фанлари доктори, профессор, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети ректори. https://doi.org/10.5281/zenodo.11122604

Мирзо Улугбек - атокди энциклопедик олим, астроном, математик, Самарканд хукмдори Амир Темурнинг набираси булиб, уни "тахтдаги олим" деб хам аташади. Мирзо Улугбек даврида Самарканд илм-фан ва маданият марказига айланган эди.

XV асрда Самаркандда барпо этилган обсерватория уз даври учун ноёблиги ва буюклиги билан тенги йук эди. Мазкур обсерватория осмон жисмларининг - Куёш, Ой ва сайёраларнинг кузгалмас юлдузлар фонидаги харакатини ва шу асосда, айрим равшан юлдузларнинг координаталарини улчаш ва тахлил килишни максад килган.

Уша даврда Самарканд расадхонасининг бош "телескопи"нинг довруги темурийлар мамлакати худудидан чикиб, дунёга таралди. Мазкур астрономик бурчак улчагич асбоб хакикатан хам улкан улчамга эга булиб, хашаматлигиги билан кишиларни хайратга солган. Турли манбалар, асосан Урта аср Шарк кулёзмаларига кура унинг баландлиги камида 40 метр деб белгиланган.

Унгача ишлатилган энг йирик астрономик курилма Х асрда Рай шахридаги (Эрон) радиуси 20 метр булган секстант эди. Х асрда Берунийнинг замондоши Абул Вафо ал-Бузжоний радиуси 7 метрли квадрант билан иш курган. XIII асрда Марога расадхонасида (Эрон) Насриддин Тусийнинг деворий квадрантининг радиуси 3.6 метр булган [1,2].

Улугбекнинг улкан кузатиш асбобида хар бир 70.2 сантиметрли ораликда белгилар куйилган булиб, улар 1 градусга тугри келади. Бош "телескоп" ёйининг узунлиги салкам 50 метрга тенг булиб, унинг жануб томонида жойлашган секстант айланасининг марказида ёритгичларни кузатиш учун урнатилган диоптр (туйнук)нинг ер сатхидан баландлиги 28 метрни ташкил килган.

Осмон жисмларини ураганиш натижасида, 1444 йилда "Зидж-и джадид-и Гурагани" номли асар яратилди. Бу асарнинг 100 дан ортик кулёзмалари дунё кутубхоналарида мавжуд булиб, бизнинг давримизга етиб келган, бу эса асарнинг жуда машхур булганлигини англатади.

Улугбек зижининг астрономия тарихи учун ахамияти жуда катта. Ушбу асар уз даври учун ута долзарб булган, унда: сайёралар харакати, Куёш, Ой,

юлдузлар каталоги ва математик усуллар берилган. Улугбек Зижи астрономия илмининг, шунингдек, мусулмон мамлакатларининг ривожланишига катта таъсир курсатди [3].

Улугбекнинг исми Европада ва умуман Гарб дунёсида бобоси буюк Амир Темур машхурлиги туфайли жуда тез маълум булди. 1582 йилда Севилияда Де Клавихонинг "Кундалиги" ва 1607 йилда Парижда "Буюк Темур тарихи" нашр этилиши туфайли европаликлар эътиборини Темур ва унинг кариндошларига каратди. 1648 йилда инглиз астрономи Джон Гривз томонидан амалга оширилган "Зиж"нинг нашрида хатто, асарнинг сарлавхасида хам Улугбек "Буюк Темурнинг набираси" сифатида танитилади.

Кейинчалик, ХУП-ХУШ асрларда Англияда Улугбекнинг юлдузлар каталоги ва географик жадваллари бир неча бор нашр этилиши туфайли буюк географик кашфиётларга билвосита таъсир курсатди. Европада ХУШ-Х1Х асрлар давомида Зижнинг алохида кисмлари лотин ва миллий тилларга таржима килиниб, бир неча бор нашр этилган. Умуман, Улугбек даври тарихига кизикиш тобора ортиб бормокда, уша давр илм-фани ва тарихига оид тадкикотлар олиб борилмокда, асарлар турли мамлакатларда нашр этилмокда.

Улугбекнинг асарлари XVIII аср бошларида гарбий Европада жуда машхур булди. Унинг асарлари дастлаб Англия ва Польшада, кейинчалик Франция ва Германияда машхур булади. Бу вактга келиб, астрономия тарихи атиги бир неча ун йилликларни ташкил этар эди. Уша пайтларда астронамик кузатиш асбоблар хали хам мукаммал эмас эди.

Академик В.П. Шеглов таъкидлаганидек, Эдмунда Галлейнинг Англиядаги оптик тажрибалари ва Гевелийнинг Гданскда утказган визуал кузатувлари бир неча ун ёй секундга фарк килди. Улугбекнинг "Зижи" юкори аникликдаги асбоблар ёрдамида олиб борилган кузатиш натижаси булганлиги сабабли, XVIII асрда хам Европа олимлари учун катта илмий ахамиятга эга булган.

Улугбек меросини урганишда Т.Н. ^ора-Ниёзийнинг "Улугбекнинг Астрономия мактаби" китоби мухим рол уйнади, бу асар узбек тилига таржима килиниб, икки марта нашр этилган [4]. Ушбу китобнинг нашр этилиши замон талабларига жавоб булди, чунки Улугбек "Зижи" уша пайтгача бирон бир замонавий тилга тулик таржима килинмаган эди. Шуни таъкидлаш керакки, айрим рисолалардан ташкари, ХХ-асрнинг охиригача чоп этилган асарларнинг хеч бирида "Зиж" яхлит асар сифатида хали тулалигича урганилмаган ва шархланмаган.

Биринчи марта Улугбекнинг "Зижи" замонавий рус тилига тулик шархланган таржимаси 1994 йилда Мирзо Улугбекнинг олти юз йиллиги муносабати билан нашр этилган [5].

Улугбекнинг "Зижи" хакидаги адабиётларнинг ушбу кискача шархи, бу асарнинг жахон илм-фани тарихида тутган урни накадар катта эканлигидан далолат беради. Бир неча асрлар давомида Улугбекнинг асари шархланган, урганилган, талкин этилган ва тушунишга харакат килинган. Улугбекнинг "Зижи" нафакат астрономия, балки Урта аср математикасининг хам энг юксак илмий ютуги булган. Буни Улугбек куллаган математик усуллар, формулалар ва коидаларнинг юксак савияда булганлиги хам тасдиклайди. Улугбек "Зижи" антик даврдан давом этиб келаётган астрономик стандартларни янгилади.

Х,озирги даврда Гарб халкларининг Урта Осиё халклари тарихи, илм-фан ва маданияти тарихига булган кизикишлари асосан, Улугбек "Зижи"нинг шухрати туфайли кучаймокда. Шунинг учун хам бу асар фан ва маданият ёдгорлиги сифатида узбек халкининг миллий гуруридир.

Адабиётлар:

1. Мамамедбейли Г.Д. Основатель марагинской обсерватории Насрэддин Туси.- Изд.АН Азарбайджанской ССР, Баку, 1961.

2. Мамадазимов М. Улугбек ва унинг расадхонаси.- Тошкент: «Узбекистон», 1994

3. Матвиевская Г. П., Розенфельд Б. А. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды. Кн. 2. С. 506.

4. Кары-Ниязов Т. Н. Астрономическая школа Улугбека. М.; Л., 1950; Его же. Избр. тр. Т.6. Ташкент, 1968.

5. «Зидж» Новые Гурагановы астрономические таблицы. Вступительная статья, перевод, комментарии и указатели А.А.Ахмедова. Ташкент, Фан, 1994.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.