Научная статья на тему 'ЭЪТИРОФНИ ОЛТИ АСР КУТГАН ИХТИРО'

ЭЪТИРОФНИ ОЛТИ АСР КУТГАН ИХТИРО Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
9
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Самарқанд / Афросиёб / Варахша / Болаликтепа / обидалар / сюжет / намоёнлар / рамз / галактика / ядро / юлдуз / сайёралар / харита / архитектура / қанос / тимсол / фалокёт / астрология / гирих / композиция / ҳаракат / меҳроб / морпес / спирал.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Саидахбор Собитович Булатов

Самарқандда жаҳон олимлариини ҳайратга соладиган яна бир кашфиёт аниқланди. XV асрда Мирзо Улуғбек раҳбарлигида Самарқанддаги Улуғбек мадрасаси пештоқисида ишланган астрологик безакда “Бутун дунё харитаси” ўз аксини топганлиги аниқланди. Ушбу “Бутун дунё харитаси” ўша даврда яратилган биринчи ва дунёда ягона нусҳаси ҳисобланиб, 600 йил бўлибдики, ўз ечимини кутиб келмоқда эди. Мақолада худди шу муаммо ечими ҳақида илмий фараз баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЪТИРОФНИ ОЛТИ АСР КУТГАН ИХТИРО»

ЭЪТИРОФНИ ОЛТИ АСР КУТГАН ИХТИРО Саидахбор Собитович Булатов

Низомий номидаги ТДПУ профессори, Россия халкаро педагогик таълим фанлари академиясининг ва "Антик дунё" халкаро илмий академиясининг академиги, Турон

фанлари академиясини академиги, Узбекистон Бадиий Академияси, Бадиий ижодкорлар уюшмаси аъзоси,

педагогика фанлари доктори 97- 344-19-52 bsaidaxbor@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10801648

Аннотация. Самарцандда жщон олимлариини щйратга соладиган яна бир кашфиёт аницланди. XV асрда Мирзо Улугбек рщбарлигида Самарцанддаги Улугбек мадрасаси пештоцисида ишланган астрологик безакда "Бутун дунё харитаси" уз аксини топганлиги аницланди. Ушбу "Бутун дунё харитаси" уша даврда яратилган биринчи ва дунёда ягона нусщси щсобланиб, 600 йил булибдики, уз ечимини кутиб келмоцда эди. Мацолада худди шу муаммо ечими уацида илмий фараз баён этилган.

Калит сузлар: Самарцанд, Афросиёб, Варахша, Болаликтепа, обидалар, сюжет, намоёнлар, рамз, галактика, ядро, юлдуз, сайёралар, харита, архитектура, цанос, тимсол, фалокёт, астрология, гирих, композиция, уаракат, ме^роб, морпес, спирал.

Аннотация. В Самарканде сделали открытие, которое повергло ученых в изумление. В астрологической росписи 15 века на потолке медресе Улугбека была найдена "Всемирная карта", выполненная под руководством Улугбека. Эта "Всемирная карта" являясь единственной созданной в то время, и не имеющая аналогов, вот уже 600 лет ждет свою разгадку. Данная статья, решает эти задачи.

Ключевые слова: Самарканд, Афросиаб, Варахша, Болаликтепа, памятники, сюжет, проявления, символ, галактика, ядро, звезда, планеты, карта, архитектура, кровь, символ, катастрофа, астрология, гирикс, композиция, движение, михраб, морпес, спираль.

Abstract. In Samarkand, they made a discovery that plunged scientists into astonishment. In the 15th century astrological painting on the ceiling of the madrasah of Ulugbek was found the "World Map", executed under the leadership of Ulugbek. This "World Map" being the only one created at that time, and having no analogues, has been waiting for its solution for 600 years. This article solves these problems.

Keywords: Samarkand, Afrosiab, Varakhsha, Bolaliktepa, monuments, plot, manifestations, symbol, galaxy, core, star, planets, map, architecture, blood, symbol, disaster, astrology, gyriks, composition, movement, mihrab, morpes, spiral.

"^адимги меъморчилик ёдгорликларнинг х,ар бир Fишти тарихий ах,амиятга эга булиб, уларнинг хар бир накшлари яширин маънога эга"

Шавкат МИРЗИЁЕВ

Узбекистон халкларининг тарихи, кадриятлари, илм-фан, маданият дурдоналарини х,ар томонлама илмий урганиш ва тах,лил этиш гоят мух,им. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси хузурида Узбекистондаги Ислом маданияти марказини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида" маърузасида "Улуг аждодларимиз томонидан яратилган ва бугунги кунда бутун маърифатли дунёни хдйратга солиб келаётган илмий мерос факат бир миллат ёки халкнинг эмас, балки бутун инсониятнинг маънавий мулки булиб, бу бебах,о бойлик янги ва янги

авлодлар учун донишмандлик ва билим манбаи, энг мух,ими, янги кашфиётлар учун мустах,кам замин 6Ули6 хизмат килиши шубхдсиздир". Шу Уринда Ислом цивилизация марказини канака безак килсак бyлади ва унинг мантикий ечими тyFрисида меъмор, олимлар санъатшунослар Уртасида мух,окамалар пайтида Президентимиз Самарканддаги Регистон майдонида УлyFбек мадрасасига назар ташлаб, меъморларга бир неча саволлар бериб туриб, Ислом цивилизацияси марказини асосий дарвозаси ва унинг безаклари асосида безаш кераклиги Fоясини илгари сурадилар хдмда УлyFбек мадрасаси пештокидаги безагида махфий рамзларни урганиш керак? деган FOя бердилар, уни чукур Урганиш учун Узбекистон Республикаси курилиш ва уй-жой коммунал хyжалиги вазири Ботир Эркинович Зокировга топширик топширдилар. Уша куни вазир Б.Э.Зокиров бир канча олим ва меъморларни йетиб мажлис yтказдилар. Ушбу мажлисда мен ва шогирдларимга УлyFбек мадрасаси пештокидаги безакларини урганиш учун топширик бердилар. Президентимизни топширетига асосан, 2018 йил Самарканддаги УлyFбек мадрасасини пештокидаги безакларни олти ойдан ортик вакт давомида илмий Урганиб, унинг пештокисида ишланган астрономик безакда бутун олам "космогоник" харитаси тасвири, яъни 18 минг олам харитаси асосида безалганлиги аникланди. Президентимизнинг илмий фарази тyFри эканлиги Уз исботини топди. Бу кашфиётни олимларимиз академик Ах,мадали Аскаров, архитектура фанлари доктори профессор Д.Нозилов, архитектура фанлари доктори Абдyманноп Зияев, академик Саъдилла Абдуллаевлар уз ижобий фикрларини билдирдилар ва "Коинот ва архитектура" деб номланган монография нашр килинди.

"Ушбу асар, - дейди А.Аскаров, - том маънодаги эзгуликни тарFиб килувчи илмий тадкикот, чукур мазмунли фалсафий акл х,осиласи ва сирли олам сирларини илмий асосда очиб беришга каратилган ноёб кашфиётлар мажмуасидир" деб бах,о берган эди. Хрзирда Ислом цивилизация марказининг асосий портали булмиш УлyFбек дарвозаси порталига Президентнинг FOяси асосида амалиётга кулланилмокда. Ш. Минавваров рах,барлигида Ислом цивилизация марказини биносининг х,ар бир дарвозалари уз номлари ва рамзий мантикга эга булган хдмда сурат ва сийрат yЙFyнлигида бадиий yЙFyнликда безалмокда. Шундан сунг, давлат рах,баримиз FOялари асосида илмий тадкикотлар олиб бориш учун тажрибали йирик олимлар ва унлаб ёш олимларларни илмий тадкикот ишлари олиб бориш учун глобал ва локал масалалар вазифалар тизими топширилди.

Шу олимлардан бири - ёш олима, архитектура фалсафа фанлари доктори Мадина Саипова билан биргаликда Мирзо УлyFбек курдирган меъморий обидаларида, яъни "Занги ота" макбарасида, Шохизинда киравериш дарвозаси пештокида, хорижда Тожмахдл мажмуасида ва бошка меъморий ёдгорликларида х,ам олам "космогоник" харитасининг рамзий тасвири акс эттирилганлиги исботланди хдмда шу материаллар асосида монографиялар, дарслик ва энциклопедиялар нашр килинди. Ислом цивилизация маркази билан хдмкорликда назария билан амалиётни yЙFyнликда иш олиб борилгани учун унлаб кашфиётлар килинди. Бу албатта, Ислом цивилизация марказини рахбари Ш. Минавваров кумаги ва маслахати асосида моддий ва маънавий кулланилиши сабаб булди. Шунинг учун меъморий безаклар шунчаки безак эмас, балки маълум мантикка, хикматлар оламига эга булмокда. Бу безаклар ва меъморий кисмлари рамзий маънода китоб сингари укиса булади.

Ислом цивилизация марказини дарвозаларини номланиши ва уларни безакларида мантикий асос борлиги дунё олимларини лол колдириши табиий. Президентимиз марказга аввалги ташриф чоFида: "Ушбу марказ миллий тарихимиз ва маданиятимизни тиклаш ва

янада равнок топтириш йулида янги даврни бошлаб беради. Бу марказ Учунчи Ренессанснинг илмий пойдевори булиши керак" деган эдилар.

Биз олимларга шундай вазифалар куйилдики, Ислом цивилизация маркази шундай санъат асари булиши керакки, дунё олимлари кузи билан караганда, хар бир мажмуани хар бир кисми, безаги, кам элементдан фойдаланиб, куп фикр бера олиши, улар узига хос рамзий мантикга эга булиши ва энг замонавий дизайнда безалиши, бу буюк асар асрлар давомида уз кийматини ва асл мохиятини йукотмаслиги керак. Ушбу анъана аждодларимиз тарихида из колдириши керак деб вазифа куйилди.

Бутун жахон астрономия дунёсини ларзага солган, олти юз йилдан ортик вакт ичида жахон олимлари тилида ва дилида достон булган буюк Султон, беназир аллома олим Мирзо Улугбек хаёти, илмий фаолиятини урганиш ва тадбик этиш натижасида маълум булаётган илмий кашфиётлар ханузгача башариятни лол колдирмокда. Куплаб илмий монографиялар, унинг сиёсатчилик ва иктисодиёт сохасидаги фаолияти, илмий ва маърифий меросини урганиш буйича очилган жабхалар Мирзо УлyFбекнинг куп киррали фаолиятиини очиб бериш билан бирга, унинг номини мангуликка мухрлади. Шундай булсада, кейинги даврда Мирзо УлyFбекнинг хаёти, хукмдорлик сиёсати ва иктисодий ислохотлари, меъморчилик, ислом дини ва маънавиятини кенг тадбик этиш йулидаги янги кирралари очилаётганлигининг гувохи булиб турибмиз. Кейинги йиллардаги олимларимиз томонидан буюк мунажжимнинг юкоридаги фан ва ижтимоий хаёт жабхаларини ёритиш ишлари объектив - холисона равишда очилмокда.

Мирзо УлyFбек яратган меъморий ёдгорликларига боксак, уша даврда тасвирий ва амалий санъат турларини накадар даражада ривожланганлигига икрор буламиз. Мирзо УлyFбек курдирган расадхонасининг ички деворларида ва шифтларида фалакиёт, ер шари, етти иклим билан боFлик булган кашфиётлар, мухим белги, рамз, тимсол ва ракамлар тасвирлари ишланган. Бу тасвирларни Абдураззок Самаркандий куйидагича таърифлаган: "... y олий бунёд ва yлyFCифат иморатнинг хоналари ичига туккиз фалакнинг хайъати-ю туккиз (осмон) доиралари шаклларини даражалар, дакикалар, сониялардан тартиб то ошираларгача (чизилди) хамда айланувчи фалаклар, етти сайёра, собита юлдузлар куриниши ва ер курраси хайъати-ю иклимлар сувратларини тоFлар, биёбонлар, ... дилназар накшлару, беназр ракамлар билан" чизилди.

Мирзо УлyFбекнинг дустлари ва якинлари орасида ^озизода Румий, Fиёсиддин Коший, Али ^ушчи каби машхур математик-астрономлар УлyFбек мадраса деворига (расадхонада хам чизилган булган) етти иклим харитаси чизганлар. Хрзирда коFOЗга етти иклим харитаси кучириб олинган нусхаси сакланади.

УлyFбек мадрасаси пештоки каносидаги композиция гулли гирихдан ташкил топган. Гуёки юлдузли осмонни инсон куз ойнасида намоён булади. Бу юлдузлар уймакор кошин булакларидан хосил килинган. Гирихлар орасида майда ислимий накшли уйма мармар безаклар ишланган. Сангтарош усталар канос безакларида жуда махорат билан ислимий накшлар билан безатганларки, узокдан хам, якиндан хам жозибага эга (1-расм).

1-расм. УлyFбек мадрасаси. (1417-1422)

УлyFбек мадрасасининг меъмори - ^авомиддин Шерозий (? -1440) булган. У УлyFбек Мирзонинг отаси Шохрух Мирзо саройида хизмат килган.

XV асрда Регистонда курилган барча иншоотлардан бизгача етиб келгани УлyFбек мадрасасидир. Унинг тархи шу йyсиндаги Укув юртларининг композициясига хосдир. Х,овли айланасида икки ошёнли килиб талабалар учун хужралар курилган, Fарб томонида -масжид, бинонинг турт томони талабалар ёз кунлари шyFyлланадиган эндор айвонлар жойлашган, шарк томонда - икки ёнини юксак миноралар эгаллаган, анча ичкарилаб кирган даромад равокнинг бурчакларида юлдуз накшли гирих - юлдузли осмон тасвирланган. УлyFбек учун бу мавзу тасодифий эмас: y хаётини фалакиёт илмига баFишлаган, мадраса укувчилари фанни эгаллашлари, таълим бериш тартибини диний коидалар доираси билан чеклаб куймаслик кераклигига ишора килар эди. "Интилиш - хар бир эр ва аёл мусулмоннинг бурчидир", - деган сузлар маърифатпарвар подшохнинг узига хос акидаси эди.

Х,андасий накшлардан иборат гирих равок токнинг асосий накш китъаларига ажратилиши белгилайди.

Ён пештокларнинг йирик микёсидаги накшлари узокдан кузатишга мулжалланган. Уларнинг осуда устида хандасий накшли гилам тушаб куйилгандек.

УлyFбек мадрасаси безакларида геометрик накшлар, ёзувли накшлар ва усимликсимон накшлар эгаллаган. Энг куп ишлатилган накш геометрик гирих, яъни хандасий накшлардир. Х,андасий накшлар жуда катта математик аникликни талаб килади. Геометрик накшлар борликни хаммаси аник улчамга ва шаклга эгалилигига ишора килинган. Юлдузсимон накшларни куп ишлатилишини УлyFбек бор умрини фалакиёт илмига бахшида этганлигини билдиради. Минораларга геометрик накшлар ичига ёзувли накшлар yЙFyнликда бажарилган. ^аносда эса 5-8-16 рахли юлдизли гирих композиция ишланган булиб, улар айланма харакат куринишида тасвирланган. Гирихлар бир-бирлари билан узвий боFланган. УлyFбек мадрасаси каносидаги безакларда галлактикаларнинг турсимон бир-бири билан занжирсимон умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган чексиз гравитацион системалар тизимини, яъни дунё (метаголактика) харитаси уз аксини

топган. Ушбу фикримизни исботлаш учун, мукаддас китобимиз булган ^уръони Каримга мурожат киламиз "Раббингиз осмонлару Ерни олти кунда яратган... - куёш, ой юлдузларни уз амрига мусаххар (муте) килиб куйган Аллохдир" (Куръони Карим, Аъроф сураси. 54-оят). Бу билан бизнинг фикримизча, бутун оламни Аллох мукаммал ва бир-бири билан узвий ва занжирсимон умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган. Рене Декарт айтадики, "Дунё аъло даражада мойлаб куйилган механизм ва уни кимдир харакатга келтириб туриши аник". 2-расмда бутун олам, яъни метагалактика берилган ва уларнинг умумий куриниши акс эттирилган. Метагалактика - юлдуз система (галактика)лари мажмуи, Исломда 18 минг олам дейилади.

3-расмда Самарканддаги УлyFбек мадрасаси каносидаги безакларини тахлили берилган булиб, шу безакларни бирма-бир рамзий тахлил килиб чикамиз: 1. Галактика. 2. Галактика ядросидаги туйнук. 3. Галактика ядросидаги халка. 4. Митти юлдузлар. 5. Турсимон ислимий накшлар. 6. Юлдузлар. 1. Юлдузлар уки. 8. Геометрик накшлар орасидаги усимликсимон накшлар. 9. Саккиз киррали юлдуз маркази. 10. Ун олти киррали юлдуз. 11. Ун олти киррали юлдузнинг уки. 12. Саккиз киррали юлдуз. 13-14-мунаббат накшнинг турт томонга такрорланиши. 15. Мехроб. 16. Морпеч, яъни арконсимон бурама накш. 11. Олти киррали юлдузчадан ташкил топган хошиясимон накш киррали юлдузча.

2-расм. УлyFбек мадрасаси каносидаги безакларда галактикаларнинг турсимон бир-бири билан занжирсимон умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган чексиз гравитацион системалар тизимини, яъни дунё (метагалактика) модели уз аксини топган

3-расм. Самарканддаги УлyFбек мадрасаси

каносидаги безакларини тахлили

Миноралар - yлyFлик,тантанавийлик, Fалаба, инсон билан коинотнинг yЙFyнлиги ва узвий боFликлик рамзи. Икки минора эса, тил билан дил yЙFyнлиги. Икки олам yЙFyлиги, икки олам саодатини билдиради. УлyFбек мадрасасидаги туртта минора эса, дунёни турт устунини англатади. Дунё турт унсурдан ташкил топган.

Минора тепа кисмидаги гузал тугаллик, яъни гулдастадаги мукарнаслар бамисоли галактикадаги юлдузлар тизимини харакатларини айланма харакатини рамзий ифодасини бидиради.

Морпеч - харакат ва хаёт рамзи. Оламдаги барча нарсалар харакатда. Х,аракатни абадийлигини, дунё абадий харакатдан иборатлигини билдиради. Х,аракат булмаган жойда хаёт булмайди. Равокдаги арконсимон безак, яъни морпеч мехроб шаклда берилган. Морпеч спиралсимон харакатни, яъни оламдаги барча нарсалар спиралсимон харакат килади. Улар коинот билан узвий боFланганлигини англатади. Дунёдаги барча харакатлар бир нуктадан бошкариб турилишига ишора килинган.

Энди УлyFбек мадрасаси каносдаги безакларни элементларини бадиий тахлил килиб курамиз. УлyFбек мадрасасидаги каносидаги гулли гирих композицияси эзотрик астрономик накш турига киради. Бу билан олам мураккаб тузилганлигини рамзий маънода ишора килинган. Геометрик шакллар оркали бутун олам тузулишини берилган булса, усимликсимон накшлар оркали тириклик, яъни хаёт рамзида ифодаланган. Бу билан бутун олам бир-бири билан узвий боFланганлигини ва гравитацион тортишиш кучига эгалиги ишора килинган. Мунаббат, яъни турт томонга чексиз такрорланадиган накш олинганлиги оламнинг чексизлигини билдиради.

Усимликсимон накшлар табиатни ва хаёт рамзидир. Борликни ипсиз турсимон кувват билан боFлаб турилишини рамзий ифодасидур.

Геометрик накшлар, яъни гирих - геометрик накш хисобланиб, унинг келиб чикиши урта асрларда математиканинг равнак топишига боFлик булган. Мирзо УлyFбек даврига келиб, баъзида каносларни ва пешток равоклари ён деворларини безатишда мураккаб "юлдузсимон" гирихлардан фойдаланилган.

Геометрик накшлар сайёраларни катъий тартибда жойлашганлиги ва уз мовзанатига эгалигини англатади. Улар маълум тартибда харакат килишини ва бир-бири билан ипсиз кувват билан боFланганлиги тасвир оркали берилган.

УлyFбек мадрасаси каносидаги тасвирланган геометрик накш тyFри чизиклардан ташкил топган гирих композиция тасвири бутун оламни харитасини рамзий ифодалашдир. Олам харитасига куз ташласак, барча сайёралар мукаммал жойлашганлиги, уларнинг хар бири узвий ва узлуксиз боFланганлиги хамда сайёралар катъий конуниятлар асосида айланма (спиралсимон) харакатланиши курсатилган. Х,ар бир сайёра уз уки атрофида айланишини юлдузлар уртасида нукталар билан рамзий ишора килганлигини куриш мумкин. Сайёралар ва бутун олам мукаммал яратилганлигини рамз ва тимсолларда акс эттирилган. Х,ар бир сайёраларни дунёда уз мувозанатини саклаб туради. Мувозанатини бузилиши хаётни тугашини билдиради.

Ун олти киррали юлдузлар ичига чизилган накшлар бамисоли куёшни оламга таралаётган харакат, яъни марказдан хамма томонга нур таралаётгандек холатда мадохил накш оппок куртаклар берилган. Бу эса, куёшни (зиё) таркалишини ва куёш сайёрасини бутун олам билан узвий алокада боFланганлиги тимсолида акс эттирилганлиги кузга яккол

ташланади. Бу битта оламда эмас, балки узга 18 минг оламда шу холатни накшларни такрорланишини куриш мумкин. 5 ва 8 киррали юлдуз шаклларда хам усимликсимон накшлар эса, хаётни, иккинчиси - сайёраларни бир-бирлари билан боFликлигини хамда чархпалак шаклини беради. Чархпалак эса, оламни абадийлигини билдиради. Намоёндаги барча накшлар яхлитликка эга булиб, усимликсимон накшлар, геометрик накшлар билан узвий яхлит мантикий FOяга эга.

Галактика - юн. сalaktikos - сутли, сутсимон, умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган хамда куёшни хам уз ичига олган 200 млрддан ортик юлдузнинг улкан гравитацион системаси. Галактика юлдуздан ташкари юлдузлараро мухит - газ, чанг ва турлари майда космик зарралар хам бор. Галактика грекча - "сомон йули". Галактиканинг кундаланги тахминан 100 минг ёрyFлик йилига баробар. Бундай галактикаларни бир нечтаси метагалактикани ташкил этади (4-6-расмлар). Галактика марказида эса, зич деярли шарсимон юлдузлар туплами булиб, y Галактика ядросини ташкил килади. Барча юлдузлар ана шу галактика ядроси атрофида айланади. ^уёш уз атрофидаги сайёралар билан бирга галактика ядросини 180 миллион йилда тулик айланиб чика олади. Ана шу нихоятда катта вакт оралиFи галактика йили деб аталади. Юлдузлардан ташкари, галактика таркибига майда каттик космик чанг ва газларнинг жуда йирик сийрак булути хам киради. Улар чанг ва газ туманликлари деб аталади.

1

4-расм. Галактика кисмлари. 1 - галактика, 2 - галактиканинг ядроси (халкаси ва туйнуги), 3 - юлдузлар, 4 - юлдузларнинг айланиш уки.

Галактика ядроси, халкаси ва унинг туйнуги. Галактика ядроси туйнук халкадан ва бошкалардан иборат булади (5, 1-расмлар).

5-расм. УлyFбек мадрасаси каносидаги галактика ва коинотдаги галактиканинг фото суратини солиштирма куриниши хамда уларнинг ядроси

Галактикадаги митти юлдузлар. Коинотдаги барча митти юлдузлар хам маълум конуният асосида муаллак холати ва уларнинг маълум тизимда харакатланиши рамзий холда ишора килинган.

Турсимон усимлик накшларини берилиши дунёдаги барча заррачадан тортиб галактикаларнинг барчаси турсимон бир-бири билан занжирсимон ва турсимон умумий узаро тортишиш кучи билан буланганлиги акс эттирилган.

Ун олти киррали юлдузсимон ислимий накш марказида сари; доира берилган булиб, хар бир галактика марказларида худди шу сари; доира нуктасини куриш мумкин. Сари; доирасимон нукта галактика ядросининг туйниги жойлашганлиги акс эттирилган. Галактикани туйнугини берилиши уз ук атофида айланишини билдиради.

Беш киррали юлдузлар туркуми рамзида берилган булиб, улар доим маълум конуниятлар асосида уз уки атрофида ва галактика спиралсимон айланиш харакатини билдиради. Беш киррали юлдуз инсон умрини кискалигини ва уткинчилигини билдиради. Юлдузларни ритмик такрорланиши оламда хар бир сайёраларни уз уки атрофида маълум конуният асосида айланиб харакатланиб, уз мувозанатини саклаб туришини англатади. Юлдуз инсон умрини уткинчилигидан ташкари исломни 5 та устинини инсоннинг 5 сезгисини, хаётни бу дунёга келиш ва кетиш нуктасини, хар бир инсон уткинчи дунёдан хеч нима олиб кетмаслиги ва бошкаларни рамзий маъноларини билдиради. Х,ар бир юлдузларни марказида нукталар куйилиши бу билан хар бир сайёралар уз уки атрофида айланишини билдиради.

Саккиз киррали юлдуз - куёш, ой, юлдуз, икки олам ва унинг уйгунлиги, бирлик, жуфтлик, абадийлик, даврий харакат, коинот мувозанати, мунтазам тартиб, чархпалак ва бошкалар рамзи. Яна жаннатнинг куриниш шакли Хитойда бахт рамзи. Бу дунё уткинчилигини билдиради. Саккиз бурчакли накш франциялик олим Р. Лават фикрича, кадимий Шумерда осмондаги худо рамзини ифодалаган. Бундай накш Марказий Осиёда жуда кенг кулланилиб келган. Мазкур накш кадимда бутун Шаркда юкоридаги рамзий ифодага эга. Ислом дини урнатилгандан сунг бундай накш самодаги куёш, ой, юлдузлар рамзини ифодалай бошлаган.

6-расм. Галактика ядросидаги халка. Галактикани фото нусхалари ва уларнинг тузилиши акс эттирилган.

Саккиз киррали юлдуз мусулмон архитектура обидалари ва бошка санъат наъмуналарида саккиз киррали юлдуз хам акс этади. Мутахассилар фикрига кура, мазкур октограмма аршни тутиб турувчи саккиз фариштани англатади. Расмда саккиз рахли юлдуз ва унинг ичида нур таралиб турганлиги тасвирланган. Бу шакл саккиз жаннатнинг бири ва ундаги саккиз дарвозасига ишора килган булиши мумкин. Шаркда Исломда самодаги куёш, ой, юлдузлар рамзида ифодаланган. Шукур Аскаров "Санъат" журналидаги "Урда" деб

номланган маколасида "Саккиз киррали минора (мусамман) маънавий юксалиш рамзи хисобланади", - деган.

Амир Темур ва темурийлар даври архитектурасида, асосан, кук, мовий ва ок сирли Fиштлар текис юзаларни безатишда купрок ишлатилган. Шунингдек, оч кук, мовий, ок, сарик, кора каби ранглардан девор накшларини ишлашда кенг фойдаланилган. Уймакор кошинларни яратишда эса кук, мовий, ок, камрок яшил, сарик, кора, баъзи жойларда кизил ва тилло хал ранглардан кенг фойдаланилган. Иморатларни безатишда баъзида мармар плиткалардан хам фойдаланилган. Кошинкор мозаика безаклари темурийлар давлатига Эрондан кириб келган ва кенг ёйилган. Улар бу ерда олдинги даврларга ухшаб геометрик, эпиграфик ва усимликсимон мотивларнинг синтезлашган куринишида намоён булсада, узининг янги бадиий сифатига хам эгадир. УлyFбек мадрасаси композицияда асосий ранг ер ранги ва хаво ранг ва ок ранглардан ташкил топган. Ер ранги она заминни билдиради. Композицияда хаво ранг етакчи ранг булиб, y коинотни билдиради. Ок ранг - нур ва рухий поклик рамзини билдиради.

Яшил рангларни берилиши бу табиатни, тирикликни, хаётни усиш ва ривожланишини билдиради. Олтин ранг - Зиё, яъни илм ранги.

Накш композицияларидаги харакатлар тизимини геометрик накш, яъни гирих оркали хар бир сайёрани уз уки атрофида харакати ва сайёраларни куёш атрофида айланма харакатини акс эттирилган (7-8-расмлар). Ушбу харакатлар бутун олам харакатлар тизимини ташкил этади. Харакатлар маълум конуниятлар тартибида айланиши хаётни билдиради. Унинг харакатларни озгина узгариши факат бу сайёрага эмас, бошка сайёралар харакатига хам таъсир этади. Расмда сайёралар харакати тизими. Бутун олам мураккаб тузилишга эга булган спиралсимон харакатлар тизимидан иборат. Уларнинг хар бири уз уки атрофида айланиши нукталар билан ифодаланган.

7-расм. Спиралсимон галактика фото нусхаси

Мукаддас китобимиз булган ^уръони Каримда бутун олам ва уни мукаммал яратилганлиги хакида шундай дейилган: "У (яна) осмонлар ва Ернинг хукумронлигига эга, фарзанд тугмаган, подшохликда шериги булмаган ва барча нарсани яратиб, (аник) улчови билан улчаб куган зотдир". "Раббингиз осмонлару Ерни олти кунда яратган ... - куёш, ой юлдузларни уз амрига мусаххар (муте) килиб куйган Аллохдир". Яна "Осмонда буржларни барпо килган ва унда чирок (куёш) ва нурафшон ойни пайдо килган зод баракотли (буюк)дир".

Мирзо Улугбек даврида хозирдаги телескоплар булмаган булсада, уз тасаввурида олтинчи сезгиси, яъни калбдан гоёбона бутун оламни тасаввур кила олган. Чунки инсон коинот билан доим богланишда булади. Инсон гоёбона олтита йул билан богланади,

биринчиси - туш оркали, иккинчиси - илхомланиш, учунчиси - хаёл, туртинчиси - ибодат, бешинчиси - само тадбири, олтинчиси - вахи оркали.

8-расм. Бутун олам галактикаларининг харакатлар тизими (М.С.Саипова чизмаси)

Мирзо УлyFбек мадрасани меъмори - ^авомиддин Шерозий, олимлар, уломолар, хаттотлар ва наккошлар билан маслахатлашиб бутун олам харитасини геометрик шакллар ва усимликсимон накшлар воситасида астрологик тасвирлашга мувофик булганлар. Мирзо УлyFбек фан оламида анча илгарилаб кетганлиги учун ушбу накшлардаги коинот фалсафасини англашга халк тайёр эмас эди. Шунинг учун Мирзо УлyFбек уз илмий фаразини астрологик безакларида акс эттирган. УлyFбекнинг фалсафий FOяси бирор бир архитектура ёдгорликлари безакларида учрамайди. Баъзи - бир архитектура ёдгорликларида умумий ухшашлик булсада, унинг деталлари мантикан тyFри келмайди. Масалан, коинотдаги юлдузларни уз уки атрофида айланиши, галактикаларни ядросидаги туйнук ва халкаларни берилиши ва бошкалар мисол була олади.

Бизнинг илмий фаразимизча, Самарканддаги УлyFбек мадрасаси каносида тасвирланган юлдузсимон шакллардаги гулли гирихли безак композициясида Мирзо Ул^бек галактикаларнинг турсимон бир-бири билан занжирсимон умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган топганлиги маълум булди. Бутун коинотдаги барча жисмлар, сайёралар чексиз гравитацион системалар тизимини, яъни дунё харитаси уз аксини хаттоки барча галактикалар тортишиш конунига буйсинганлигини илмий фараз килган. Натижада, Мирзо УлyFбек фикр мулохазалари ва илмий фаразларни астрологик накшлар оркали акс эттиришга мувофик булади. Галактика терминини урнига Ал-Фаробий "Юлдузлар тумани" деб ишлатиб келинган. Бу термин Ал-Фаробийни китобларида уз ифодасини топган.

Мирзо УлyFбек илми кол (Зохирий ва расмий мадраса илмлари.), илми х,адис, илми ладуни (Худо томонидан берилган илму дониш булб, бирор устоз ёки шахснинг ёрдамисиз Fайбдан эгалланган илм), илми х,айъат (астрономия, космография), илми хикмат (фалсафа илми, физика илми), илми х,ол (ботиний-рухий илм, тасаввуф), илми хузури (хаёлий жисмларнинг суратини акли идрок этиш илми.), илми жафр (булажак ходисалардан огох булиш илми, яъни башорат килиш ), Илмул якин (вокеа ёки нарсаларнинг шакку гумонсиз билиб олиш мохияти хакидаги илм), илми нужум (юлдузшунослик, астрология, астрономия), илми нафс (психология), илми риёзи (матиматика) ва бошка катор илмларни билган учун бутун дунё харитаси таффакурига эга булган. Шунинг учун Мирзо УлyFбек бутун дунё харитасини тассавур кила олган деб хулосалаймиз.

Хулоса килиб айтганда, бизнинг илмий фаразимизча, Самарканддаги УлyFбек мадрасаси пештокида тасвирланган юлдузсимон шакллардаги гулли гирих безак композицияда, Мирзо УлyFбек галактикаларнинг турсимон бир-бири билан занжирсимон умумий узаро тортишиш кучи билан боFланган, чексиз гравитацион системалар тизимини, яъни метагалактика "космогония" моделини тасвири уз аксини топганлиги аникланди. Метагалактикани тугалланмаган моделини берилиши эса, олам чексизлигига ишора килинган.

Бутун дунё зиёлилари ота-бобаларимизнинг аклу заковатларига офаринлар айтиб, заминимиз жахон илм-фани ва маданиятига улкан хисса кушган ФарFOний, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, УлyFбеклар каби буюк алломалар ва номлари сакланиб колмаган, лекин серкирра ижод намуналари хануз жахонни хайратда колдираётган минглаб буюк инсонларни етиштирирган юрт эканлигининг яна бир бор шохиди булдилар. Биз маънавиятимизнинг тарихий илдизларини чукур тахлил этиш, аждодларимиз серкирра ижоди намуналари асосида уз навбатини кутиб ётган янгидан-янги конуниятларни руёбга чикариш биз, олимлар олдида турган асрий вазифалардан энг мухими деб хисоблаймиз.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузурида Узбекистондаги ислом маданияти марказини ташкил этиш чора-тадбирлари тyFрисида" карориТошкент шахри, 2017 йил 23 июнь маърузаси. Маърифат газетаси, 2017 йил 24-июн, №50 (9011).

2. Булатов С.С., Пулатов A.C Коинот ва архитектура: Монография. - Т.: Фан ва технология, 2018. - Б. 4.

3. Aбдyраззок Самаркандий. Матлаи саъдийи ва мажмаи бахрайн. -Т.; 1969, 278-б.

4. Маматмусаев Т. Мирзо УлyFбек даври архитектураси: Монография. - Т.: ТA^И, 2014.

- Б. 100-104.

5. Узбекистон миллий энциклопедияси. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2003. - Б. 601.

6. Узбекистон миллий энциклопедия. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2001. - 2-том. - Б. 545.

7. Ziyaxanov R.F. "Astronomiya tarixi", T. 2008. 131-132-бетлар.

8. Булатов С.С., Саипова М., Халилова Ф. Мллий тимсоллар ва рамзлар энциклопедияси.

- Т.: Таълим, 2018. - Б. 194.

9. Aскаров Ш. Урда // Санъат. - Т., 2020. - 2-сон.

10. ^уръони Карим, Фуркон сураси. 2-оят.

11. Комилх,он Каттаев. Самарк;анднома."MASHHUR-PRESS", Т.:2017, 101-103-бетлар.

12. Эгамбердиев Ш. Эътирофни беш аср кутган ихтиро. // Фан ва турмуш журнали. 2007. №3-4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.