Научная статья на тему 'ҚАДИМИЙ ЭЪТИҚОД ВА МИФЛАРДА РАҚАМЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ҚАДИМИЙ ЭЪТИҚОД ВА МИФЛАРДА РАҚАМЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
232
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўрт рақами / тўрт рамзий ҳайвон / тўрт мифологик ҳайвон / тўрт ёруғлик манбаи / тўққиз рақами / мифология / дин / фалсафий қараш / тўққиз аждаҳо / тўққиз бошли илон / тархон / тўққиз мўъзижа.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — София Джумаева

Ушбу мақолада тўрт ва тўққиз рақами, уларнинг рамзий моҳияти, турли халқлар дунёқараши, маънавий ҳаётида тутган ўрни ҳамда моҳиятига эътибор қаратилади. Тўрт ва тўққиз рақами билан боғлиқ халқ қарашлари, унинг магик кучига ишонч, бу рақамнинг кенг қўлланилиши сабаблари ёритиб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМИЙ ЭЪТИҚОД ВА МИФЛАРДА РАҚАМЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

КАДИМИЙ ЭЪТЩОД ВА МИФЛАРДА РА^АМЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

София Джумаева

Тошкент амалий фанлар университети доценти, филология фанлари номзоди

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада турт ва туккиз раками, уларнинг рамзий мохияти, турли халклар дунёкараши, маънавий хаётида тутган урни хамда мохиятига эътибор каратилади. Турт ва туккиз раками билан боглик халк карашлари, унинг магик кучига ишонч, бу ракамнинг кенг кулланилиши сабаблари ёритиб берилади.

Калит сузлар: турт раками, турт рамзий хайвон, турт мифологик хайвон, турт ёруглик манбаи, туккиз раками, мифология, дин, фалсафий караш, туккиз аждахо, туккиз бошли илон, тархон, туккиз муъзижа.

Бутун дунё халкдари маънавий хаёти, мифологияси, дини, фалсафий карашларида ракамлар алохида урин эгаллайди. Чунки ракам фалсафий категория булиб, мантикий, миллий-маданий, мифологик ва диний хусусиятларга эга. Шунинг учун хам кадимги дунё тарихидан то бугунги кунга кадар маълум маънода ракамларга эътикод, муносабат ва мурожаат сезиларли даражада кузга ташланади. Кадимги Бобил, Миср ва Юнонистонда хилма-хил мукаддас ракамлар системаси ишлаб чикилган. Бу Пифагор ва унинг издошлари томонидан бошлаб берилган, кейинчалик мистик-фалсафий нумерологиянинг пайдо булишига олиб келган. Уларнинг ракам хакидаги фикрлари олам ва ундаги барча нарсаларнинг пайдо булиши хусусидаги карашлар билан боглик эди. Европа олимлари орасида ракамлар хакидаги карашларнинг асосчиси булган Пифагорнинг фикрига кура, Олам ракамлар кучи воситасида яратилган. Унинг талкинида ракам хам моддият, хам Оламнинг шакли сифатида намоён булганлиги учун хам "Хдмма нарса ракамдан иборат" деган тушунча келиб чиккан. Ракамларнинг кадимий эътикод ва мифлардаги урни хусусидаги фикрларга тухталиш жараёнида Пифагорнинг ракамлар билан боглик карашларига хам эътиборни каратсак.

Маълумки, Пифагор уз илмий ишларини ёзиб колдирмаган, улар Аристотел ва Платон кайдлари оркали бизгача етиб келган. Аристотел ёзади: "Пифагор бутун борликнинг бошланишини математик бошланиш эканлигини тан олди". Бу фалсафий хакикат уни ракам ва мусика билан боглаган. Пифагор ракамни куч-кувват манбаи хисоблайди ва ракамлар хакидаги илм оркали бутун олам сирларини билиш мумкин, деган карашни илгари суради. Ракам хусусиятларининг ичига кириб борган сари уларнинг турли маъно -мазмунини таърифлар экан, айнан ракам илми хаёт калитидир, деган хулосага келади. Турли

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ракамлар ва уларга юкланган маъно-мохият ранг-баранг булса-да, биз ушбу маколада турт ва туккиз ракамларига эътибор каратишга харакат килдик.

Тетрада (турт) азалдан ракамлар орасида энг етук ракам хисобланган. Барча тетрадалар интелектуалдир, улардан тартиб пайдо булади. Кадимги файласуфнинг фикрича, инсон Кдлби тетрададан, яъни айнан акл, илм, дунёкараш, хиссиётлардан таркиб топади. Тетрадага куйидагича номлар берилган: "Куч", "Интилувчанлик", "Жасорат", "Табиат калити ушловчиси", чунки у барча нарсаларни, ракамларнинг кисмларини ва манзарасини боглайди. Тетрадани ташкил этувчи туртта ракам, яъни 1, 2, 3, 4 ракамлари мусика билан тугридан тугри алокадордир. Улар барча консонатик интервалларни ифодалай олади, яъни (1:2) - октавани, (2:3) - квинтани, (3:4) - квартани. Бошкача айтганда, декада коинотнинг факатгина геометрик-фазовий хусусиятларинигина эмас, балки гармоник - мусикий охангини хам ифодалайди. Платон хам турт унсур (тупрок, сув, шамол ва олов) хакидаги таълимотга мазкур тетраданинг назариёти оркали ёндошган. Олам ва одамни ураб турган аник гоя, сифат, хусусият, рамз сифатида турт раками талкин килинган.

Моддий оламни турт раками оркали англаш турли халкларнинг карашларида мавжуд булган. Масалан, майя халкининг карашларига кура, осмон томини туртта гигант (устун) ушлаб турибди. Бу раками белгиси иероглифларда моддий олам рамзи саналади: квадрат кисми ерни, тепадаги айлана кисми эса осмонни билдиради. Чунки кадимги хитойликлар ерни квадрат шаклида тасаввур килишган ва Хитойни унинг маркази хисоблашган. Ерни квадрат шаклида тасаввур килиш кадимги дунё одамларига хос булган. Шунинг учун хам турт раками ернинг бутун шаклини аниклаштиради, предметни хар томондан курсатади, деб каралган. Оламнинг пайдо булиши хакидаги карашлар дастлаб турт раками билан богланганлиги учун хам мифологик бошланиш Осмон, Ер, Куёш ва Ой билан боглик, деган тасаввурлар мавжуд булган. Оламнинг турт томони; йилнинг турт фасли; турт рамзий хайвон - хаворанг тимсох, кизил куш, ок йулбарс ва кора тошбака; турт мифологик хайвон - бир шохли от1, какнус2, калтакесак, тимсох; турт яхши фазилат - тартиб-интизомга риоя килиш, адолатли муомила, муносабатда муътадилликни ушлаш, уятчанлик хисси; турт ёруглик манбаи - юлдузлар, сайёралар, Куёш ва Ой сингари тушунчалар бу ракам мохиятини ёритишга хизмат килган.

Аммо шунга карамасдан, турт ракамини хитойликлар ва японияликлар унча ёктиришмайди. Балки турт раками билан "улим" сузи узаро охангдош эканлиги бунга сабаб булгандир (турт раками "си", "улим" сузи "ши" деб укилади).

1 Кддимги мухр, пул ва бошкаларда тасвири туширилган бир шохли афсонавий от.

2 Олов ичида яшовчи, кулдан пайдо булган афсонавий куш. Абадий янгиланиб туриш рамзи.

■ ^ -----Page 55 I

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

Хитойда купкаватли уйларда туртинчи каватнинг булмаслиги, телефон ёки автомашина ракамларида айнан турт раками иштирок этган серияларнинг

"5

туширилиб колдирилишига сабаб шудир . Аммо бу ракам халкимиз ижтимоий карашлари, анъаналари ва кундалик турмушида анча кенг кулланилган. Ислом дунёсида энг куп ишлатилувчи ракамлардан бири булиб, турт дуст - чорёр, турт мукаддас китоб, турт фаришта сингари бирикмаларда бу ракам билан боглик ифодаларни учратиш мумкин. Турт раками инсоннинг яратилиши ва мавжудлигига дахлдор хакикат шархига хизмат эттирилган.

Туккиз - ток ракамнинг биринчи квадрати. Пифагорчилар эннеаданинг хато ва камчиликлари борлигини кайд этишади, чунки у мукаммал ун ракамига битта ракамнинг етишмаслигини англатади. Инсоннинг эмбрион ривожланиш даври туккиз ойдан иборат эканлиги учун инсон раками деб хам аталади. Туркий халкларда бу ракам

Туккиз чегарасиз ва шу билан биргаликда чегараланган ракамдир. Чегарасиз дейилишининг сабаби - ундан кейин туганмас булган ун ракамидан бошка хеч нарса йук. Чегараланган дейилишининг сабаби эса бирдан саккизгача булган барча ракамларни уз ичига олганлигидир. Туккиз раками пифагорчилар учун доимийлик рамзи булган. Туккиз ракамининг магик кучи шундаки, иккита туккиз кушилмаси ун саккизни хосил килади. Бир билан саккиз бир-бирига кушилганда (яъни икки хонали сонни бир хонали сонга айлантирганда) хам туккиз хосил булади. Худди шундай холатни 27, 36, 45, 54, 63, 72, 81, 90 ракамларида, ёки 108, 117, 126, 135 сингари уч хонали сонларда хам куришимиз мумкин. Чунки бу сонларнинг барчаси турли сонларнинг туккиз ракамига купайтмасидан хосил булади. Туккизнинг барча купайтмаларидаги ракамлар кетма кет кушиб чикилса, йигинди туккизга тенг булади. Масалан, 16*9-144 1+4+4=9 ёки 22*9 - 180 1+9+8=18 1+8=9. Туккиз раками 999 га кушилганда 1008 хосил булади, ушбу туртта соннинг узаро йигиндиси хам туккизни беради. Куриниб турибдики, туккизга купайтирилган хар кандай микдор уз хусусиятини йукотиб, туккизга мослашади. Бошка бирор бир ракамда бундай хусусият йук.

"Кадимги дунё олимлари туккиз ракамини абадийлик, бокийлик рамзи, билим, акл ва такдир белгиси деб хисоблашган"4. Карра жадвалидаги бирдан олтигача булган сонларни туккизга купайтиришдан чиккан натижалар олти ва

3 Турт раками хитойликлар учун энг бахтсиз ракам. Уларнинг акидаси буйича, агар сизнинг телефон ракамингизда ёки машина ракамида турт раками булса - бу ёмон. Жуда куп уйларда туртинчи кават йук, урнига ЗА раками билан курсатилган кават бор. Гонгконг ва бошка шахарларда хам салбий маънога эга деб каралган турт ракамли каватларни ташлаб кетиш одати бор. Кискаси, турт раками Хитойда обруга эга эмас. Шунингдек, 14 раками хам худди 13 раками сингари салбий энергияга эга. Чунки унинг таркибидаги ракамлар йигиндиси (1+3) 4 ни хосил килади. Хитойликларга тегишли булган жуда куплаб бизнес-марказларида туртинчи каватнинг булмаслиги даосизм таъсиридан хабар беради.

4 М.Жураев. "Сехрли" ракамлар сири. Тошкент, 1991. 89-бет.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

кейинги сонлар купайтмасида ракамларнинг изчил урин алмашиниши5 Пифагор издошларини бу ракамни сехрли кучга эга, деб билишларига сабаб булган. Улар туккиз ракамига донишмандлик, жасорат ва баркарорлик рамзи сифатида карашган6. Европа мамлакатларида утмишда бу ракам анча машхур булган. Кадимги Юнонистонда утказиладиган олимпиада уйинларини туккизта хакам бошкариши, санъат ва фаннинг турли тармокларига туккизта хомий рахномолик килиши хакидаги карашларнинг мавжудлиги бу фикрнинг далилидир. Туккиз раками билан боглик карашлар юнон афсоналарига хам уз таъсирини курсатган. Масалан, юнон афсоналаридан бирида келтирилишича, ёруглик худоси Аполлоннинг ёнида туккиз нафар илхом маъбудаси - Эвтерпа - лирика, Каллиопа - эпик шеърият, Эрато - севги кушиклари, Мельпомена - трагедия, Талия -комедия, Терпсихора - ракс, Клио - тарих, Урания - астрономия, Полигимния -мукаддас мадхиялар маъбудаси сингари маъбудалар илохий куйларни ижро этадилар . Еки юнонларнинг яна бир бошка афсонасида Аргориданинг Лерней болотасида яшовчи Гидра Лерней илонини маглуб килиш анча мушкул булган. Чунки бу вахшийнинг туккизта боши булиб, чопиб ташланган хар бир бош урнига яна иккита бош усиб чикаверган. Геракл узининг "Ун икки жасорат" деб номланган машхур кахрамонликларидан бирида бу илонни тор-мор килган. Бу холат аста-секинлик билан ёзма адабиётга кириб кела бошлаган. А.Дантенинг "Илохий комедия" асарида туккиз ракамига алохида эътибор берилганлиги сир эмас. Унинг ёзишича, гунохкор бандалар уз гунохларини туккиз айланага кумишади, туккиз зина босиб утиш жараёнида гунохлардан тозаланганлар туккиз каватдан иборат жаннатга йул оладилар. Шуниси эътиборлики, хатто хаётда хам Данте туккиз раками билан боглик сирли бир ритмни излаган. Шоир Беатричини уз хаётининг туккизинчи йили учратган. Туккиз ёшида Беатричига багишлаган илк сонетини ёзган. Беатричи шарк календари буйича туккизинчи ойнинг туккизинчи санасида вафот этган. Бу вокеа туккиз юз туккизинчи йили содир булган.

Бирдан туккизгача булган барча ракамлар хусусиятларини узида жамлаганлиги учун хам туккиз император ракам ёки ракамлар императори саналади. Умрбокийлик, узок умр куриш, бахт рамзи булиб, энг бахтли ракамлардан бир хисобланади. "Узгаришлар китоби"да 3*3, яъни туккиз раками бахтли ракам, дея эътироф этилган. Кадимги Хитойда амалдорлар имтихон натижаларига кура туккиз даражага булинишган, эъзозлилар (мухтарам кишилар)

5 Яъни 1дан 5 гача булган ракамлар 9 га купайтирилганда, 1*9=9, 2*8=18, 3*9=27, 4*9=36, 5*9=45 ни хосил килса 6 ва ундан кейинги сонлар 9 га купайтирилганда, ушбу купайтмаларнинг тескари ракамлари хосил булади: 6*9=54, 7*9=63, 8*9=72,9*9=81,10*9=90

6 Бу хакда каранг: А.И.Бородин. Число и мистика. Донецк, 1972. С.115-116.

7 Кун А.Н. Кадимги юнон афсона ва ривоятлари. Самарканд-2005. 14-бет.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

учун туккиз хил мукофот таъсис этилган, императорлар уз кийимларини одатда,

о

туккизта аждархо сурати билан безатишган . Хитойда бу ракам билан боглик эътиборга молик карашлардан яна бирини кадимги Хитойнинг туккиз вилоятга булинганлигида хам куриш мумкин

Мая халкларининг карашлари буйича ер ости дунёси туккиз каватдан иборат булиб, уларнинг хар бири алохида худо томонидан бошкарилади9. "Узгаришлар китоби"да 3*3, яъни туккиз раками бахтли ракам, дея эътироф этилган. Бу ракам нафакат дунёнинг жуда куп мамлакатларида, Х,индистонда, Шаркда улкаларида хам анча машхур булган. Масалан, хинд фалакиётшунослигида сайёралар сони туккизта деб каралади. Х,инд нумерологиясида бир маъноли ракамлар хам туккизтадир. Сайёралар билан ракамларнинг мос келиши - бу хинд нумерологиясининг калитидир.

Туккиз раками билан боглик маъно шархлари туркий халклар асарларида, хам илмий, хам бадиий адабиётларда кенг учрайди10. Ислом динида туккиз раками билан боглик айрим карашлар борки, улар Куръони каримдаги илохий хукмларга алокадордир. Куръони каримнинг "Исро" сураси 101-оятида: "Батахкик, Мусога туккизта очик-ойдин оят-муъжиза бердик..."11, - деган илохий амр бор. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуфнинг "Тафсири Х,илол" асарида бу оят шундай тафсир этилади: "Бу муъжизалар - кул, асо, туфон, чигиртка, бит, бакалар, кон, очарчилик йиллари ва меваларнинг камчил булиши ходисалари эди"12. Бу муъжизалар хакида Куръони каримнинг бошка сураларида суз кетган. Эътиборлиси шундаки, Мусо (а.с.) га берилган муъжизалар сони туккизта эди. Бу хам маълум маънода мусулмонлар орасида ушбу ракамнинг оммавийлашишига сабаб булган.

Дастлаб Европада пайдо булган ракамлар билан боглик карашлар шарк халклари орасида хам шакллана бошлаган эди. Бир жихатни алохида таъкидлаш керакки, ракам, унинг хусусиятлари, инсоният хаётида тутган урни хамда мохияти хакидаги карашлар шарк ва гарбда бир-биридан айри холда пайдо булган ва ривожланган булса-да, купинча узаро хамоханг, хатто бир-бирига жуда якиндир. "Олам ракамлар ва товушлардан иборат, хамма нарсани ракамлар ёрдамида хал килинг, сирлар оламига киринг ва тафаккур айланг" - дейилади шаркдаги кухна китоблардан бирида. Ракамлар донишмандлигига кириб борган

8 Хитой мифологиясида аждархо фарзанд тимсоли булиб келади.

9 Мордовина Л.В., Ухарская А.Н. Числа как коды культуры. М., 2018. С.37

10 Бу хакда каранг: С.Жумаева. Узбек мумтоз шеъриятида ракам рамзлари ва уларнинг маъно талкини. Тошкент, 2010. 59-66 бетлар.

11 Куръони карим. Тошкент, 2001. Исро сураси. 101-оят.

12 Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. Тафсири Х,илол. 3-жуз. Тошкент, "Х,илол-Нашр". 2021. 451-бет

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 10 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

сари инсон хам донишмандга айланиб бораверади, оламни ракамлар оркали англаб, ракамлар воситасида тафаккур килаверади.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. М.Жураев. "Сехрли" ракамлар сири. Тошкент, 1991. 89-бет.

2. А.И.Бородин. Число и мистика. Донецк, 1972. С.115-116.

3. Кун А.Н. Кадимги юнон афсона ва ривоятлари. Самарканд-2005. 14-бет.

4. Мордовина Л.В., Ухарская А.Н. Числа как коды культуры. М., 2018. С.37

5. С.Жумаева. Узбек мумтоз шеъриятида ракам рамзлари ва уларнинг маъно талкини. Тошкент, 2010. 59-66 бетлар.

6. Куръони карим. Тошкент, 2001. Исро сураси. 101-оят.

7. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. Тафсири Х,илол. 3-жуз. Тошкент, "Х,илол-Нашр". 2021. 451-бет

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.