Научная статья на тему 'МАВСУМИЙ МАРОСИМ ТАОМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАВСУМИЙ МАРОСИМ ТАОМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
336
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бухоро воҳаси / мавсумий маросим / маросим таоми / гап – гаштак / наврўз / мучал / ош-палов / диний маросимлар.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы —

Ўтказилиб келинаётган урф-одат ва маросимлар қадим замонларданоқ одамлар дилига эзгулик бахш этиш билан бир қаторда эл-юртни бирлаштирадиган, кишиларни ўзаро ҳамжмҳатликка, бирдамликка ундайдиган, қадр-қиммат ва меҳр-мурувватни камол топтирадиган улуғвор қадриятлар сирасига киради. Ўзининг ана шундай хусусиятларига кўра урф-одат ва маросимлар жамият тараққиётида ҳал қилувчи аҳамият касб этиб келмоқда. Йил фаслларининг қулай келиши, ёғингарчиликларнинг ўз вақтида бўлиши деҳқон хирмонига хирмон қўшади, чорвадор меҳнати бўлмиш чорвани кўпайтириш ва семиртиришнинг самарасини рўёбга чиқариб, халқимиз дастурхонини мева, сабзавот, озиқ – овқат, гўшт маҳсулотлари билан таъминлабгина қолмай, бир қанча маросимлар кашф этилишига олиб келиб, кейинги авлодларга мерос бўлиб қолган. Профессор Маматқул Жўраев ўзининг “Ўзбек мавсумий маросим фольклори” китобида мавсумий маросимларни, ҳамда халқимизнинг маросимларга бўлган ишончини очиб берган бўлса-да, мавсумий маросим таомлари ҳақида маълумотлар учрамайди. Олиб борилган дала тадқиқотлари натижасида мавсумий маросим таомлари тўғрисида маълумот йиғишга ҳаракат қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАВСУМИЙ МАРОСИМ ТАОМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

МАВСУМИЙ МАРОСИМ ТАОМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

М. У. Юсупова

БухДУ Жахон тарихи кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Утказилиб келинаётган урф-одат ва маросимлар кадим замонларданок одамлар дилига эзгулик бахш этиш билан бир каторда эл-юртни бирлаштирадиган, кишиларни узаро хамжмхатликка, бирдамликка ундайдиган, кадр-киммат ва мехр-мурувватни камол топтирадиган улугвор кадриятлар сирасига киради. Узининг ана шундай хусусиятларига кура урф-одат ва маросимлар жамият тараккиётида хал килувчи ахамият касб этиб келмокда. Йил фаслларининг кулай келиши, ёгингарчиликларнинг уз вактида булиши дехкон хирмонига хирмон кушади, чорвадор мехнати булмиш чорвани купайтириш ва семиртиришнинг самарасини руёбга чикариб, халкимиз дастурхонини мева, сабзавот, озик - овкат, гушт махсулотлари билан таъминлабгина колмай, бир канча маросимлар кашф этилишига олиб келиб, кейинги авлодларга мерос булиб колган. Профессор Маматкул Жураев узининг "Узбек мавсумий маросим фольклори" китобида мавсумий маросимларни, %амда халцимизнинг маросимларга булган ишончини очиб берган булса-да, мавсумий маросим таомлари %акида маълумотлар учрамайди. Олиб борилган дала тадщкотлари натижасида мавсумий маросим таомлари тузрисида маълумот йизишга %аракат килинди.

Калит сузлар: Бухоро вохаси, мавсумий маросим, маросим таоми, гап -гаштак, навруз, мучал, ош-палов, диний маросимлар.

КИРИШ

Узбекистоннинг этнографик минтакаларидаи бири булган Бухоро вохаси анъанавий таомлари ва улар билан боглик урф - одат, маросимлар шу кадар бой ва ранг - барангки, шу боис хам хар томонлама ва махсус тадкик этишини такозо килади. Бухоро вохаси ижтимоий хаётида таомлар билан боглик анъана ва маросимларнииг урни, ахамиятини тарихий - этнографик манбалар, илмий адабиётлар асосида чукур урганиш зарур. Ушбу асар ана шу вазифани бажариш йулидаги навбатдаги кадам.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ

Тарихчи ва этнограф олимлар Б.Х. Кармишева, О. А. Сухарева, Е. М. Пешерева, К. Шониёзов, И. Жабборов, 3. X. Арифханова, У. С. Абдуллаев, А. А.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Аширов, Г. Ш. Зуннунова, М. Б. Курбонова ва бошкаларнинг асарлари мухим манба булиб хизмат килди. Уларнинг Бухоро буйлаб саёхати, олиб борган изланишлари, уша давр маросимлари ва уларда пиширган таомларни урганиб, уз тадкикотларида узбек/тожик/туркман/киргиз халкларида туй/мотам маросимларини ташкил этиш жараёни юзасидан уз муносабатларини билдириб утишган булиб, улар томонидан колдирилган эсдаликлар, китоблар бугунги ёш авлод учун мухим манба сифатида хизмат килиб келмокда. Утказилиб келинаётган урф-одат ва маросимлар кадим замонларданок одамлар дилига эзгулик бахш этиш билан бир каторда эл-юртни бирлаштирадиган, кишиларни узаро хамжмхатликка, бирдамликка ундайдиган, кадр-киммат ва мехр-мурувватни камол топтирадиган улугвор кадриятлар сирасига киради. Узининг ана шундай хусусиятларига кура урф-одат ва маросимлар жамият тараккиётида хал килувчи ахамият касб этиб келмокда[2].

АСОСИЙ ЦИСМ

Йил фаслларининг кулай келиши, ёгингарчиликларнинг уз вактида булиши дехкон хирмонига хирмон кушади, чорвадор мехнати булмиш чорвани купайтириш ва семиртиришнинг самарасини руёбга чикариб, халкимиз дастурхонини мева, сабзавот, озик - овкат, гушт махсулотлари билан таъминлабгина колмай, бир канча маросимлар кашф этилишига олиб келиб, кейинги авлодларга мерос булиб колган. Профессор Маматцул Жураев узининг "Узбек мавсумий маросим фолъклори" китобида мавсумий маросимларни, уамда халцимизнинг маросимларга булган ишончини очиб берган булса-да, мавсумий маросим таомлари уацида маълумотлар учрамайди. Олиб борилган дала тадцицотлари натижасида мавсумий маросим таомлари тугрисида маълумот йигишга уаракат цилинди. Халкимизнинг маросимлари шу кадар купки, бу маросимларда пиширилиб келаётган таомлар, уларнинг тарихий илдизлари узок асрларга бориб такалган десак, адашмаган буламиз ва рус олимлари В.П.Аникин, Ю.Г.Круглов, Л.В.Покровскаялар ва узбек фольклоршуноси Б.Саримсоков, М.Жураев узининг мавсумий маросим фольклорига мавсумий маросим фольклорини турт гурухга булиб урганганидек, биз хам маросим таомларини куйидаги гурухларга булиб урганишга харакат килдик.

1. ^ишги маросим таомлари: Гап - гаштаклар купрок утказилган. Йил буйи тинмай мехнат килган халкимиз киш фаслини осуда ва зерикарсиз утказиш максадида, ёши тенг булган, яъни хамтенг журалар, дугоналар, ёру дустлар йигилишиб зиёфат утказишган.Бу зиёфат воханинг турли жойларида турлича айтилади: гап, гаштак, гурунг, утириш, улфатчилик. Бу зиёфат хар бир уй эгасининг розилиги билан уларнинг уйида навбат билан ташкил этилган.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Дастурхон безаш ва таомга кетадиган махсулот учун уртага пул ташланган. Бир киши бошчилик килган. "Х,исобли дуст айрилмас" накдига амал килишган ва турли хилдаги тансик таомлар пиширилган.

2. Бахорги маросим таомлари: Шох мойлаш, лой тутиш (куп жойларда хашар деб хам юритилган), Навруз байрами, козон тулди, дарвешона, мучал билан боглик булган маросимларда махсус таомлар: сумалак, халим, халиса, чучвара (тушбера - Бухоро шахри, Шофиркон, Вобкент туманлари атрофида[3] атрофида,барак - Гиждувон тумани атрофида[4], майдаош - Когон тумани атрофида[5]), Дарвешона[6].

Бахор фасли турли-туман байрам ва маросимларга тула палла хисобланиб, бу даврлардаги маросимларда узбекларнинг табиат билан боглик кадимий фалсафий карашлари узини яккол намоен этади, шу сабабли бундай урф-одат ва маросимлар доимо тадкикотчиларнинг диккат-эътиборини узига жалб этиб келган. Шуниг учун кузатувлар натижасида бахорги маросим "дехкон хисоби"[7] билан бошланиб, анъанага кура бахорги шудгор олдидан «ис чикариш» маросими утказилганлиги аникланган. "Ис" барча хонадон аёллари томонидан чикарилган ва дала ишлаётганларга юборилган. Бу удум «ис» деб юритилган. Козонда мой яхши кизитилиб, сунгра унга кесилган хамир ташланган. Гуеки, мархумлар ана шу мой кизишини эшитиб, «ис» пиширилганда чиккан хиддан бахраманд булар ва рухлари шод булишиб, кариндош-уругларига омад тилашар эмиш. "Дехкон хисоби" ва у билан боглик урф-одат ва маросимлар махсус тадкик этилмаган булса-да, А.Нарзикулов, З.Исоков, А.Аширов ва бошка олимларнинг этнографик тадкикотларида кимматли манба сифатида билдирилган[8]. Шох мойлар маросими бауорда куш чицариш билан боглиц булган. Деуцонлар йил давомида экин-тикин мул-уосил беришига умид цилиб биринчи цуш уайдайдиган уукиз шохига зизир мойи сурганлар. Маросимда деуцончилик пири - бободеуцондан мул уосил булишини тилаб ният цилишган.Бахорги маросимлар ахоли орасида зур кдзикдш билан утказилиб, кишнинг совук кунларидан сунг бахорнинг яшиллик оламига бурканган илк кунларини узгача завк ва шавк билан кутиб олишади. Х,ар бир оила кукликлардан (беданинг илк ниш урган баргларидан, кийчидан) турли хил пишириклар ва тансик таомлар таёрлайди. Бахорги маросимларни утказаётган хар бир оила эса уз имкониятига караб тансик таомлар (купинча палов), кукат сомсалар, бугирсоклар тайерлаб, бахорнинг севимли таоми сумалакни тайёрлашади.

3. Ёзги маросим таомлари: Чой момо маросими утказилиб, хавонинг хаддан ташкари исиб кетиши ёз фаслида енгил овкатларга булган эхтиёжни оширади. Шунинг учун ёзда утказиладиган маросимларда енгил ва тез хазм

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

буладиган, ёгсиз овкатлар: шурва (нухат шурва, ловияли шурва, уноши) пиширилган.

4. Кузги маросим таомлари: Шамол чакириш маросими утказилган ва ахолининг асосий юмуши етиштирилган хосилни йигиб, териб олишдан иборат булган. ^овун сайли, хосил байрамлари кенг нишонланиб, пишириладиган таомлар асосан донли экинлардан тайёрланган. Палов, шавла, кайиш (лубло кайиш), гужа таоми[9]. ХУЛОСА

Эътиборли томони шундаки, мавсумий маросим таомлари купинча инсоннинг биологик эхтиёжини кондириш максадида эмас, балки бало -казолардан асровчи озик - овкат ёки маросимий курбонлик сифатида истеъмол килинган. Маросим таомлари нафакат оилавий маросимлар - бешик туйи, суннат туйи, никох тантаналари ва мотам маросимларида, балки Биби Сешанба, мушкулкушод, ашурлик, мавлудхонлик каби аёллар иштирокида утказиладиган махсус диний маросимлар тайёрланган. Шунингдек, Рамазон ва курбон хайитларида, Навруз ва сумалак сайлида, оммавий халк сайиллари (хосил байрами, пахта байрами[10]) да - палов, шурва, чучвара, шавла, холвайтар, халим, сумалак, атала каби унлаб махсус маросимий таомлар тайёрлаш анъанаси анъанаси давом этган. Бу маросим таомларини пишириш ва биргаликда истеъмол килиш одамлар орасида дустлик, ижтимоий хамкорлик ва кариндошлик алокалари жадаллашувига, айрим холларда таомнинг узи дустлик ёки кариндошлик ришталари шаклланишига сабаб булган. Яна шуни кайд этиш керакки, маросим таомлари одамларни бирлаштирибгина колмай баъзан уларни ажратишга хам сабаб булган. Бундай маросим таомлари ижтимоий вазифасини бажариш билан бирга ижтимоий табакаланиш каби карама - карши амални хам бажарган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. М.Жураенв. Л.Худойкулова: Маросимнома.//.Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нашриёти.Т.:2008. - Б. - 6.

2. Дала тадкикоти: Халилова Х,алима буви. Шофиркон тумани ^аршиён кишлоги. 2019 йил 26 март; Дала тадкикоти. Зарипов Содик Жураевич. Бухоро вилояти Шайх ул - олам махалласи 21 уй. (1963 йилда тугилган). 2022 йил февраль

3. А. Аширов. Узбек халкининг кадимий эътикод ва маросимлари. - Тошкент: Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашр, 2007. - Б. 89

4. Дала тадкикоти: Хасанова Нозик буви. Когон тумани. Жанафар кишлоги (1945 йилда тугилган).2020 йил

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

5. Дарвипюна хакида каранг: Курбонова М.Б. Дарвешона маросими хусусида айрим мулохазалар // Узбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари. -Тошкент-Наманган. 2007. - 214 - 217; Буриев О. ва бошк. Узбек халкининг бокий кадриятлари... - 15 - 21-бетлар; Корабоев У. Узбек халки байрамлари... - 55 - 56 -бетлар.

6. "Дехкон хисоби" хамалдан бошланиб, хамал 21 мартдан 21 апрелгача давом этади.Хдмал арабча суздан олинган булиб "кузи" деган маънони билдиради. Кузичок (баррача)"ба" деса, шолгом ейилмайди деган накл халкимиз орасида айтилган ва шунга амал килинган. Аммо бу бир ирим булиб, бу вактда шолгом таъми узгариб, истеъмол килишга яроксиз булган.

7. М.Жураев: Узбек мавсумий маросим фольклори. Т.: "Фан" нашриёти.2008. -Б. 16

8. Дала ёзувлари: Бухоро вилояти Ромитан туманида олиб борилган дала тадкикотида ёзиб олинди. Бу ерда Гужа кишлоги булиб,иккинчи жахон урушида оч колган халк шу таомни пишириб еб тирик колишган экан.

9. Дала ёзувлари. Илгари яъни мустамлакачилик даврида купчилик далаларимизда пахта экилиб, уни йигиб олишга катта эътибор каратилган. Ноябрь ойининг охирларигача пахта терилган. Хрсилнинг хаммаси тулик йигиб олингандан кейин "Пахта байрами" (хосил байрами) утказилган. 2019 йил август.

10. Курбонова М.Б. Дарвешона маросими хусусида айрим мулохазалар // Узбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари. - Тошкент-Наманган. 2007. -Б. 214 - 217;

11. Аширов А. Узбек халкининг кадимий эътикод ва маросимлари. - Тошкент: Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашр, 2007. - Б. 89

12. Буриев О. ва бошк. Узбек халкининг бокий кадриятлари... - Б. 15 - 21

13. Корабоев У. Узбек халки байрамлари... - Б. 55 - 56

14. Дала тадкикоти материаллари

15. European Journal of Research Development and Sustainability (EJRDS) Available Online at: https://www.scholarzest.com. MYTHOLOGICAL FEATURES OF CIRCUMCISION CEREMONIES AND DISHES IN BUKHARA OASIS. -B. 144

16. М.Жураенв. Л.Худойкулова: Маросимнома.//.Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нашриёти.Т.:2008. - Б. - 6.

17. Yusupova M. WEDDING CEREMONY AND DISHES: MODERNISM AND SPECIFIC FEATURES //Theoretical & Applied Science. - 2020. - №. 5. - С. 271-276.

18. Ismailovich T. A. Migration of Turkmen Tribes to Zarafshan Oasis: History and Analysis //Central Asian Journal of Social Sciences and History. - 2021. - Т. 2. - №. 3. - С. 47-52.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

19. To'Rayev A. I. BUXORO VOHASIDA YASHAB KELGAN TURKMANLAR HAYOTIDA CHORVACHILIKNING O'RNI //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. -№. 1. - С. 1165-1170.

20. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

21. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

22. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

23. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОДАСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОДА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОДДАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

24. Ochilov A. Бухоро вохасида олиб борилган илк археологик тадкикотлар //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

25. Ochilov A. Бухоро вохасининг кадимги антропоген ландшафтида Сармишсой дарасининг тутган урни //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.