Научная статья на тему '«Шерда» маросими қўшиқларига доир баъзи мулоҳазалар'

«Шерда» маросими қўшиқларига доир баъзи мулоҳазалар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
246
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мавсумий маросим / маросим фольклори / халқ қўшиғи / этнофольклористик экспедиция / тўртлик / ижро усули / мотив / жонли ижро / жанр / поэтик фольклор. / calendar ritual / ritual folklore / folk songs / ethno-folklore expedition / quatrains / motive / lively performance / genre / poetic folklore.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маматқул Жўраев

Мақолада ўзбек мавсумий маросим фольклорининг қадимий жанрларидан бири ҳисобланган “шерда” маросими ва унинг қўшиқлари тўғрисида фикр юритилган. Жанубий Қозоғистоннинг ўзбеклар яшайдиган ҳудудлари, шунингдек, Зомин, Шаҳристон ва Ўратепадан ёзиб олинган этнофольклористик материаллар асосида “шерда” маросимнинг ўтказилиш тартиби, тарихий-генетик асослари ва поэтик фольклорининг ўзига хослиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME REMARKS ON RITUAL SONGS RELATED TO THE «SHERDA» RITUAL

The article analyzes the verbal components and the peculiar ethnographic context of the rite “Sherda”, one of the oldest genres of the winter cycle of the Uzbek calendar ritual folklore and its songs. On the basis of ethno-folklore materials recorded during folklore expeditions conducted in the settlements of southern Kazakhstan, as well as in Zaamin, Shakhristan and Uratep, the uniqueness of the rite, its historical and genetic basis, and the characteristics of poetic folklore are revealed.

Текст научной работы на тему ««Шерда» маросими қўшиқларига доир баъзи мулоҳазалар»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

«ШЕРДА» МАРОСИМИ ЦУШЩЛАРИГА ДОИР БАЪЗИ

МУЛОХДЗАЛАР

Маматкул Жураев

Узбекистон Республикасида хизмат курсатган маданият ходими

Филология фанлари доктори, профессор

Аннотация: Маколада узбек мавсумий маросим фольклорининг кадимий жанрларидан бири хисобланган “шерда” маросими ва унинг кушиклари туFрисида фикр юритилган. Жанубий K,озоFистоннинг узбеклар яшайдиган худудлари, шунингдек, Зомин, Шахристон ва Уратепадан ёзиб олинган этнофольклористик материаллар асосида “шерда” маросимнинг утказилиш тартиби, тарихий-генетик асослари ва поэтик фольклорининг узига хослиги очиб берилган.

Калит сузлар: мавсумий маросим, маросим фольклори, халк кушоти, этнофольклористик экспедиция, туртлик, ижро усули, мотив, жонли ижро, жанр, поэтик фольклор.

НЕКОТОРЫЕ ЗАМЕЧАНИЯ ПО ПОВОДУ ОБРЯДОВЫХ ПЕСЕН, СВЯЗАННЫХ С РИТУАЛОМ «ШЕРДА»

Маматкул Жураев

Заслуженный работник культуры Республики Узбекистан Доктор филологических наук, профессор

Аннотация: В статье анализируются вербальные компоненты и

своеобразный этнографический контекст обряда «шерда», одной из древнейших жанров зимнего цикла узбекского календарного обрядового фольклора и ее песни. На основе этнофольклорных материалов, записанных во время фольклорных экспедиций, проводимих в населенных пунктах южного Казахстана, а также в Заамине, Шахристане и Уратепе, раскрыт своеобразие обряда, ее историко-генетическая основа и особенности поэтического фольклора.

Ключевые слова: календарный ритуал, обрядовый фольклор, народные песни, этнофольклористическая экспедиция, четверостишие, мотив, живон исполнение, жанр, поэтический фольклор.

17

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

SOME REMARKS ON RITUAL SONGS RELATED TO THE «SHERDA»

RITUAL

Mamatqul Juraev

Honored Worker of Culture of the Republic of Uzbekistan Doctor of Philological Sciences, Professor

Abstract: The article analyzes the verbal components and the peculiar ethnographic context of the rite “Sherda”, one of the oldest genres of the winter cycle of the Uzbek calendar ritual folklore and its songs. On the basis of ethno-folklore materials recorded during folklore expeditions conducted in the settlements of southern Kazakhstan, as well as in Zaamin, Shakhristan and Uratep, the uniqueness of the rite, its historical and genetic basis, and the characteristics of poetic folklore are revealed.

Key words: calendar ritual, ritual folklore, folk songs, ethno-folklore expedition, quatrains, motive, lively performance, genre, poetic folklore.

Маълумки, халкимизнинг йил фасллари билан бoFлик мавсумий маросим фольклори узининг ранг-баранг жанрлардан иборатлиги, FoaT кадимийлиги ва узига хос кушиклари билан алохида ажралиб турган. Хусусан, киш фасли билан бoFлик мавсумий маросимлари тарихи олис замонларга бориб такалади. Абу Райхон Берунийнинг маълумот беришича, кадимги хоразмликларнинг киш фаслидаги байрам ва маросимлари орасида «Умри» ойининг биринчи куни эса «Аздокандхвар», яъни «совук тушиши билан олов ёкилган уйларда учоклар атрофида йотилиб, ёFлик нон ейиш куни» маросими, «Р-и-м-ж-д» ойининг ун бешинчи куни нишонланган «Минач-ахиб» хайити жуда мухим урин тутган. «Мина кечаси» маъносини англатувчи бу байрамнинг келиб чикиши хакидаги афсонада айтилишича, кадимда бир малика кишнинг охири-бахорнинг бошланиши арафасида юпка шойи куйлак кийиб кечаси саройдан ташкарига чиккан ва бир жойда ухлаб колган. Кечаси бирдан аёз бошланиб, маликани совук урган ва улиб колган экан. Шундан буён уша кун ёвуз рухларни хайдаш максадида бажариладиган турли-туман урф-одатларни уз ичига олган байрамга айлантирилган экан. «Минач-ахиб» куни одамлар исирик тутатганлар ва турли хил таомлар тайёрлаб, шуларнинг исидан ёвуз кучлар кочади деб ишонганлар [2].

Бу каби кадимий маросимлар аллакачонлар унутилиб кетган булса-да, халкимиз орасида биринчи корнинг ёFиши муносабати билан килинадиган «кор хат» удуми, киш фасли бошланиши билан дехконлар, бoFбoнлар, сабзавоткор ва полизкорлар узларининг дала юмушларидан бушаб, купрок уйда булганликлари

m

18

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

боис утказилган «тукма», «шерда», «дангана», шунингдек, хозирги жорий таквим билан боFлик «янги йил» байрами кенг оммалашган.

Халкимизнинг кадимий анъанасига кура, йил буйи мехнат килиб, кузда дала ишларини нихоясига етказган дехкон ва боFбонлар, шунингдек, уз сурувини кишловга кайтариб келган чорвадорларлар киши билан турли-туман маросимлар оркали вактнинг кунгилли утишини таъминлаганлар. Ёши тенг булган кишилар, яъни хамтенг, жура, дуст-ёрлар «тенг-тенгги» билан йиFилишиб турли хил маросимларни ташкил этишган. Тенгкур, тенгдош, жура, улфатларнинг киш кунларида уртада маблаF туплаш ёки масаллик йиFиш йули билан утказадиган анъанавий маросими «тукма» деб аталган. «Тукма» сузининг маъноси «Узбек тилининг изохли луFати»да хам «улфатлар уртага туккан маблаF ва масаллик хисобига, одатда, киш кунларида утказиладиган утириш» [9. — Б.233] деб талкин килинган.

Киш фаслида утказиладиган «тукма» маросими тошкентлик узбеклар уртасида хам урф булганлиги М.Ф.Гаврилов томонидан кайд этилган [3. — С.4]. «Тукма» килиш анъанаси Самарканд ва Тошкент вилоятларида хам мавжуд булган [5. — С.116-121]. Бу маросимнинг утказилиш вакти ва давомийлиги гап-гаштакка ухшаб аввалдан катъий белгиланган муддат асосига курилган эмас. Киш кириши билан ёш-яланглар, йигитлар, урта яшар ва кекса кишилар хар кайси уз тенгдошлари - «тупи» билан уюшиб, уртага маблаF ёки масаллик тукиб бу утиришни ташкил килаверишган. Масалан, ФарFOна водийсида хам «тукма»нинг утказиладиган вакти катъий белгилаб куйилмаган булиб, улфатлардан бировининг уйига мехмон келиши, узок сафарга кетган журалардан бирининг кайтиб келиши ёки узаро келишувга кура белгиланган кунда утириш иштирокчиларидан бирининг уйида утказилган. «Тукма»ни утказиш учун улфатлар асосий масаллик - гушт, думба ёF, гуруч, сабзи ва х.к.ларни уртада пул йиFиш йули билан сотиб олишган. Конибодом, Хужанд атрофидаги кишлокларда киш буйи хафтанинг пайшанба (жума арафаси) ва шанба (бозор буладиган якшанба кун арафаси) кунларидан ташкари деярли хар куни «тукма» килинаверган [6. — 24-25].

«Тукма» атамасининг этимологияси хусусида илмий манбаларда турли хил карашлар баён этилган. Масалан, ХХ асрнинг 50-йилларида Хужанд вилояти кишлоклари ахолиси турмуш тарзида «тукма» маросимининг мавжудлигини аниклаган Н.А.Кисляков бу атаманинг келиб чикиши араб тилидаги «таом», «овкат» маъноларини англатувчи «туъма» сузи билан боFлик деган илмий фаразни илгари сурган эди [4. — С.93]. ФарFOна вилоятининг Риштон туманида яшовчи кексалар бу атама «маблаF ёки масалликни туплаш, бир жойга йиFиш, тукиш» маъносини билдиради, деб хисоблайдилар [6. — С.25].

ГМ

19

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Бизнингча хам, «тукма» атамасининг этимологик асоси «тук» феъли булиб, унга «-ма» ясовчи кутимча.сини кушит оркали ушбу мавсумий маросим номи сифатида кулланилиб келинган атама ясалган.

Киш фасли билан боFлик мавсумий маросим фольклорининг узига хос кушиклар силсиласини жонли ижро холатида ХХ асрнинг 80-йилларига кадар саклаб келган кадимий жанрларидан бири «шерда» деб аталган. Профессор Б.Саримсоков узининг маросим фольклорига баFиmланган монографиясида киш фаслида утказилган анъанавий маросимлар хусусида тухталар экан, «яс-юсун атамаси муFулча булиб, унинг биринчи кисми «яс» кандай маъно англатишини аниклай олмадик, иккинчи кисми эса муFулча «ёсо» сузидан олинган булиб, тартиб, коида, урф-одат, хатти-харакат маъноларини англатади. Узбекларда бу маросим бошкача номлар билан хам юритилади. Масалан, Тошкент ва ФарFOна водийсида бузахурлик; Бухоро, Самарканд ва Туркистон хамда Сайрам атрофларида куна утиришлари деб аталади. Биз куйида факат Яс-юсун атамасини куллаймиз» деб ёзган ва узбек маросим фольклори жанрлар тизими таснифотига мазкур маросимни «яс-юсун» номи билан тавсифлаган эди [7. - Б.45].

Бу атаманинг кулланишиши анчайин бахсли булиб, биринчидан, узбеклар орасида FOят кенг камровда оммалашган бу маросимнинг халк орасида «яс-юсун» тарзида номланиши кузатилмаган ва аслида муFулча булган сузлар негизида ясалган бу сунъий атамани узбек фольклори жанрлар таркибига тикиштириш узини окламаган. Бинобарин, М.Ф.Гаврилов хам «яс-юсун» атамаси муFул тилида «хак-хукук», «тартиб-коида» маъноларини билдиришини кайд этган ва 1928 йилда Шахристон-Зомин йуналиши буйлаб утказилган этнофольклористик экспедиция давомида аникланган мазкур маросимни «шерда» деб талкин килган эди [3. — С.3-4].

Иккинчидан, узбекларнинг киш фаслида утказиб келган бу маросимининг номини билдирувчи «шерда», «бузахурлик», «куна утиришлари», «уаццона» каби атамалар мазкур жанрни билдирувчи терминни узбек тилининг ички имкониятлари асосида танлаш мумкинлигини курсатади. Бизнинг фикримизча, киш фаслида тенгкур жураларнинг узаро маблаF туплаш ёки галма-галлик принципи асосида ташкил килинган ва узининг анъанавий поэтик фольклорига эга булган мавсумий маросим фольклорининг бу жанрини «шерда» номи билан фольклоршуносликнинг илмий терминологияси тизимига киритиш максадга мувофикдир. Зеро, М.Ф.Гаврилов хам, Б.Саримсоков хам бу маросим «шерда уюштириш йули билан ташкил этилиши»ни таъкидлаганлар [3. — С.4; 7. — Б.45]. Демак, маросимнинг ташкилий асоси «шерда» усулига курилиши хам бу жанрнинг номи учун шу суз асос булиши зарурлигини курсатади.

ГМ

20

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

«Шерда» маросимининг тулик тавсифи 1928 йилда этнограф олим М.Ф.Гаврилов томонидан Зомин ва Шахристон туманларида истикомат килувчи «кирк», «минг», «юз», «карапчи», «парчаюз» уруFларидан ёзиб олинган.

Анъанага кура, «шерда» маросими икки хил йул билан, яъни утириш учун зарур буладиган масалликларни биргаликда, кушилишиб харид килиш ёки «тукма» усулида (шунинг учун хам М.Ф.Гаврилов бу маросим Тошкент атрофидаги кишлокларда «тукма» деб аталади деб ёзган эди) хамда маросим иштирокчиларининг хар бири галма-гал харажат килиши йули билан ташкил этилган. «Шерда» киш буйи утказилиши кузда тутилганлиги сабабли бу маросимда иштирок этадиган журалар, улфатлар ёки тенгдошлар узларининг ичидан бир кишини «бек» килиб сайлаганлар. Бек эса узига ёрдам берадиган «унг оталиц» ва «чап оталиц»ни тайинлаган. Улар бирор сабаб билан бек «шерда»да катнашмай колса, унинг вазифасини бажарувчи уринбосар хисобланган.

Одатда киш кириши билан утказилган биринчи «шерда»да «бек» сайланган. Жиззах вилоятининг Фориш туманидаги Фориш давлат хужалигининг 2-булимида яшовчи 70 яшар Ортиквой Рисбековнинг айтишича, бу удум «бек кутариш» дейилган. Бунда «шерда»га йиFилган йигитлар узларининг энг обру-эътиборли журасини «бек» килиб кутаришгач, хаммалари кур тукиб утиришган ва улардан бири косагулнинг кулидан буза куйилган пиёлани олиб куйидаги кушикни ижро этган:

Эй бегим, бекликгинангга ёна бул,

Мажлиса кирган йигитлар доно бул!

Дуст келиб, душман кетар кундир бугун,

Эй бегим, цуш оталиц, мардона бул,

Бегим аллаёр, аллаёр,

Бегим аллаёр, аллаёр!

Эй бегим, нечада бордир ёшингиз,

Дамиша давлатда булсин бошингиз,

Дуст келиб, душман кетар кундир бугун,

Дамиша Хизр булсин йулдошингиз,

Бегим аллаёр, аллаёр,

Бегим аллаёр, аллаёр!

Дор ёгмайин ола булган тоглар-а,

Fунчасинда хазон булган боглар-а,

Куйистонда куйиб утган бедилхон,

Устида цагиллаб утган гозлар-а,

Бегим аллаёр, аллаёр,

21

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Бегим аллаёр, аллаёр! [10].

Форишликлар орасида урф булган анъанага кура, «шерда»да баъзан хатто 50-60 нафар улфатлар иштирок этган холлар хам булган экан. Ана шундай куп кишилик «шерда»ни бошкариш, ташкил килиш ва тартибли утказиш бекдан алохида махорат, тажриба ва каттиккулликни талаб килган. Одатда бундай «шерда»нинг «бек кутариш» удумида йигитлар «Салламно» кушотини ижро этиб, бекнинг сифатларини таъриф-тавсиф килганлар. Хусусан, Фориш туманидаги Учма кишлоFилик Юсуф деган йигитни бек килиб кутарганда журалари куйидаги кушикни ижро этишган:

Юсуфбек Учма сойидан,

Суубат цуриб жат (январь ойи) ойидан,

Эллик йигитга бош булиб,

Юсуф бегимга салламно!

Эллик йигитниям ози,

Ярашицца олтин цози,

Анинг узи булиб сози,

Бауушёрингга салламно!

Яна келдик Юсуфбекка,

Эркавойнинг буйи тикка,

Косани сунганда бекка,

Дароз буйингга салламно!

Ясавули Эркавойдир,

Минганлари цилич тойдир,

Анинг узи яккаа бойдир,

Бауушёрингга салламно!

ХХ асрнинг 20-30-йилларида «шерда» маросимида тарикдан тайёрланадиган махсус ичимлик - буза ичилган [3. — С.4; 7. — Б.45]. Шунинг учун бек улфатлар орасидан бир киши «косагул» этиб тайинлаган ва у хар бир утиришда жураларга буза сузиб узатиш вазифасини адо этган. Бундан ташкари, бекнинг хамма буйрукларини бажартирадиган чаккон бир йигитни «ясавул» этиб сайлашган. «Шерда» булиб утадиган уй эгаси «эшик озаси» дейилган.

«Шерда» маросимининг узига хос тартиб-коидалари мавжуд булиб, унда иштирок этувчи кишилар куйидаги талабларга амал килишлари керак булган: 1) маросимнинг хар бир иштирокчиси косагул томонидан узатилган бузани дархол кулига олиб, бир нафасда ичиб юбориши керак; 2) косани кутариб ичаётганда бузани тукмаслик керак; 3) маросимда катнашаётган йигитларнинг бари чукка тушиб, яъни «чорзани» усулида утириши ва факат бек рухсат берган такдирдагина оёFини узатиб, чордона куриб ёки бошка шаклда узига кулай холатда утириши мумкин булган; 4) утириш тугамагунга кадар хушёр булиб

Г<°л

22

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

утирити, маст булиб шовкин солмаслиги, сукинмаслиги, бакирмаслиги керак; 5) «шерда» утаётган хонани эшик OFасининг рухсатисиз тарк этган киши кайтиб келганида бекнинг кулида коса булса, дархол косани олиб бузани ичиб юбориши лозим булган.

Утган асрнинг 20-йилларида Чимкент вилоятининг К,орабулок кишлоFи шевасига оид диалектологик материалларни туплаган К.К.Юдахин ёзиб олган маълумотларга Караганда, «кухна утиришлари» купинча жума куни ташкил этилганлиги сабабли «жумалик» деб хам юритилган. «Жумалик» одатда буFдой, арпа каби донли экинлар й^иштириб олингандан кейин то эрта кукламга кадар 20-40 жура томонидан хар хафтанинг жума куни навбатма-навбат утказилган. Йотилган журалар орасида ашулачи, машшок-созанда, аскиячи ва кизикчилар булишига алохида эътибор берганлар. Журабоши утиришга келган йигитларга уч оворадан бир патнисда чой ва хар бирига алохида пиёла куйдирган. Шундан кейин тоFорабоши, яъни журалар дастурхонига тортиладиган таомларни таркатувчи, гуштни булувчи киши пиширилган куй гушти билан «шилпингтай», яъни шурвага ташлаб пиширилган шилпилдокни лаганларга солиб олиб кирган. Дастурхоннинг турт бурчига турт товокда устухонли гушт куйилган. ТоFорабоши колган гуштларни булиб, «шилпингтай»нинг устига куйиб, жураларнинг олдига куйган. Журабоши ишора килган пайтда тоFорабоши етти лаган кази, карта олиб кирган. Шундан сунг норин тортилган. Уйин-кулгу, хазил-хузул, кизикчилик, куй ва кушик билан утган утириш охирлаб колганда тоFорабоши ош сузиб кирган. Ана шунда журабоши кейинги «жумалик» кимнинг навбати булса, уша кишига палов ошатган [8. - С.413-414].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Зомин ва Шахристон туманларида «шерда»да даврасидаги жураларнинг хатти-харакатлари ва узини тутишини «эшик OFаси» билан ясавул кузатиб туришган. Улар бирор киши коидани бузган такдирда дархол буни бекка билдиришган. «Шерда» талабларини бузган йигит бекнинг буйруFига кура ясавул томонидан жазоланган. Жазо турлари хам хилма-хил булган: масалан, коидабузарни кахратон кишда ташкарига олиб чикиб, бир дарахтга боFлаганлар ва устидан совук сув куйганлар, дарра билан урганлар ва хк. [3. - С.6; 7. -Б.45].

Бу маросимнинг узига хос жихати шундаки, унда иштирок этувчи йигитларнинг барчаси «шерда»да айтиладиган анъанавий халк кушикларини ширали овоз билан ижро этишган. Иштирокчилардан бири томонидан ижро этилган туртлик бошка киши томонидан кайтарилмаган. «Шерда» бошлангач, косагул буза куйилган косани улфатлардан бирига тутар экан:

Алёр булсин-ай,

Хужам ёр булсин-ай,

Хужам берган бу давлатга

23

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Душман зор булсин-ай\ - деб кутттик, айтган. Косани олаётган киши бунга жавобан одатда «Олло ёр булсин-ей\» деган булса-да, купинча жавоб туртликлари хам айтишган:

Ойга ухшайдир юзинг,

Чулпонга ухшайди кузинг,

Мунча уам яхши булурми,

Эл ичинда юлдузинг [3. - С.9].

Профессор Т.Мирзаевнинг фольклор экспедициялари натижасида Туркистон, К,арнок, Икон, Сайрам, К,орабулокда «шерда» маросимида ижро этиладиган анъанавий халк кушиклари «хакконалар», «куналар», «бузагарлар кушоти» деб аталиши маълум булди. Бу жойларда урф булган анъанага кура, бекнинг амри билан буза тула косани олган киши чилдирма журлигида «хаккона» кУшиFининг икки туртлигини ижро этиши, бинобарин, биринчи туртлик кайси суз билан бошланган булса иккинчи туртликни хам айнан уша суз билан бошлаш коидасига риоя килиши лозим булган.

1963 йилда тилшунос олим Ф.Абдуллаев Туркистон туманидаги К,арнок, Икон, Ибота кишлокдарида истикомат килувчи Усмон Мухаммедов, Тугон Султонов, Мирза Шорахимов, Бобош Турсунбоевлардан шерда» маросимида ижро этилган «уаццона» ёки «кууна дунё» (ку:налар) деб аталувчи кадимий халк кушикларини ёзиб олган. Бу кушиклар «шерда» маросими фольклорининг узига хос ижро усули ва матний тузилиши туFрисида аник тасаввур хосил килиш имконини беради:

Кизларжон, цилиццинанг цил ёради,

Лабларингнинг шакари тил ёради,

Кошларинг цози булиб юрт сураса,

Кипригинг жаллод булиб жон олади.

Кошингнинг цорасига цотгил мани,

Ошицлар бозорида сотлиг мани,

Ошицлар бозорида олмасалар,

Кипригингдан уц ясаб отгил мани [1. - Б.123-125].

Маълумки, «шерда» маросимида ижро этилган кушикларда юксак ахлокий-маърифий FOялар, хакикий йигитликка хос мардлик, жумардлик, халол-покиза яшаш, оилани ардоклаш, эл-юртга, ватанга садокат тараннум этилади. Икон KишлоFда 1900 йилда туFилган Юнус Эрмат уFлидан ёзиб олинган «хаккона»ларда бевосита «шерда» маросими билан боFлик ана шундай мотивлар яккол кузга ташланиб туради:

Эр йигитнинг минган оти оладир,

Ярашицца ёл-цуйругин тарайди,

Эр йигитга узил фарзанд булмаса,

24

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Улар чогда орцасига царайди.

Эр йигитнинг минган оти буврилдир,

Чуу деганда цулдан цамчи суврилди,

Эр йигитнинг фарзандлари булмаса,

Улар чогда замонаси цуврилди [1. - Б.117-119].

ХХ асрнинг 20-йилларида тупланган материалларга кура, бу маросим узига хос тарзда якунланган. Утириш учун тайёрланган буза тугагач, косагул бузанинг охирини косага солаётиб:

Тогоралар тац этди,

Хизматлар бажо етди,

Охир туби оц туш! - деган. Буни эшитган бек маросим катнашчиларини уй-уйларига таркалишга изн берган ва шу билан «шерда» уз нихоясига етган.

Демак, «шерда» маросими ёки «кухна утиришлари»нинг кадимий анъаналари утган асрнинг 60-70-йилларига кадар Жиззах вилоятининг Зомин, Фориш туманларида, шунингдек, Тожикистон Республикасининг Уратепа, Шахристон туманлари хамда Чимкент вилоятида истикомат килувчи узбеклар орасида сакланиб колган. Чунки утган асрнинг 70-80-йилларида утказилган фольклор экспедицияларида бу маросимнинг утказилиш тартиби ва унда ижро этилган халк кушикларининг куплаб намуналари ёзиб олинганлиги хам шу фикрни тасдиклайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абдуллаев Ф. Узбек тилининг уFуз лахжаси. - Тошкент: Фан, 1978.

2. Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. 1-том. - Тошкент: Фан, 1968.

3. Гаврилов М.Ф. Остатки ясы и юсуна у узбеков. - Ташкент: Главный Среднеазиатский музей, 1929.

4. Кисляков Н.А. Аловхона - «дом огня» у таджиков // Основные проблемы африканистики: К 70-летию Д.Л.Ольдерогге. - М., 1973. - С.86-118.

5. Мирхасилов М.С. Из истории общественного быта узбеков // Сов. этнография. - М., 1963. - №5. - С.116-121.

6. Рахимов Р.Р. «Мужские дома» в традиционной культуре таджиков. - М.: Наука, 1990.

7. Саримсоков Б. Узбек маросим фольклори. - Тошкент: Фан, 1986.

8. Юдахин К.К. Некоторые особенности карабулакского говора // В.В.Бартольду - друзья, ученики и почитатели. - Ташкент, 1927. - С.405-419.

9. Узбек тилининг изохли луFати. 4-том. - Тошкент, 2006.

10. УзР ФА Узбек тили, адабиёти ва фольклори институти Фольклор архиви. Инв.№1745. 1980 йилда Б.Саримсоков ёзиб олган.

25

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.