Научная статья на тему 'БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ'

БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
357
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эстетик маданият / бадиий-эстетик ривожланиш / эстетик тарбия / эстетик дид / эстетик эҳтиёж / эстетик саводлилик / эстетик қизиқиш / эстетик онг / эстетик мулоҳаза / эстетик дид / эстетик идеал / бадиий образ.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Матлуба Акмаловна Ахмедова

Ушбу мақолада бадиий-эстетик тарбиянинг мазмун-моҳияти, таркибий ташкил этувчилари ҳамда амалга оширишда таяниш лозим бўлган тамойиллар келтирилган. Шунингдек, эстетик маданиятни шакллантириш – бу борлиқдаги ва санъатдаги гўзалликни тўлиқ идрок этадиган ва тўғри тушунадиган шахс қобилиятларини ривожлантиришга йўналтирилган жараён эканлиги асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Матлуба Акмаловна Ахмедова

Тошкент давлат транспорт университети Узбек (рус) тили кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бадиий-эстетик тарбиянинг мазмун-мохияти, таркибий ташкил этувчилари хамда амалга оширишда таяниш лозим булган тамойиллар келтирилган. Шунингдек, эстетик маданиятни шакллантириш - бу борликдаги ва санъатдаги гузалликни тулик идрок этадиган ва тугри тушунадиган шахс кобилиятларини ривожлантиришга йуналтирилган жараён эканлиги асосланган.

Таянч суз ва иборалар: эстетик маданият, бадиий-эстетик ривожланиш, эстетик тарбия, эстетик дид, эстетик эхтиёж, эстетик саводлилик, эстетик кизикиш, эстетик онг, эстетик мулохаза, эстетик дид, эстетик идеал, бадиий образ.

Ижодий шахсни шакллантириш воситаси сифатида усмир ёшдаги укувчиларнинг бадиий-эстетик ривожлантириш узлуксиз таълим тизимида алохида урин тутади. Бадиий-эстетик ривожланиш инсоннинг вокеликка эстетик муносабатини, шу жумладан, дунёни бадиий жихатдан англаш, санъат дунёсига ошно этиш, бадиий-ижодий кобилият, бадиий-эстетик кадриятлар тизимини максадга йуналтирилган тарзда шакллантиришга имкон беради.

Бадиий-эстетик ривожланиш эстетик тарбия негизида амалга ошади. Таълим-тарбиянинг бошка шакллари каби эстетик тарбия хам уз диккат-эътиборини алохида шахсга ва ижтимоий гурухга каратади. Эстетик тарбия хам умуминсоний ва миллий кадриятларни карор топтиришга хизмат килади. Чунки, тарбия инсон онгига, хис-туйгуларига, тасаввурига, эътикодига, дунёкарашига, хатти-харакатларига, хулк-атворига таъсир утказишни уз олдига максад ва вазифа килиб куяди.

Эстетик тарбия хам ана шу умумий максад ва вазифанинг таркибий кисми сифатида амал килиб, тарихий-ижтимоий жихатдан ахамиятга молик ходисани англатади. Шуни таъкидлаш жоизки, ^адимги дунёда умуман тарбия максади эстетик асосда намоён булган. Масалан, кадимги юнонларда эстетик тарбия максади1 фукароларнинг хар томонлама ривожланишига, "рух ва бадан" хамоханглигини карор топтиришга йуналтирилган эди. Афлотун ва Арасту каби забардаст мутафаккирлар таълимотларида эстетик тарбия тизимининг бир-биридан фаркли томонлари булгани холда умумийлик хам мавжуд булиб, у

1 Дасанбоева O., Дасанбоев Ж., Дамидов Д. Педагогика тарихи. - Т.: Уцитувчи, 1997. - 246 б.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ягона эстетик орзуни карор топтиришга, ягона ахлокий хулк-атвор ва фукаролик фазилатларини шакллантиришга хизмат килган эди.

Авваллари эстетик тарбия ута тор ва бир томонлама талкин килинар, яъни уни санъат асарларини тугри идрок этиш, бу билан алохида лаззатланиш ёки бирор санъат турини билиб олиб, муайян бадиий куникмаларга эга булиш доирасида инъикос этилар эди. Баъзан эстетик тарбияга одамларда юксак эстетик дид-фаросатни шакллантириш сифатида каралар эди. Буларнинг барчаси бадиий-эстетик тарбиянинг вазифа ва максадлари доирасига киради.

Бугунги кунда бадиий тарбиянинг асосий максади - муносабатларни санъат

л

воситалари ёрдамида шакллантиришдир . Эстетик тарбия билан бадиий тарбияни бир-бирига тенглаштириш хам, кориштириш хам, карама-карши куйиш хам хато буларди. Шуни назарда тутиш лозимки, эстетик тарбия санъат билан чегараланиб колмайди, балки унинг асосий мазмуни инсоннинг вокеликка эстетик муносабатини фаоллаштириш ва ривожлантиришдан иборатдир.

Вокеликка эстетик муносабат уз хусусиятларига эга булган холда нисбий мустакилликка хам эга булиб, фойдали-амалий, илмий-назарий муносабатларни хам уз ичига олади. Бинобарин, вокеликка булган инсон муносабатининг хар кандай куриниши эстетик мазмундан ажралиб колса, у асл инсоний мохиятини йукотиб куяди.

Куриниб турибдики, эстетик муносабат хаётга истеъмолчилик назари билан карашдан халос булиш, дунёга кенг ва холис караш, одамларда, табиат вокеа-ходисаларида, нарсаларда, энг аввало, жамият, инсоният, тараккиёти учун хизмат киладиган ижтимоий ахамиятли булган фазилатларни кура олиш кобилиятини тарбиялайди.

Эстетик тарбия, энг аввало, кишиларнинг эстетик дидлари шаклланишига катта таъсир утказади. Шахс узлиги унинг эстетик диди оркали намоён булади. Эстетик дидда инсон аклий ва хиссий дунёси, орзу-умидлари, талаб-эхтиёжлари, максад-манфаатлари руёбга чикиши ифодаланади. Дид факат кайфият бахоларигина эмас, балки инсоннинг самарали фаолияти воситасида хам таркиб топади. Инсон фаолиятининг барча самарали фаолиятларида унинг диди акс этади.

Эстетик тарбия уз диккат-эътиборини шахс эстетик эхтиёжларини шакллантиришга каратади, хилма-хил ута мураккаб талаб-эхтиёжларни бирлаштиради, уйгунлаштиради ва хамоханг тарзда амал килиши учун шарт -шароитлар яратиб беради.

2 Педагогический энциклопедический словарь - М.: Большая Российская энциклопедия, 2002. - С.313.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 124

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Эстетик тарбиянинг инсон талаб-эхтиёжлари маданиятини шакллантирищдаги урни хам бекиёсдир, зеро инсоннинг талаб-эхтиёжлари маданиятида муайян мезон туйгуси хам мавжуд булишини, бу мезон туйгуси шахсий эхтиёжни жамият эхтиёжи билан мутаносиб тарзда кушиб олиб боришни такозо этади. Ана шу мезон туйгусида етукликка эришиш эстетик тарбиянинг энг мухим вазифаларидан биридир.

Эстетик эхтиёж факат моддий ва маънавий гузалликлардан лаззатланишгина эмас, балки хар кандай амалиёт сохасида нарсаларни нафосат конунларига риоя килган холда яратишни, фаолиятга гузалликни татбик килишни хам билдиради. Шу боис эстетик тарбия хаёт жабхаларининг хаммасига, яъни укиш, мехнат килиш, илмий ва техник изланиш, жамоавий фаолиятга татбик этилиши лозим булади.

Усмир ёшдаги укувчиларни эстетик тарбиялаш ва ривожлантириш эстетик тарбия тизими ёрдамида амалга ошади. Эстетик тарбияни ташкил этиш

..3

тизимида катор тамойиллар ётади .

Эстетик тарбия ва бадиий таълимнинг хамма учун умумийлиги шундаки, катталар ва болалар маънавий хаётда, кундалик мехнат, санъат ва табиат билан мулокотда, турмушда ва шахслараро муносабатда эстетик ходисалар билан доимий равишда узаро муносабатда булади. Ана шу жараёнда уларнинг гузаллиги ва хунуклиги, фожиали ва кулгили жихатлари намоён булиб боради. Бундан маълум буладики, эстетик саводлилик, идеаллар, эстетик ривожланиш ва бадиий таълимсиз, ишда махсулотни эстетик такомилга етказа олмасдан, шахснинг хар томонлама баркамол булиб ривожланиши мумкин эмас.

Эстетик тарбияни ташкил этиш тизими яна барча тарбиявий ишларга яхлит ёндашув тамойилига асосланади. Укувчиларнинг эстетик тарбиясида санъатнинг барча турлари уз-узидан бирга харакатланади, усмир шахсига яхлит таъсир курсатади. Бундай узаро харакат бадиий асарлар, тасвирий санъат, мусикий саводхонликни оширишда мустахкам алокадорлик натижасида амалга ошади.

Бундан ташкари эстетик тарбия фан, мехнат, жисмоний маданият, эстетик муносабат ва турмуш гузалликларини очиш хисобига хам амалга ошади.

Эстетик тарбия тизими укувчиларнинг бутун бадиий-эстетик фаолиятини хаёт, жамиятнинг амалий тараккиёти, уларда дунёкараш ва ахлокийликни шакллантириш жараёни билан узаро алоцадорлик тамойилига таянади. Жамиятнинг демократлашуви - гузаллик ва ахлокийлик манбаидир.

3 Лихачев Б.Т. Педагогика - М.: ЮРАЙТ, 2003. - С.395-397.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Бадиий-эстетик ривожлантириш ва умумий шакланиши узаро алокадорлиги усмир ёшдаги укувчиларнинг бадиий ва умумий психик ривожланиши бирлиги тамойилини такозо этади. Усмирларнинг бадиий-эстетик фаолияти уларда хис этиш, эмоция, образли ва мантикий хотира, нутк, фикрлашни жадал ривожланишини таъминлайди.

Эстетик тарбиянинг амалийлиги тугридан-тугри шахснинг бадиий-ижодий ва мустакил фаолияти тамойилига амал килинишига богликдир. Миллий халк уйинлари, халк кушиклари, шеърлар, хикоялар, очерклар тадкикотчилик куникмаларини хосил килади, укувчиларнинг бадиий ривожланиши, алохида ва жамоавий ижодкорлиги воситасида маънавий хаёт мазмуни шаклланади.

Эстетик тарбиянинг ахлокий тарбияга таъсири шундаки, нафосат олами эзгулик ва яхшиликдан, бегаразликдан ажралмаган холда амал килади. Эстетик тарбиянинг мехнат тарбияси билан бирлашиб кетиши асоси шундаки, мехнат жараёни шахснинг табиий эхтиёжига айланиб боришида уз ифодасини топади. Эстетик тарбия билан экологик тарбия богликлиги эса табиатга бегараз, инсоний муносабатда булишда, жамият билан табиат уртасида хамоханг алокадорлик муносабатларини урнатишда намоён булади.

Шундай килиб, бадиий-эстетик тарбия - бу эстетик жихатдан ривожланган ва ижодий фаол булган шахсни шакллантириш демакдир. Бадиий-эстетик тарбия инсонпарвар мохиятга, эстетик орзу мос келадиган вокеликни идрок этиш, бахолаш ва нафосат конунлари асосида кайта яратишга кобил булган шахсни шакллантиришга мулжалланган таълим -тарбия сохасидир4.

Эстетик маданиятни шакллантириш - бу факатгина бадиий дунёкарашни устириш, укилган китоблар, курилган кинофильмлар, тингланган мусикий асарлар сонини купайтиришгина эмас. Аксинча, бу инсоннинг хиссиётига таъсир курсатиш, шахс маънавиятини бойитиш, хулк-атворини бошкариш ва тузатишдир. Агар бефарклик, локайдлик намоён булса, инсон узининг антиэстетиклигини намоён этади. Агар бола гузалликни хис килишнинг ижобий одатлари, шеърият, ижодий мехнатни узлаштирган булса, у холда унинг эстетик маданиятининг юкори даражада эканлиги хакида бемалол гапириш мумкин. Бунинг учун шахс эстетик маданиятини шакллантиришнинг мухим таркибий кисмлари - эстетик кизикиш, эстетик эхтиёж, эстетик онг, эстетик мулохаза, эстетик дид, эстетик идеални таркиб топтириш, уларнинг психологик-педагогик жихатларини асослаш лозим.

4 Общая педагогика / Под.ред. В.А. Сластенина - М.: Владос, 2003. - С.64.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Шахснинг вокеликни эстетик жихатдан билиб олишга ундовчи субъектив омиллар эстетик эутиёж деб аталади. Шахснинг эстетик фаолиятига, вокелик ва санъат асарларини эстетик жихатдан узлаштиришга киришиши эстетик цизициш деб аталади. Ижтимоий вокелик, табиат, санъат билан бевосита мулокот жараёнида - назариялар, карашлар, бадиий таълим ва тарбия натижасида шаклланадиган хусусият эстетик онг деб аталади. Шахснинг аник бир эстетик ходисага муносабатини билдирувчи аклий харакати эстетик мулоуаза деб аталади. Эстетик ахборотлар окими, эстетик ва ахлокий нормалар йигиндиси оркали шаклланадиган ва шахснинг буюм, ходисаларга эстетик бахо беришида яккол намоён буладиган ходиса эстетик дид деб аталади. Шахснинг табиат, жамият ва санъатдаги максад тарзида идрок этадиган, такомиллашган гузаллик борасидаги бахосининг акс этиши эстетик идеал деб аталади.

Шахснинг эстетик маданиятини шаклланиши куп жихатдан эстетик ка-молотига таъсир утказадиган ташки ва ички шарт-шароитларга боглик. Бундай ташки ва ички шарт-шароитлар эстетик тарбия омиллари деб аталади5.

Усмир ёшдаги укувчиларни бадиий-эстетик жихатдан ривожлантиришнинг мухим омилларидан бири умуминсоний маънавий кадриятларга асосланган дунёни идрок этишини шакллантириш акс этади. Куплаб омиллар орасида энг таъсирчан ва самарали омил сифатида санъат мухим урин тутади. Укувчида бадиий-эстетик фаолият жараёнида ижодий хаёлот, фикрлаш, коммуникатив куникмалар, эмпатия, бошка инсоннинг нуктаи назарини кабул килиш кабилар намоён булади ва ривожланади.

Усмир ёшдаги укувчиларнинг муайян даражада бадиий-эстетик ривожланишига эришиш куп жихатдан у тугилган ва яшаётган педагогик ва умуммаданий омилларга боглик. Боланинг бадиий-эстетик ривожланишига купрок эрта таъсир курсатиш имконияти мавжуд. Бу энг аввало, бола шахсини жадал ривожлантириш, турли даражадаги ахборотларни идрок этишида унинг психофизиологик ва ёш хусусиятларини хисобга олиш, уларни амалий узлаштириш кобилиятини таркиб топтириш билан боглик. Болалар уни ураб турган атроф-мухитни яхлит ва бир пайтни узида идрок этиш, хамма курганлари ва эшитганларини интутив хис этиш хамда эмоционал кабул килиш кобилиятига эга.

Бадиий ижодкорлик, бадиий тафаккур юксак маънавиятга эга "инсонга хос олам"нинг бадиий образларини яратиш буйича инсоннинг моддий ва маънавий фаолиятининг таркибий кисми сифатида намоён булади. "Санъат" сузи оркали биз бадиий образларни яратишга мохирлик, махоратни (масалан, машинани

5 Умаров Э. Эстетика - Т.: Узбекистан, 1995. - Б.240.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 7 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

бошкариш, ошпазлик, сартарошлик санъати) тушунамиз. Худди шундай, бадиий ижодкорлик ва эстетик фаолиятни бир-биридан фарклаш лозим. "Образ" таянч тушунчаси фикр, гоя, хис-туйгу, тасаввурни акс эттирувчи новаторлик модели, яхли тизимни (табиат ва инсон онгида мавжуд булмаган) яратишни талаб этади.

Бадиий образда умумийликдан алохидаликка (бир томчи сувда рассом денгизни куради) хамда объективликдан субъективликка йуналганлик тамойилига асосланган маълум бир шаклга эга психологик тузилма акс этади. Шунинг учун диний гоя ва илмий тушунчалардан фаркли равишда бадиий образ хамма вакт аниклик, индивидуаллик ва эмоционалликни талаб этади. Инсон бадиий ижодкорлиги турт асосий функциянинг яхлитлигини таъминлашга хизмат килади: гносеологик (билишга доир), кадриятга йуналганлик (эстетик), синергетик (хамкорликдаги ижодий фаолият) ва коммуникатив (мулокот)6.

Хулоса килиб айтганда, эстетик маданиятни шакллантириш - бу борликдаги ва санъатдаги гузалликни тулик идрок этадиган ва тугри тушунадиган шахс кобилиятларини ривожлантиришга йуналтирилган жараён булиб, у узида бадиий кечинмалар, карашлар ва эътикодлар тизимини акс эттиради, хакикий эстетик кадриятлардан завкланишни таъминлайди. Шу билан бирга бу оркали усмир ёшдаги укувчиларда турмушнинг хамма томонларидаги гузаллик унсурларини илгаб олиш, хунуклик, дидсизликка карши курашга харакат килишни тарбиялайди.

Албатта, хар кайси халк ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, узига хос урф-одат ва анъаналари, хаётий кадриятларидан айри холда тасаввур этиб булмайди. Бу борада табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кухна тарихий ёдгорликлар энг мухим омиллардан булиб хизмат килади.

Фойдаланилган манбалар:

1. Хдсанбоева O., Хдсанбоев Ж., Хдмидов X,. Педагогика тарихи. - Т.: Укитувчи, 1997. - 246 б.

2. Педагогический энциклопедический словарь - М.: Большая Российская энциклопедия, 2002. - С.313.

3. Лихачев Б.Т. Педагогика - М.: ЮРАЙТ, 2003. - С.395-397.

4. Общая педагогика / Под.ред. В.А. Сластенина - М.: Владос, 2003. - С.64.

5. Умаров Э. Эстетика - Т.: Узбекистон, 1995. - Б.240.

6. Глушак, Н. М. Исследование эффективности танцевальных упражнений в физическом воспитании школьников: автореф. дис. ... канд. пед. наук / Глушак Н. М. - Москва, 1996. - 21 с.

6 Глушак, Н. М. Исследование эффективности танцевальных упражнений в физическом воспитании школьников [Текст]: автореф. дис. ... канд. пед. наук / Глушак Н. М. - Москва, 1996. - 21 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.