Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИ МУСИҚИЙ МАДАНИЯТИ ВА МАЪНАВИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСИҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЁШЛАРНИ МУСИҚИЙ МАДАНИЯТИ ВА МАЪНАВИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСИҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
174
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
санъат / ижод / билим / ташаббус / метод / маънавият

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — М.Азизхонова, Э.Қобилова

Ушбу мақолада мусиқа дарсларини ўқитиш жараёни ташкил этилиши талабалар илмий назарий билимларни уларни амалда қўллаш методлари ижодий ташаббускорлик маънавиятли жамият тараққиёти учун ўз ҳиссасини қўшиш ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИ МУСИҚИЙ МАДАНИЯТИ ВА МАЪНАВИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСИҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

ЁШЛАРНИ МУСЩИЙ МАДАНИЯТИ ВА МАЪНАВИЯТНИ

ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСЩИЙ ТАРБИЯНИНГ АХДМИЯТИ

М.Азизхонова Э.Кобилова

Кукон давлат педагогика институти

Аннотация: Ушбу маколада мусика дарсларини укитиш жараёни ташкил этилиши талабалар илмий назарий билимларни уларни амалда куллаш методлари ижодий ташаббускорлик маънавиятли жамият тараккиёти учун уз хиссасини кушиш хакида фикр юритилган.

Калит сузлар: санъат, ижод, билим, ташаббус, метод, маънавият

THE IMPORTANCE OF MUSIC EDUCATION IN THE FORMATION OF YOUTH MUSICAL CULTURE AND SPIRITUALITY

M.Azizxonova E.Kobilova

Kokand State Pedagogical Institute

Abstract: This article discusses the organization of the process of teaching music lessons, methods of applying scientific and theoretical knowledge to students in practice, creative initiative to contribute to the development of a spiritual society.

Keywords: art, creativity, knowledge, initiative, method, spirituality

"Мусица санъати маданий феномен сифатида янги авлодни тарбиялаш ва камолга етказиш борасида чексиз имкониятларга эгадир. Санъат билан ошно булган ёшларнинг уаётга муносабати миллий урф-одат ва умумбашарий цадрятларга уурмати баланд булади " Ш.Мирзиёев

Маълумки, давлат рахбари ижтимоий, маънавий-маърифий сохалардаги ишлари янги тизим асосида йулга куйиш буйича 5 та мухим ташаббусни илгари сурмокда. Бундан ташкари Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан имзоланган "Узбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПК -4038 сонли карори хам мухим ахамиятга эгадир.

Бугунги кунда таълим олувчиларнинг маънавиятини,онгу-тафаккурини ва фаоллигини ошириш учун мусика дарсларини укитиш жараёни шундай ташкил этилиши керкакки бунда талабалар илмий назарий билимларни хамда уларни амалда куллаш методларини онгли ва фаол эгаллаб оладиган, уларда ижодий

ташаббускорлик ва укув фаолиятида мустакил, тафаккур, нутк ривожланадиган,чоглгу асбобларини ижро эта оладиган ва энг асосийси маьнавиятли жамият тараккиёти учун уз хиссасини куша оладиган булсин. Миллий маънавиятимиз ривожида бошка санъат турлари каторида мусика санъати хам мухим урин тутади. Миллий мусика мусика санъатининг энг кадимий ва шу билан бирга, халк оммасига кенг таркалган, унинг турмушига чукур сингиб кетган сохаларидан биридир. Мусика хам реал вокеликни акс эттиради. Мусиканинг миллий маънавиятимизга таъсир кучи шу кадар каттаки, унинг ёрдамида беморларни даволаш мумкинлигини фан аллакачон исбот килган. Абу Али Ибн Сино мусиканинг таъсир кучига катта ахамият бериб, айрим рухий касалликларни мусика куйлари воситаси билан даволаш мумкин, деган фикрни илгари сурган эди. Буюк мутафаккир Абу Наср Форобий "Катта мусика" китобида мусика назарияси охангларининг турлари, келиб чикиш сабаблари, кишига маънавий, рухий таъсири хакидаги кимматли фикрларини билдирган.

Форобий мусика илмида факат назариётчи булибгина колмай, амалиётчи хам булган. Унинг узи таникли мусикачи, ажойиб созанда ва бастакор, янги мусика асбоби ихтирочиси сифатида хам шухрат козонган. Мусиканинг ажойиб сехрли кучи, мужизакор таъсири хакида фикр юритиб, Форобий "Илмларнинг келиб чикиши тугрисида" асарида шундай ёзади: "Бу илм шу маънода фойдалики, у уз мувозанатини йукотган одамни тартибга келтиради, мукаммалликка етмаган халкни мукаммал килади ва мувозанатини саклаб туради". Хусусан, миллий маданиятда мусика юксак туйгулар, завк - шавкли гоялар оламини очиб беради. Одамларни маънавий жихатдан бой, соф баркамоллик даражасига етказади. Бола хали кулига калам ушлашни, укиб ёзишни билмай турибок мусикани хис кила олади. Купинча шу дастлабки таассуротлар мусикага булган муносабатларнинг шаклланишига таъсир килади. Шунинг учун умумий таълим мактабларини ислох килишнинг асосий йуналишларида мусика таълимига хам эътибор берилган. Мусика, аввало, болаларнинг хис-туйгуларини майинлаштиради. Мусика асарларини хис этиш каби уларда купгина инсоний фазилатларни уйготади. Албатта, инсоний фазилатларни камол топтиришда адабиёт, тарих, спорт ва бошка сохалар катта урин тутади. Бинобарин, назм ва мусика доимо ёнма- ён яшайди. Мусикани хис этиш табиат таассуротлари остида тугилади, колаверса, богча ва мактабда шаклланиб боради. Мусика дарслари укувчиларни факатгина нафосат жихатдан эмас, балки кенг маънода маънавий- ахлокий жихатдан хам тарбиялайди. Авлоддан-авлодга утиб келаётган, не-не замонлар зайлига бардош бериб, халкнинг орзу-армонлари, уйлари ва интилишларини мужассам этган куй-кушикларимиз, макомларимиз барча турдаги таълим муассасалари укув

дастурларидан кенгрок жой олса яхши булар эди. Замонамизнинг забардаст ёзувчиси, жахонга машхур адиб Чингиз Айтматов "Кунда" романида ёзади: "... хаёт, улим, мухаббат, шавк ва илхом хаммасини мусика айтади, зотан, биз мусика воситасида энг олий хурликка эришамиз, бу хурлик учун онгимиз ёришган замонлардан бошлаб, бутун тарихимиз давомида курашганмиз, лекин унга мусикадагина эришганмиз" Х,алкимиз яратган мусика дурдоналари хар бир фаолиятимизда, хар сонияда - тарбияда, мехнатда, ижтимоий муносабатда маълум даражада уз ифодасини топади. Миллий мусика атрофдаги ходисалардаги гузалликни идрок этишга ва кадрлашга ургатади, нозик дид ва хур фикр билан куроллантиради, маънавий оламни кенгайтиради. Шу боис мусикани "тилсиз фалсафа" деб бежиз айтишмаган Зеро, мусикий билимларни эгаллаш аввало шахснинг рухий олами билан чамбарчас боглик.

Мусикашунос олимлар томонидан тавсия этилган концепсияларга таяниб, биз мусикий билимларни узлаштириш жараёнида бола шахсининг кандай фаолият турида кайси шахсий хусусиятлари шаклланишини чизма ёрдамида курсатиб бердик. Мусикий билимларни узлаштириш жараёнида бола шахсини шакллантиришда мусика таълимининг ахамиятини мусика машгулотларини тахлил килиш оркали куришимиз мумкин.

Демак, мусикий машгулотлар давомида:

1. Кушик куйлаш фаолиятида мусикий дунёкараш, мусикий дид шаклланади. Бу фаолият турида болалар мусикий билимларга асосланган холда кушик куйлайдилар. Бунинг учун улар мусикий асарга тааллукли булган маълумотларни узлаштирадилар. Шу жараёнда уларда мусикий дунёкараш ва мусикий дид шаклланади. Мусика саводи фаолиятида мусикий тафаккур, тасаввур ва мусикий дунёкараш шаклланади. Бу фаолият турида болалар мусиканинг яратилиш тарихи, мусиканинг ифода воситалари - ритм, метр, регистр, улчов, лад, темп, нота йули ва ёзуви, товушлар узунлиги ва баландлиги, мусика ижодкорлари, ижрочилари хакида билимга эга булиш билан бирга, уларнинг мусикий тафаккурлари шакллана боради. Бу уз навбатида болаларни мусика оламига олиб киради ва мусикий дунёкарашларини шакллантиради.

2. Мусика тинглаш фаолиятида мусикий идрок, мусикий дунёкараш шаклланади. Бу фаолиятда болалар мусика тинглаб, уни бевосита идрок эта бошлайдилар. Бу эса уларнинг мусикий тафаккурларини шакллантиради

Болалар мусика чолгу асбобларида жур булиш, кушик куйлаш, мусика остида ритмик харакатлар бажариш ва мусика тинглаш каби фаолиятларни бажарар эканлар уларда мусикий тафаккур, мусикий дунёкараш, мусикий тасаввур, мусикий кобилиятлар, мусикий хис-туйгу, мусикий идрок ривожланиб боради, шунингдек, уларда мусикий маданият ва дунёкараш хам

шаклланиб боради. Тингланган мусикий асар хакида мулохаза юрита бошлайдилар.

3. Мусика остида ритмик харакат бажариш фаолиятида мусикий дунёкараш, мусикий дид, мусикий тафаккур, мусикий идрок, мусикий ритм хисси ва мусикий хотира шаклланади. Бу фаолият турида укувчиларда деярли барча мусикий психологик хусусиятлар шаклланади. Чунки бу фаолиятда улар узлари бевосита мусикий асарга жур буладилар. Аввал улар мусикий асарни тинглаб курадилар (мусикий идрок), бу эса мусиканинг ритмик куринишини эслаб колишни (мусикий хотира), кайси асбобда жур булса яхширок жаранглашини (мусикий дид) танлашни такозо этади. Укувчи бу фаолиятда мустакил фикрлайди (мусикий тафаккур), натижада унинг мусикий дунёкараши шаклланиб боради.

4. Болаларда чолгу асбобларида жур булиш фаолиятида мусикий дунёкараш, мусикий дид, мусикий тафаккур, мусикий идрок, мусикий ритм хисси ва мусикий хотира шаклланади. Бу фаолият турида болаларда деярли барча мусикий психологик хусусиятлар шаклланади. Чунки бу фаолиятда улар узлари бевосита мусикий асарга жур буладилар. Аввал улар мусикий асарни тинглаб курадилар (мусикий идрок), бу эса мусиканинг ритмик куринишини эслаб колишни (мусикий хотира), кайси асбобда жур булса яхширок жаранглашини (мусикий дид) танлашни такозо этади. Бола бу фаолиятда мустакил фикрлайди (мусикий тафаккур), натижада унинг мусикий дунёкараши шаклланиб боради. Айни вактда шуни айтиш жоизки, мусиканинг кандай фаолият тури булмасин, у шахснинг барча психологик жихатлари шаклланишига ёрдам беради. Шуни таъкидлашимиз керакки, мусикий фаолиятларнинг хар бири барча санаб утилган психологик хусусиятларни шаклланишига кисман булса хам уз таъсирини утказмай куймайди. Жумладан, мусикий хис-туйгулар, мусикий дунёкараш, мусикий идрок, мусикий тафаккур, мусикий тасаввур ва мусикий кобилиятни шакллантиради. Демак, улар болаларнинг умумий мусикий маданияти, эстетик дунёкарашининг шаклланишига хам уз таъсирини курсатади. Бу эса баркамол шахснинг ривожланиши ва тарбияланишида узига хос ахамиятга эга жихатлардан биридир. Мусканинг тарбиявийлик хусусияти нафакат инсонга ёки бирор шахсга, балки умуман жамиятга катта таъсир курсатади. Чунки, мусика кишилар калбига рухий жихатдан таъсир этиши билан узига хос ахамиятга эга. Демак, мусикани инсон калбига таъсирини инобатга олсак, юкоридаги фикрлар айна мусика санъатига бевосита дахлдор эканлигини курамиз. Мусиканинг тарбиявийлик хусусияти фан - инсон - жамият - табиат муносабатларида катор жихатлар билан намоён булмокда. Шу сабабли, мусика, адабиёт, санъатга давлатимиз томонидан берилаётган эътибор хам унинг таъсир кучи нихоятда

катта эканлигини курсатади.

Биринчидан, мусика соглом турмуш тарзини шакллантиради, мустахкамлайди. Хрзирги кунда тиббиёт илмига мусикатерапия сохасининг кириб келиши фандаги янги йуналиш булиб, у инсондаги хасталикларни мусика билан даволашда, мусика оркали таъсир курсатишда узининг самарали натижасини бермокда.

Иккинчидан, одамларнинг характеридаги ва халкларнинг менталитетидаги айрим иллатларни бартараф этади.

Учинчидан, тарбия жараёнларида мусиканинг оханги мухим ахамиятга эга. Чунончи, шовкинли мусика инсоннинг асаб тизимига салбий таъсир курсатиши тиббиётда исботланган.

Туртинчидан, мусикани эшитиш хам мумкин, тинглаш хам мумкин. Бундан ташкари, мусиканинг тарбиявий таъсирини оширадиган субьектлардан бири - бу мусикий асбоблардир. Мусикий асбобларнинг мусикавий тарбия жараёнига таъсири шуниси билан ахамиятлики, хар кандай мусика асбоби хам инсон тарбиясига ижобий таъсир курсатавермайди. Бу бир катор омилларга боглик. Биринчиси - мусикий чолгунинг эстетик куринишида шакл ва мазмуннинг уйгунлиги. Иккинчиси - мусикий мероснинг яратилиши учун зарур булган чолгунинг тарбиявийлик хусусияти. Масалан, мусикий асбоблар ичида энг соддаси ва энг кадимийси хисобланмиш най санъаткорнинг нафаси ва вужудидан чикаётган овоз билан созланади ва калб ноласи булиб жаранглайди. Мусикачи най оркали узининг калб нидолари, дарду аламларини, мухаббатини изхор килади.

Киши узининг хаётий фаолияти жараёнида атрофини ураб турган моддий борлик билан доимо мулокотда булади. Бунинг натижасида шоду-хуррамлик, кайгу ва гам, тулкинланиш ва хаяжон, магрурлик ва ифтихор, жахл ва газаб, хайратланиш, хафа булиш каби бошка куплаб майил ва туйгу (объектив дунёга субъектив муносабат кечинмалари инсоннинг эмоционал хис-хаяжон холатини ифодалайди. Эмоция (туйгу кечинмаларининг шакли) ижобий ва салбий турларга булинади. Ижобийлари: шоду-хуррамлик, тулкинланиш ва хаяжон, магрурлик ва ифтихор, хайратланиш ва бошкалар. Салбийлари: кайгу ва гам, жахл ва газаб, хафа булиш кабиларидан ташкил топади. Ижрочи созанданинг фаолияти хис-хаяжон ва эмоция билан чамбарчас боглик булиб, у ижодкор томонидан яратилган асардаги фикр ва максадни ундаги бадиий эмоционал киёфалар тизимини тингловчига етказиб бера олиши зарур. Бунда созанда асар кайфиятига мос, чолгу садоланишига узига хос равишда кизгинлик, ифода ва жозиба бахш этган холда ижро килади. Чолгу асари хеч кандай эмоция ва хис-хаяжонсиз чалинган булса, тингловчи юрагига етиб бора олмайди, уни бефарк колдиради ва у ижродан хам чолгучидан норози булади. Шунинг учун созанда

хар бир асарнинг бадиий-эмоционал тимсоллар мазмунига чукур кириб бора олиши, ундаги кайгуриш, зорланиш, кувониш, тантана, хазил ва бошка кайфият турларини ишончли ёритиб бера олиши керак. Мусикий рухшуносликда бадиий образ уч омил асосида очиб ифодаланиб берилади. Буларнинг биринчиси моддий, яъни нола матни, чолгу товуши, куй, гармония, усул, динамика, тембр, регистр ва х к. Иккинчиси рухий, яъни кайфият, тасаввур, ифода, ирода, хиссиёт. Учинчиси мантикий, яъни шакл, жанр, мазмун каби омиллардир. Созанданинг ижрочилик амалиётида интеллектуал ва эстетик, яъни энг нозик ва гузал олий нафосат эмоция шаклланади. Ушбу хис туйгулар созанда ижрочилик фаолиятида уз олдига аник максад куйиб онгли равишда турли восита ва йуллардан фойдаланган холда мусикий асардаги бадиий образни очиб бериш учун хизмат килади. Ижрочилик жараёнининг жисмоний ва рухий асосларини чукур урганиш булгуси укитувчи, тарбиячи ва созанда учун жуда мухим шартлардан биридир. Мусиканинг илохийлиги, унинг рухиятга богликлиги, охангларнинг сирли олами инсониятни доимо кизиктириб келган. Хонанданинг кушиги дардларга малхам булиб, шодликни оширса, созанданинг куйи гамни аритиб, кунгилларга хуш кайфият багишлайди. Шунинг учун мусиканинг чинакам сехрига хар икки субьект бирдек дахлдор булади. Шундай экан, инсонни камолга етказишда мусика санъатининг ахамияти бекиёсдир. Мусика хаётни инсонларнинг хис туйгуларини ва орзу истакларини узига хос бадиий тилда ифода этади.

Хулоса килиб айтганда мусика саньатига суяниш, унинг асрий аньаналари ва намуналаридан ёш авлодни купрок бахраманд этиш лозим.

Оилада ота-онлар, мактабда мусика муаллимлари болаларга яхши мусика ва кушик одамнинг калбини тозалашини, рухини поклашини, кайфиятини кутаришини, эзгу максадлар сари йуналтиришини куп бор укдиришади. Ёшларни бой маьнавий мерос хисобланган мусика саньатини пухта биладиган етук мутахассис кадрлар килиб тайёрлаш масаласи бугунги куннинг мухим, устивор вазифаларидан хисобланади. Биринчи навбатда ёшлар миллий гурур ва юксак маданият эгаси булишлари учун хам мусика саньатига ошно булишлари керак бу вазифаларни амалга оширишда мусика фани укитувчилари зиммасига катта масьулият юклайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Дарвеш Али Чангий. Рисолайи мусикий. УзР ФА ШИ .Форсчадан таржима Б.Ашуровники

2. Жалолиддин Румий. Учмокка канот йук, вале учгайман. -Тошкент: АДодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1994.

3. Г.Шарипова ,Г.Нажмеддинов.Мусика укитиш методикаси .Т.2018й

4. AnaBH^. M.y36eK xanK MapocHM KymHKnapu. T. 1974 h.

5. HyngomeBa. C. X,anK yp$ - ogaTnapu Ba antaHanapu T. 2003.

6. Oafi3ueB. O. MaKTa6ga MycHKHH Tap6ua. T.1991 H..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.