Научная статья на тему 'БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ'

БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
33
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
комил инсон / маънавият / ҳуқуқий онг / ҳуқуқий қадрият / ахлоқ / тарбия / ҳуқуқий маданият / мафкуравий иммунитет / совершенный человек / духовность / правосознание / правовая ценность / нравственность / образование / правовая культура / идеологический иммунитет

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Равшанов А С

Мақолада ёш авлоднинг камол топиши, ривожланиши, уларнинг дунёқараши, тафаккури мамлакат ҳаётига, янгиланишларга мос равишда ўзгариб бориши маънавият ва ҳуқуқий маданият билан чамбарчас боғлиқлиги кўрсатиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF SPIRITUALITY AND NATIONAL VALUES IN EDUCATING A PERFECT GENERATION

В статье показано, что взросление и развитие молодого поколения, его мировоззрение, мышление меняются в соответствии с жизнью и обновлениями страны, тесно связаны с духовностью и правовой культурой

Текст научной работы на тему «БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ»

БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛИЙ

ЦАДРИЯТЛАРНИНГ УРНИ

А.С.Равшанов -

сиёсий фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

d https://doi.org/10.24412/2181-7294-2023-3-187-191

Бугун тараккиёт йулидан изчил боришимизда, эзгу максадларни амалга оширишда замонавий билим ва касб-хунарларни эгаллаган, мамлакатимиз истикболи учун маъсулиятни уз зиммасига олишга кодир булган иймон- эътикодли ёшларни шакллантириш давлат сиёсатида асосий вазифа хисобланади.

"Инсонга хос орзу интилишларни руёбга чикариш, унинг онгли хаёт кечириши учун зарур булган моддий ва маънавий оламни бамисоли парвоз килаётган кушнинг икки канотига киёсласак, уйлайманки, уринли булади" [ 1 ]

Инсон жамиятда муайян максад-мудаосиз яшай олмайди. Х,ар бир инсон узининг келажагини бирор-бир максад шаклида олдиндан тасаввур кила олмаса, унинг бунёдкорлик харакати сусаяди, натижада инсоннинг кайфиятини тушкунлик, фаолиятини эса бепарволик, локайдлик ва дахлсизлик каби иллатлар эгаллаб олади. Шу маънода маънавий етуклик хам шахсга жамиятда уз урнига ва муайян ижтимоий мавкега эга булиб яшаши учун йуналтирувчи гоялар, тушунчалар ва ахлокий карашлар тизимини такдим этади.

Маънавий етуклик шахснинг онги, тафаккури, идроки, хиссий дунёси умуман, маънавий (ички) оламида шакллансада, лекин у муаян жамиятнинг маънавий даражаси учун ижтимоий эхтиёжлар, талаблар ва заруриятлар сифатида пайдо булади. Шу маънода хар бир жамиятда даврий ва умумий маънавий идеаллар юзага келади. Даврий маънавий идеаллар бир жамиятнинг эхтиёжларини руёбга чикарса, умумий маънавий идеаллар эса барча жамиятга хос булади. Масалан, хозирги жамиятимиз учун инсоннинг соглом эътикодга эга булиши долзарб маънавий етуклик хисобланса, инсон кадрини саклаш эса умумий маънавий идеалга хос булган гоядир.

Буюк алломаларимиздан бири Форобий фозил инсон куйидаги ун икки фазилатга эга булишини уктиради.

• Турт мучали соглом булиши.

• Фаросатли булиши.

• Хотираси кучли булиши.

• Заковатли булиши.

• Нотик булиши.

• Билимли булиши.

• Барча нарсадан кузи тук булиши.

• Хакгуй ва одил булиши.

• Донишманд ва ориятли булиши.

• Нафсини енга оладиган булиши.

• Адолатпарвар булиши.

• ^атъий хукмли булиши[2].

Бундай фазилатларга эга шахс инсонийликни суистэмол килмайди. Чунки бу туйгу унинг фозил шахс булиб етишишига олиб келади. Айни пайтда, Форобий бундай фазилатларнинг барчасини мужассам этган одамни топиш баъзида мушкул булишини таъкидлайди ва шундай холатда ушбу фазилатларнинг "беш-олтитаси булган инсонни етук деб хисоблаш мумкин"лигини айтади.

Ёшларнинг комил инсон булиши, халоллик ва адолат билан хаёт кечириши каби олижаноб фазилатларнинг маъно-мазмунини, нафакат, чукур англаши, балки ана шундай

хусусиятларга эга булиши, уларга амал килиб яшаши уларнинг маънавий бойлигини белгилаб берадиган асосий мезонларидир.

Инсон маънавий етуклиги дакида гапирилганда буюк ижодкор олим Озод Шарафиддинов уз сабокларида шундай деган эди. "Х,еч каерда деч кайси инсонлар жамияти факат моддий манфаатларга суянибгина, факат моддий эдтиёжларини кондирибгина даёт кечира олмайди-инсон даётининг саодатли булмоги учун виждон ва иймон унинг даётида устувор булмоги керак"[3].

- Инсонни инсон киладиган, жамиятни жамият киладиган кудрат виждон, инсоф, диёнат, адолат ва дакикатнинг баркарорлиги.

- Зиёли узини халкнинг узвий кисми деб дисобламоги, халкка карши будтонларни рад этмоги, халкнинг маънавий бойлигининг посбони булмоги лозим.

Мисоллардан куринадики, инсонпарварлик - умуминсоний кадриятлар сирасига киради. Маънавиятни шакллантиришга бевосита таъсир киладиган яна бир мудим омил таълим-тарбия тизими булиб, бу дакда Биринчи Президентимиз И.А.Каримов "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарида шундай деган эди. "Албатта, таълим - тарбия - онг махсули, лекин айни вактда онг даражаси ва унинг ривожини дам белгилайдиган, яъни ёшларнинг маънавиятини шакллантирадиган ва бойитадиган энг мудим омилдир. Бинобарин таълим-тарбия тизимини ва шу асосда онгни узгартирмасдан туриб, маънавиятни ривожлантириб булмайди".

"Энг мудими, юртимизда моддий ва маънавий жараёнларнинг узаро мутаносиб тарзда ривожлантирилаётгани сиёсий-ижтимоий баркарорлик ва тараккиётнинг мустадкам гарови булиб хизмат килмокда"[1] деган эдилар.

Х,озирги кунда энг мудим вазифалардан бири баркамол шахс тарбияси булгани учун ёш авлодни маънавий жидатдан тарбиялаш муаммосининг долзарблиги ва адамияти ортиб бормокда. Маънавий баркамол ёшларни тарбиялаб вояга етказиш давр талаблари асосида юзага келган, сиёсий-ижтимоий ва иктисодий тараккиётимиз такдири билан узвий алокадорликка булган улугвор, масъулиятли, давлат адамиятига эга булган вазифа эканини куйидагича баён этиш мумкин:

Биринчидан, Узбекистоннинг буюк давлат булишини маданиятли, маънавиятли, юксак одоб-ахлокли, уз халки, миллати, Ватанини бутун вужуди ила севиб - ардоклайдиган, аждодлари яратган бебадо илму-дунар жаводирларини имкон кадар мукаммалрок эгаллаб олган, бутун инсониятга хос кадриятлардан бадраманд, бохабар булган комил инсонларсиз тасаввур этиб булмайди.

Иккинчидан, фукаролик жамиятини барпо этишнинг энг мудим шартларидан бири -янгича, замонавий фикрловчи, иймон-эътикоди мустадкам, мустакиллик йилларида шаклланган тафаккур ва дунёкарашга эга булган, мустакиллик маънавияти асосларини мукаммал узлаштириб олган баркамол авлодни, камолотга эришган инсонларни шакллантиришдан иборатдир.

Учинчидан, жамиятимиз тараккиётининг пойдевори булган баркамол авлод ва камолотга етган инсонлар порахурлик, угрилик, товламачилик, фирибгарлик, вазифани суиистэмол килиш каби ярамас иллатларнинг олдини олиш, ижтимоий адолат карор топишини таъминлашнинг мудим ва зарур омилларидан булиб дисобланади.

Баркамол шахс булиб шаклланиш Узбекистон таълим тизими доирасида, унинг олий ва урта махсус, касб-дунар таълими боскичи учун, баркамол шахс моделини жорий этишнинг барча йуналишларини узига камраб олган тарзда олиб борилишини такозо этади.

Ёш авлодни баркамол шахс килиб шакллантириш гояси жамият тараккиётининг мавжуд боскичида баркамол шахс ва малакали мутахассисни тарбиялашдан иборат. Ушбу ижтимоий буюртмани тулаконли бажариш узлуксиз тарбия тизими мазмунида куйидаги асосий таркибий кисмларини акс этишини такозо килмокда: баркамол шахснинг сиёсий, дукукий (фукаролик) билим ва маданият, мафкуравий иммунитет ва гоявий курашчанлик,

динлар дакида билим ва маданият, экологик билим, касбий мадорат, соглом даёт тарзи ва жисмоний маданият, шахснинг маънавий баркамоллик даражасидаги камолоти, педагогик, психологик билим ва малакалар, иктисодий билим дамда бошка жидатларнинг барчасини уз мазмунига караб камраб олиши зарур.

Бу борадаги яна долзарб вазифалар:

- мамлакатимизда амалга оширилаётган ислодотлар ва узгаришлар билан боглик жараёнларнинг, улкан бунёдкорлик ишларининг мазмун-модиятини укувчиларимиз ва талабаларимизга содда ва лунда килиб тизимли тарзда мудом тушунтириб бориш, уларни дукукий демократик давлат ва эркин фукаролик жамияти курилишининг фаол бунёдкорларига айлантиришдан иборат;

- миллий манфаатларимизга зид булган зарарли гоялар, турли таддидлар ва хуружларнинг максад муддаоларини аниклаш, уларнинг ёшларимизга таъсирини чукур урганиш ва шу асосда маънавияти юксак авлодни тарбиялаш;

- ёш авлод калби ва онгида юксак маънавият тамойиллари ва соглом дунёкараш асосларини мустадкамлашга хизмат киладиган замонавий инновацион технологиялар, интерфаол усуллардан самарали фойдаланиш, таргибот ва ташвикот ишларини ривожлантириш борасида шу содадаги адабиётлар ва дарсликларни янада купайтиришга зарурат пайдо булганида куринади.

Инсон барча нарсаларни яратади, яратган нарсаларини узига буйсундиради. Истаса алмаштиради, истамаса йук. Уни яратаётганда адашиш мумкин, аммо кеч булсада хатони тугирлаши, куйингки бузиб ташлаб, кайтадан куриши мумкин. Энг асосийси, унинг тизгини инсон кулида булади. Лекин жамиятда инсон истагандек булмайдиган, булдира олмайдиган нарсалар дам бор. Бу ёшлар тарбиясидир. Ёшлар тарбиясида умуман, тарбияда хато килиш у ёкда турсин, даттоки танафус дам булмайди.

Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев дам ушбу масаланинг долзарблигини куйидагича асослаган эди: "маълумки, ёш авлод тарбияси дамма замонларда дам мудим ва долзарб адамиятга эга булиб келган. Аммо биз яшаётган ХХИ асрда бу масала дакикатан дам даёт-мамот масаласига айланиб бормокда"/4/.

Узбек оилаларидаги ота-она ва фарзанд уртасидаги бурч ва маъсулият тушунчалари шаркона менталитет булиб, авлоддан-авлодга мерос булиб колмокда. Бу улкан дазина, буюк мерос: ахлокий меъёрлар билан йугрилган дукукий кадриятлардир. Кишилик жамияти пайдо булибдики, у билан боглик кадриятлар дам пайдо булади. "Жамият, инсон ва инсоният учун адамиятли булган барча нарса, додиса ва вокеалар хисобланади"/5/. Тарихда кишилик жамиятининг ажралмас булаги дисобланган оилада узига дос кадриятлар тизими шаклланган ана шундай кадриятлар оилавий муносабатларни тартибга солиб турган.

^адимги шарк давлатлари дукукий кадриятларнинг тарихий учоклари дисобланади. Шаркда давлат дукук ва шу жумладан, дукукий кадриятларнинг пайдо булиши ва ривожланишининг узига дос дусусиятлари дамжидатлик гояси ва жамоатчилик фикрини устунлиги билан ифодаланади. Шаркда маънавий-ахлокий кадриятлар сиёсий муносабатлардан устун турган. Дастлаб у кадриятлар дукукий кадрият куринишида булмасада, ахлокий кадриятларнинг бурч ва маъсулият масалалари тарзида намоён булди. Давр утиши билан узига дос бир маданият вужудга келди. Бу маданият ахлокий кадриятлардан алодида бир тизим булиб ажраб чиккан дукукий кадриятлар тизимидир. Хукукий онг ва дукукий маданиятнинг туб илдизи дисобланган дукукий кадриятлар замон ва макон узгаришига пропорционал тарзда бугунги кунимизгача узгармасдан, миллий маънавий мерос сифатида уз салмогини саклаб кола олди. Тугри, айтиш мумкин тарихда канчадан-канча сиёсий бухронлар юз берган. Ана шундай бир вазиятда дукукий-миллий кадриятларнинг бизгача етиб келганлиги диккатга сазовордир. Албатта бирон-бир тарихий жараён янги давр ва замон шароитига беками-куст етиб келишига кимдир ё нимадир сабабчи булади. Лекин шу даражада туркий халк этник маданиятига сингиб кетган дукукий

кадриятларнинг алодида бир тизими сифатида умумиллий кадриятлардан сакланиб етиб келишига буюк сиймоларимизнинг диссалари катта.

Миллий кадриятлар мавзуси кудна ва навкирон шарк, унинг таркибий кисми булган Марказий Осиё ва Узбекистан мутафаккирлари дамда олимлари учун дам бегона эмас, кадриятшунослик тарихининг энг теран жидатларини факат Гарбдан эмас, балки Шаркдан кидириш керак. Абу Райхон Беруний [6], Абу Али ибн Сино_ [7], Ал-Бухорий [8], Ат-Термизий [9], Яссавий [10], Навоий[11], Мирзо Улугбек [12], Бедбудий [13], Авлоний [14] каби мутафаккир ва олимларнинг ижодида дам бу мавзунинг излари бор. Гап ана шу изларни кидириб топишда, уларни унутмасликда янгилаб туришда, замона реалликлари нуктаи назаридан долисона талкин килишдадир.

Тарбия маълум бир маданиятни шаклланишига сабаб булади. Шу сабабдан бирон-бир тартибли оилани яъни бирон-бир инсонни курсак, "маданиятли"экан деб бадо берамиз. Вадоланки инсон мадниятли булиб тугилмайди. Унинг ижобий дислатлари оилада шаклланади. Демак, маданиятли оиланинг фарзандлари дам албатта маданиятли булишади.

- маданиятли киши дар бир ишга ход у давлат иши булсин, ход шахсий иши булсин, барча-барчасига бир дил ишчанлик кайфияти билан ёндашади;

- маданиятли киши маълум бир мамлакатга тегишли эканлигини дис килиб туради ва ушбу мамлакат учун борини аямайди;

- маданиятли киши жамият аъзоларига бир дил тенглик тамойили асосида муносабатда булади;

- маданиятли киши ота-онасига севимли фарзанд, фарзандларига гузал дулкли ота, рафикасига суюкли ёр, дардкашга дамдард, ё-у биродарларга ажойиб дуст булади.

Энг асосийси маданиятли киши жамиятнинг бири булган оиланинг таянчи, оила тарбиясида доимий таъсирчан куч, оилавий тартиб, яъни оила аъзоларининг бир-бирларига муносабати, ота-она ва бошка катта ёшли кариндошларнинг хулк-атвори, маданий ва сиёсий савияси, муомила маданияти, оиланинг даромади, яшаш шароити ва шу каби омиллардан бир дил дабардор булади.

Ота-она ва ёшлар уртасидаги бу олийжаноб туйгулар бизнинг, яъни узбек халкининг онгимизга, шууримизга бошкалар томонидан сингдирилган эмас, балки шонли тарихимизнинг бизларга берган тудфасидир. Бу каби улугвор кадриятларимиз тундан кунга, кечадан бугунга куйингки аждодлардан авлодларга утиб, замонаи зайлимизга етиб келаётган, 3000 йиллик тарихга эга булган буюк узбек халки геномининг битмас-туганмас талабидир. Бу кадрият узбек халки геномининг талаби булибгина колмай, даттоки шартли рефлексга дам айланиб улгурди. Юкорида айтганимиздек, бурч ва маъсулият категориялари усиб келаётган ёш авлод онгига сингдирилган эмас, бу аждод-авлод алмашинувида юзага келадиган дукукий кадриятлардир.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган самарали ишлар жараёнида ёшларнинг маънавиятини, дукукий маданиятини шакллантиришга алодида эътибор каратилиши уларнинг конунга булган дурматини янада такомиллаштириш дар бир шахснинг жамият олдидаги уз бурч ва мажбуриятларини огишмай бажаришга имкон яратади. Худди шунингдек, конун чикарувчи, ижро этувчи дамда уни мудофаза килувчи органларга нисбатан дам уз навбатида талабчанликни оширади. Хукукий саводхонликни ёшликдан бошлаб ошириб бориш: ор-номус, кадр-киммат, инсонпарварлик каби дусусиятларни тарбиялашга кумаклашади. Бу борада "Узбекистон ёшларининг замон билан дамнафас булиб, дунёнинг олис ва якин мамлакатларидаги тенгдошлари билан самарали мулокот, дустлик ва дамкорлик муносабатларини урнатиши гоят мудим адамиятга эга, деб хисоблаймиз".

Хулоса килиб айтадиган булсак, Узбекистонда дукукий демократик давлат дамда эркин фукаролик жамиятини курар эканмиз, энг аввало биз, мустакил даётга эндигина кадам куяётган ёшларимиздан тортиб, катта ёшли юртдошларимизнинг маънавиятини, дукукий онги ва дукукий маданиятини шакллантиришимиз дамда миллий гоя руди билан

куроллантиришимиз зарур булади. Зеро, маънавият, дукукий маданият юксалган жойда узаро дурмат, тенглик, тинчлик ва бирдамлик каби улугвор гоялар халкнинг асосий шиорига айланади.

АДАБИЁТЛАР:

1. И.А. Каримов "Юксак маънавият - енгилмас куч"., Тошкент., 2008 йил., 67 бет.

2. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шадри. Янги аср авлоди. ИСБН: 978-9943-27-613-0. 2016 йил

3. О.Шарафиддинов. Ижодни англаш бахти. Т.: "Шарк" нашриёти, 2004. - 640 б.

4. Ш.М. Мирзиёев Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз.1-жилд. Т.:Узбекистон, 2017. 504-б

5. Фалсафа комусий лугат. Т.:Шарк, 2004. 476-б.

6. Абу Райхон Беруний. Абу Райхон Беруний, танланган асарлар. Фан, 1968 458-б.

7. Абу Али ибн Сино. Мен англаган дунё. Т.: "Шарк", 2015. 272-б.

8. Усмонхон хожи Темурхон угли. Имом ал-Бухорий - мудаддислар султони. Энциклопедия, 2004. 112-б.

9. Ал-Хаким ат-Термизий. Валийлар даёт йули. Сийрат ал-авлиё. Ношир, 2016. 232-б

10. А. Яссавий. Девони дикмат. Т.: Навруз, 2018. 360-б. Номер ИСБН: 978-9943-381-42-1

11. А. Навоий. Алишер Навоий (Тула асарлар туплами) - 1 жилд. Т.: 'Тафур Fулом", 2013. 804-б. Номер ИСБН: 978-9943-03-349-8

12. М. Улугбек. Турт улус тарихи. "Чулпон", 1993. 224-б. Номер ИСБН: 5-8250-0315-5

13. Мадмудхужа Бедбудий. Танланган асарлар. "Маънавият", 2006. 280-б.

14. Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёдуд ахлок. "Ёшлар нашриёт уйи", 2018. 97-б. Номер ИСБН: 978-9943-5318-1-9

15. Муминов А. Г. Миллий сиёсат ва маданий содадаги ислодотлар //Тошкент.:«Akademiya. - 2010. - Т. 193.

РЕЗЮМЕ:

Маколада ёш авлоднинг камол топиши, ривожланиши, уларнинг дунёкараши, тафаккури мамлакат даётига, янгиланишларга мос равишда узгариб бориши маънавият ва дукукий маданият билан чамбарчас богликлиги курсатиб берилган.

Калит сузлар: комил инсон, маънавият, дукукий онг, дукукий кадрият, ахлок, тарбия, дукукий маданият, мафкуравий иммунитет.

РЕЗЮМЕ:

В статье показано, что взросление и развитие молодого поколения, его мировоззрение, мышление меняются в соответствии с жизнью и обновлениями страны, тесно связаны с духовностью и правовой культурой.

Ключевые слова: совершенный человек, духовность, правосознание, правовая ценность, нравственность, образование, правовая культура, идеологический иммунитет.

RESUME:

The article shows that the growing up and development of the worldview and thinking change in accordance with the life and updates closely related to spirituality and legal culture.

Key words: perfect person, spirituality, legal consciousness, education, legal culture, ideological immunity.

younger generation, its of the country, and are

legal value, morality,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.