Научная статья на тему 'ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЛМ-ФАН, ТАЪЛИМ ВА ТИББИЁТ РАВНАҚИ'

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЛМ-ФАН, ТАЪЛИМ ВА ТИББИЁТ РАВНАҚИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мажидов А., Жумаев Ж

Истиқлол йилларида Ўзбекистон тарихи фанида содир бўлган муҳим ижобий ўзгаришлардан бири, шак-шубҳасиз, халқимизнинг миллий қаҳрамони, мустабид совет мафкурасида ноҳақ қораланган Амир Темур номининг оқланишидир. Бунинг исботи шундаки, юртимизда тарихий адолат қарор топиб, Соҳибқирон шахсига бўлган муносабат давлат сиёсати даражасига кўтарилди, бобокалонимизнинг миллат ва давлат равнақидаги буюк хизматлари эътироф этилиб, буюк зотнинг 660 йиллиги 1996 йилда жаҳон миқёсида кенг нишонланди. Республикамизда Амир Темур шахси, унинг давлати, ички ва ташқи сиёсати, Темурийлар ҳукмронлиги даври хусусида аҳамиятга молик кўплаб ишлар амалга оширилди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, 2000 йилга келиб Европа халқлари тилларида Амир Темур ва Темурийлар ҳақида чоп этилган асарлар сони 500 тани ташкил этган [1, – 426 б.].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЛМ-ФАН, ТАЪЛИМ ВА ТИББИЁТ РАВНАҚИ»

ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЛМ-ФАН, ТАЪЛИМ ВА ТИББИЁТ РАВНА^И Мажидов А.

уцитувчи, Жиззах давлат педагогика университети

Жумаев Ж.

уцитувчи, Жиззах давлат педагогика университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11147879 Истиклол йилларида Узбекистан тарихи фанида содир булган мухим ижобий узгаришлардан бири, шак-шубхасиз, халкимизнинг миллий кахрамони, мустабид совет мафкурасида нохак кораланган Амир Темур номининг окланишидир. Бунинг исботи шундаки, юртимизда тарихий адолат карор топиб, Сохибкирон шахсига булган муносабат давлат сиёсати даражасига кутарилди, бобокалонимизнинг миллат ва давлат равнакидаги буюк хизматлари эътироф этилиб, буюк зотнинг 660 йиллиги 1996 йилда жахон микёсида кенг нишонланди. Республикамизда Амир Темур шахси, унинг давлати, ички ва ташки сиёсати, Темурийлар хукмронлиги даври хусусида ахамиятга молик куплаб ишлар амалга оширилди. Шу уринда таъкидлаш жоизки, 2000 йилга келиб Европа халклари тилларида Амир Темур ва Темурийлар хакида чоп этилган асарлар сони 500 тани ташкил этган [1, -426 б.].

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2021 йил 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг хамкорлигини кучайтириш масалалари юзасидан видеоселектор йигилиши утказилган эди. Йигилишда Президентимиз: "Миллий тарихни миллий рух билан яратиш керак. Акс холда унинг тарбиявий таъсири булмайди. Биз ёшларимизни тарихдан сабок олиш, хулоса чикаришга ургатишимиз, уларни тарих илми, тарихий тафаккур билан куроллантиришимиз зарур",-деб алохида таъкидлади [10].

Бизга маълумки, Сохибкирон Амир Темур улкан ва кудратли салтанат барпо этиб, маънавий маданиятнинг юксалиши, гуллаб-яшнаши учун, утмиш даврлар ажойиб анъаналарининг янги тарихий вазиятда кайта тикланиши учун шароит яратди. Турон заминини кайтадан тамаддун бешигига айлантирди. Бу билан Мовароуннахрдаги илм-фан ва маданият довруги жахонга юз тутди ва куплаб олимлар, ижодкорлар дунёга келди. Кудратли ва мустахкам салтанатда Шарк ва Гарб иктисодий-маданий алокалари жонланди. Маданиятлар хамкорлиги натижасида Турон юрти бошка мамлакатлар орасида уз салобатини тиклади [2, - 192 б.]. Дехкончилик, чорвачилик ва

хунармандчиликнинг кенг тармокларда ривожланиши учун барча имкониятлар юзага келди. Мухтасар килиб айтганда, Амир Темур даврида давлатчилигимизда оламшумуш узгаришлар амалга оширилди.

Чунончи, Амир Темур ижтимоий фаолиятининг мазкур буюк юксалиш хусусияти бадиий маданият сохасида айникса яккол намоён булди. Бинобарин, XIV-XVI асрлардаги энг юксак аклий ва ижодий муваффакиятлар куп жихатдан Амир Темур фаолияти ва унинг ижтимоий сохага муносабати тамойиллари туфайли руй берди. Унинг даврида фан, тиббиёт, адабиёт, миниатюра, амалий, мусика ва томоша санъатлари ривожланди.

Илм-фан ва маданиятнинг бундай тарзда бутун мусулмон оламида янгидан гуркираб ривожланиши Амир Темур номи ва фаолияти билан узвий богликдир. Сохибкирон Марказий Осиёда илмий ва адабий фаолият учун кулай шароит яратганлиги туфайли куплаб олимлар баракали ижод килдилар.

Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фанга булган кизикишнинг усиши маънавий маданиятнинг умумий юксалишига, ишлаб чикариш ва хунармандчиликнинг усишига ёрдам берди. Айни вактда ирригация, шахарсозлик, меъморчиликнинг илдам ривожланиши фандаги турли йуналишларнинг юксалишига туртки булди. Жумладан, тарих фани Амир Темур хаётлигидаёк анча машхур эди. Тадкикотчиларнинг якдиллик билан эътироф этишлариича, Сохибкирон хаёти ва фаолиятининг узи кахрамонлик хисси билан йугрилган. Амир Темур, унинг угиллари, неваралари, харбий бошликлар ва жангчиларнинг узи асли баходир, мард инсон, эпик кахрамонлар эди. Сохибкирон кушинида мардлик, жанговарлик рухи хамиша хукмрон эди [3, - 51-52 б.]. Темур ва Темурийлар учун шахсий кахрамонлик ва мардлик намоён килиш одатий иш хисобланган.

Х,азрат Сохибкирон маънавий меросининг ёшларимиз учун энг ибратлиси унинг "Тузуклари"дир. Бу комусий асарда давлатчилик, уни бошкаришнинг олий намунаси-ислом динига хомийлик, илм-фанга равнак бериш, юртни ободонлаштириш, Буюк Ипак йулини тиклаш ва савдо-сотикка ривож бериш, энг мухими, оддий халк (раъият) ахволидан бохабар булиб туриш ва унга ёрдам бериш масаласи уртага куйилган ва бу хакда махаллий хукмдорларга курсатмалар берилган [4, - 18 б.].

Яна тарихий манбаларга мурожаат киладиган булсак, Амир Темур юриш пайтида, одатда, узи билан бирга доимо "вокеаларни махсус дафтарга хар куни ёзиб борадиган" одам олиб юрарди. Уруш пайтида хам, тинч даврда хам шох ёнида курган-эшитганларини ёзиб борадиган котиблари буларди, кейинчалик бу ёзувларни шахсан узи куздан утказарди ва айрим далилларни кайта-кайта текширарди. Уша вокеа, ходисаларнинг шохиди булган кишиларни хузурига

чакириб, сураб-суриштирарди. Мазкур дафтар-кундаликлар Амир Темур ва Темурийлар расмий солномасининг асосини ташкил этади [5, - 144 б.].

Муаррих Шарафуддин Али Яздийнинг маълумот беришича, Амир Темур булиб утган вокеа ва ходисалар холисона ёритилган манбаларни тарих учун саклаб колиш борасида куп тадбирлар курган. Баъзи холларда у шохидларни чакириб, улардан сураб-суриштиришни буюрарди, хатто ёзишмалар оркали, бошка хукмдорларга элчилар юбориш йули билан куп маълумотларни аниклашга муваффак буларди.

Амир Темур ва Темурийлар даври хакида суз борар экан, испан элчисининг хотираларига тухталмасликнинг иложи йук. Руи Гонсалес де Клавихо тузган йул хотиралари унинг 1403-1406 йилларда Самаркандга, Амир Темур саройига ташрифи тугрисида бизга тарихдан сузлайди. Ушбу асар мухим хужжат сифатида катта кизикиш уйготади, зеро, унда Шаркда XV аср бошларига оид маълумотлар, вокеалар уларнинг бевосита шохиди булган европалик киши томонидан зур марок билан хикоя килинади. Бу асар узига хос бир тарихий комусдир [6,В.57].

Яна шуни таъкидлар эдикки, бу даврда форс хукмдори саройида хизмат килган Муиниддин Натанзий 1413-1414 йилларда узининг Шохрухга багишланган "Мунтахаб ат-таворих-Муиний" тарихий асарини ёзиб тугатади. Ушбу асарда дунё яратилишидан бошлаб то асар тугатилгунича булган даврда мусулмон давлатларида руй берган вокеалар умум тарих нуктаи назаридан баён этилган.

Амир Темур ва Темурийлар даврининг биз учун яна бир мухдм жихатларидан бири шундаки, 1401-1408 йилларда Самаркандда яшаган, хукмрон доираларга якин булган Ибн Арабшох Амир Темур саройида руй берган купгина вокеаларнинг бевосита иштирокчиси ва шохиди булган. У 1437 йили ватани Дамашккка кайтиб келиб, узининг "Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур" асарини ёзади. Лекин Ибн Арабшох асари нихоятда эхтирос билан ёзилгани учун баъзи вокеалар бузиб курсатилган [7, - 79 б.].

Айтиш жоизки, Темур ва Темурийлар даврида комусий тарздаги маълумотномалар кенг таркалган булиб, уларда уша даврнинг карор топган анъаналарига мувофик дунё яратилишидан то асар ёзилган даврларгача булиб утган энг мухим вокеалар сана тартибида берилган. Жумладан, урганилаётган даврда яшаб ижод этган хиротлик тарихчи Фасих Ахмад ибн Жалолиддин Мухаммад ал-Хавофий (1375-1442)нинг 1442 йилда ёзилган "Мужмали Фасихий" асари узига хослиги билан алохида ажралиб туради. Асарнинг охирги кисмида энг мухим тарихий вокеалар, атокли давлат арбоблари, уша

gaBpHHHr Mamxyp OnuMnapu, mOupnapu Typpucuga KucKana 6ynca-ga, KuMMarau MatnyMOTnap 6epunraH.

XOHgaMup homu 6unaH Mamxyp XyMOMugguH MyxaMMag XupOTga TyrnnHÖ TatnuM OnraH. XOHgaMup XycaÖH BoH^apo, Baguty33aMOH Ba XyMOWH capOHuga xH3MaT KunraH. By Myappux Tapuxra y3HHHHr yH yn acapu 6unaH Kupu6 KenraH, neKuH ynapgaH araru caKKu3Tacu, my ^yMnagaH yHHHr Mamxyp "XynOCOT an axöop 6aeH an-axBOn an axep", "X,a6u6 yc-cuap axöop Ba a$pa3 an-6amap" acapnapu 6u3rana eraö KenraH, xonoc. Ynapgaru OnuMnap (Tapuxnu Ba MaTeMaTHKnap, acTpoHOM Ba Ta6u6nap, KOHyHmyHOC Ba guH axnnapu, moup Ba e3yBHunap, caHtaT apöoönapu Ba xaTTOTnap, paccoM Ba MycuKanunap, co3aHganap) TyrpHCHgarH a^oftuö MatnyMOTnap KumuHH xaKparaaffrapagu [5, - 146 6.].

YpraHunaeTraH gaBp $aH Ba TatnuMHHHHr axßonu xa^uga cy3 ropmraHga, TeMyp Ba TeMypuönap gaBpuga Magpaca onuH MatnyMOT 6epaguraH MapKa3 Ba3H^acuHH 6a^apraHnurHHH эtтнpo$ этнmнмнз KepaK 6ynagu. MoBapoyHHaxp Ba XypocoHga acocaH gaBnaT Ba gaBnamaHg maxcnapHHHr Ma6narnapura KypunraH Kynna6 Magpacanap ^aonuaT wpuTraH.

1404 Hunu AMupTeMypHHHr xothhh CapoHMynKxoHHM эpнgaн pyxcaT onu6, y3 0Tacu-^a30HX0HgaH KOnraH Ma6narra CaMapKaHgga (^OMet Mac^Hgu, 6yryHru KyHga Bh6hxohhm Mac^ugu 6om nemTOKHHHHr pynapacuga) myHgaö Magpaca KypgupraH эgнкн, y y3 xamaMara 6unaH yma gaBpgaru 6om^a HHmooTnapgaH a^panu6 Typapgu. YHga y3 gaBpuHHHr Mamxyp onuMnapu MygappucnuK KunraHnap [5, - 149 6.].

XoHgaMupHHHr MatnyMOTura Kypa, XupOT xygyguHHHr y3ugaruHa 36 Ta Magpaca 6ynu6, 6y Magpacanapga Ba my xygygga ^OÖnamraH xOHaKOxnapga TatnuM Onum ynyH Tana6anap Kenap эgнnap. XycycaH, X,upOT TeBaparuga ^OÖnamraH aMup Oepy3mOx Magpacacu Ba xOHaKOxu aHHu^ca myxpaT KO3OHraH эgн. HH^un KaHanu 6yHuga, ^Opym mu^O mu^OXOHacuHuHr pynapacuga ^OfinamraH HxnOcua Magpacacu Ba XanOcua xOHaKpxu XycaÖH BOHKapO xyKMpOHnuru gaBpuga 6apnO этнnгaн. By Magpacaga gyHeHuHr Typnu MaMnaKaTnapugaH KenraH TOnu6u unMnap TatnuM Onumap эgн.

3tTupO$ этнm ^Ou3, unM-^aH, TatnuMHuHr axBOnu xycycuga cy3 ropuTap экaнмнз, acTpOHOMua Ba MaTeMaraKa COxacuga эpнmнnгaн 6ywK MyBa^^a^uaTnap TeMypuönap gaBnarnra KaTTa myxpaT KenTupgu, 6y myxpaT, 6нpнннн HaB6aTga, Ynyr6eK homu 6unaH 6OrnuK. By Ta6appyK 3OT MOBapOyHHaxpga unM-^aHHu TamKun этнm 6Opacugaru ^aOnuaTu 6unaH MycynMOH OnaMuHuHr Typnu 6ypnaKnapugaru Kynna6 OnuMnapHuHr gu^KaT-эtтн6opннн y3ura ®;an6 этgн [5, - 148 6.]. Ynyr6eKHuHr "3н®;"нga Tunra OnuHraH caMapKaHgnuK MamxyO OnuMnapgaH 6upu ^aMmug u6h Mactyg u6h MaxMyg an-

Кошийдир. 1417 йилда Самарканд илмий мактаби тугрисида Кошийнинг отасига ёзган хати кимматли ёдгорлик хисобланади. Унда самарканддаги илмий мухит хакида баён этилган булиб, айни вактда Улугбек хам олим, хам илмий мактаб хомийси сифатида таърифланган. Ушбу хат русча таржимада икки марта босилиб чиккан [8, - 37-64 б.]. Хатда Коший Улугбекнинг заковатини юксак бахолаган.

Амир Темур ва Темурийлар даврида бошка сохалар каби шунингдек, табобат илмига, даволаш, орасталик ишларига, бу сохадаги курилишларга хам катта эътибор каратилган. Манбаларда, шу жумладан Шарафуддин Али Яздийнинг "Зафарнома", Фасих Хавофийнинг "Мужмали Фасихий", Хондамирнинг "Хулосат ал-ахбор" ва бошка асарларда келтирилишича, уша давр шифохоналарида мадраса ва бошка укув юртларида билим олган юзлаб табиблар фаолият юритган.

Уша даврнинг етук шифокорлари шифохоналарда беморларни даволаш баробарида мадрасаларда ва бошка укув юртларида мударрислик хам килишар эди. Уларнинг баъзилари ажойиб шеърлар ёки узга шоирларнинг шеърий асарларига татаббуъ (ухшатиш) хамда узидан аввал утган олимларнинг тиббиётга оид асарларига араб, форс ва туркий тилларда шархлар ёзишган [5, - 150 б.].

Шарафуддин Али Яаздий ва Ибн Арабшохларнинг берган маълумотларига караганда, Амир Темур Шом (Сурия)дан Самаркандга узи билан бирга табиблар сардори Мавлоно Жалолиддин, Мавлоно Сулаймонни олиб келган. Мавлоно Фазлуллох Табризий Амир Темурнинг шахсий табиби булган. Булардан ташкари, Амир Темур саройида Мавлоно Иззаддин Масъуд Шерозий ва Мавлоно Фаррух каби машхур табиблар хам хизмат килишган.

Машхур табиб Мансур ибн Мухаммад ибн Ахмад Юсуф ибн Факих Илёс тиббиётга доир бир канча асарлар яратган. "Ташрих-и Мансури" номи билан машхур булган ва Амир темурнинг набираси Пир Мухаммад Баходирга (1407 йилда улдирилган) багишланган "Рисола дар ташрих-и бадан-и инсон" ("Инсон анатомиясига оид рисола") шулар жумласидандир [5, - 150 б.]. Асар мукаддимасида одам танасининг турли аъзолари, жумладан, суяк, асаб, мускуллар ва кон томирлар тасвирланган. Китоб сунггида эса инсоннинг муракакаб аъзолари хусусида хам мушохада юритилади. Юкорида келтирилган тарихий далиллардан хам билишимиз мумкинки, Амир Темур ва Темурийлар табобат фанига хомийлик килиб, мазкур фан тармогининг кенг ривожланишига кумаклашдилар.

Амир Темур ва Темурийлар даврида орасталик ва озодаликка хам катта эътибор берилган. Халкни ичимлик сув билан таъминлаш учун купгина ховуз,

канал, арик ва бошкалар казилган. Тарихий манбаларда келтирилган маълумотларга кура, Амир Темур ва Темурийлар даврида юкумли касалликлар тез-тез руй бериб турар эди. Бунинг олдини олиш учун керакли чоралар курилган. Хусусан, тозаликка катта ахамият берилган, айникса арик ва ховузлардаги сувлар нихоятда тоза тутилган.

Шундай килиб, Темур маънавияти улкан манба ва туганмас бир булокдир. Х,озирги мустакилликка эришган давримизда, ёшларни Ватанга садокат рухида тарбиялашда, миллий мафкура кояларини фукароларимиз онгига сингдиришда бу манбанинг ахамияти бекиёсдир. Темур маънавиятининг бизга ургатувчи, сабок булгувчи жойлари жуда купдир. Зеро, бу маънавият-бобокалонларимизнинг бебахо маънавий бойлигининг бир булаги булиб, юртимиз равнаки ва порлок келажаги учун хамиша хизмат килажакдир.

Биринчи Президент халкимизнинг Амир Темурга аталган чексиз мехр ва эхтиромини узининг "Маънавий юксалиш сари" асарида куйидагича ифодалаган эди: "Хдмиша эл гамини, юрт гамини уйлаб яшаган Сохибкирон ёвлар оёги остида топталган улкани дунёнинг энг кудратли салтанатига айлантирган эди. Келинглар, азиз дустлар, барчамиз якдил булиб, халол мехнатимиз, аклу заковатимиз, Ватанга мухаббатимиз билан Узбекистонни жахон хавас киладиган буюк давлатга айлантирайлик! Бу йулда бобокалонимизнинг "Адолат ва озодлик-дастурингиз, рахбарингиз булсин!" деган доно угитлари доимий шиоримиз булсин!" [9, - 385 б.].

Хулоса килиб айтганда, Амир Темур сиймосига аталган мехр ва эхтиром, айникса,унинг тугилиб усган юрти Узбекистонда истиклол йилларида мисли курилмаган юксакликларга кутарилди. Тарих-хакикат мезони, жарчиси. У алдай олмайди, алданмайди хам. Тарихий жараёнларни ёшларимиз, бутун мамлакат ахли янги онг хисси билан кабул килмокдамиз. Янгиланаётган Узбекистонда Сохибкирон маънавияти, адолатли сиёсати юксак ибрат ва бой тажриба намунаси булиб келаётганлиги, бу-айни хакикатдир.

Окил ва донишманд бобокалонимизнинг тарихий угитлари, пурмаъно насихатлари Ватанимиз истиклоли даврида, мехнатсевар халкимиз ва бугунги янгиланишлар даврида мухтарам Юртбошимиз Шавкат Мирзиёев томонидан изчил амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлар мисолида намоён булмокда. Янги Узбекистонда амалга оширилаётган бунёдкорлик ишларига хар биримиз гувохмиз, ана шу ишларга уз хиссамизни кушиш ниятидаамиз.

Адабиётлар:

1. Эшов Б.Ж., Одилов А.А. Узбекистон тарихи. I-жилд. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2014.

2. Мураббий - кадриятлар таргиботчиси (Масъул мухаррир проф. Б.Очилова тахрири остида). - Жиззах, 2012.

3. Бартольд В.В. Улугбек и его время. - Москва, 1964.

4. Амир Темур сабоклари //"Амир Темур ва инсон манфаатлари" мавзуида утказилган халкаро илмий конференция материаллари. - Тошкент, 1997.

5. Амир Темур жахон тарихида. - Тошкент: Шарк, 1996.

6. Ахмедов Б., У.Уватов., Г.Каримов ва бошк. Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

7. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур. I-II китоб. -Тошкент, 1992.

8. Юсупова Д.Ю. Письмо Гийасад-Дина Каши к своему отцу из Самарканда в Кашан // Из истории науки эпохи Улугбека. - Ташкент, 1979.

9. Каримов И.А. Маънавий юксалиш сари. - Тошкент, 1998.

10. Биз яратаётган янги Узбекистоннинг мафкураси эзгулик,одамийлик, гуманизм гояси булади-Шавкат Мирзиёев // https://xs.uz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.