Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР ТАРИХИ БЎЙИЧA УНГА ЗАМОНДОШ БЎЛГАН МУАРРИХЛАР МАБАЛАРИНИНГ АХАМИЯТИ'

АМИР ТЕМУР ТАРИХИ БЎЙИЧA УНГА ЗАМОНДОШ БЎЛГАН МУАРРИХЛАР МАБАЛАРИНИНГ АХАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
216
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
форс-тожик тилидаги манбалар / Ғиёсуддин Али ‘’Рўзнома-йе ғазовот-е Ҳиндустон’’ / Низомиддин Шомий “Зафарнома” / Хожа Тожуддин ас-Салмоний "Тарихнома" / ‘’Зайл-и Зафарнома" ("Зафарнома"га илова") / “Ҳусни дил” / Муиниддин Натанзий "Мунтахаб ут-таворих-и Муиний" / Натанзий Амир Темур даври Фарғонаси ҳақида энг кўп маълумот берган муаррихдир

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Исломов Сарвар Aваз Ўғли

Ушбу мақолада Aмир Tемур ва Темурийлар тарихининг Aмир Темурга замондош бўлган, асосан у билан шахсан учрашиб унинг саройида хизмат қилган ва бошқа темурий шахзодалар хизматида бўлган тарихчиларнинг асарлари ҳақида сўз боради. Шунингдек Aмир Темурнинг ҳарбий юришлари туфайли Самарқандда бўлган тарихчилар ва олимларнинг асарлари ҳақида ҳам сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР ТАРИХИ БЎЙИЧA УНГА ЗАМОНДОШ БЎЛГАН МУАРРИХЛАР МАБАЛАРИНИНГ АХАМИЯТИ»

АМИР ТЕМУР ТАРИХИ БУЙИЧЛ УНГА ЗАМОНДОШ БУЛГАН МУАРРИХЛАР МАБАЛАРИНИНГ АХАМИЯТИ

Исломов Сарвар Аваз уFли

Тарихшунослик, манбашунослик ва тарихий тадкикот усуллари йуналиши (минтакалар буйича) 2-боскич магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7438508

Аннотация: Ушбу маколада Амир Темур ва Темурийлар тарихининг Амир Темурга замондош булган, асосан у билан шахсан учрашиб унинг саройида хизмат килган ва бошка темурий шахзодалар хизматида булган тарихчиларнинг асарлари хакида суз боради. Шунингдек Амир Темурнинг харбий юришлари туфайли Самаркандда булган тарихчилар ва олимларнинг асарлари хдкида хам суз боради.

Калит сузлар: форс-тожик тилидаги манбалар, Гиёсуддин Али ''Рузнома-йе газовот-е Х,индустон'', Низомиддин Шомий "Зафарнома", Хожа Тожуддин ас-Салмоний "Тарихнома", ''Зайл-и Зафарнома" ("Зафарнома"га илова"), "Хусни дил", Муиниддин Натанзий "Мунтахаб ут-таворих-и Муиний", Натанзий Амир Темур даври Фаргонаси хакида энг куп маълумот берган муаррихдир, Хрфизи Абру "Мажмуа-йе Х,офиз-и Абру" ("Х,офизи Абру мажмуаси"), Шарафуддин Али Йаздий "Зафарнома", Фасих Хавофий "Мужмали Фасихий", араб тилида Амир Темур ва темурийлар даври тарихига багишланган асарлар, Абдурахмон Абу Зайд ибн Халдун "Китоб ал-ибор" ("Угитлар китоби"), Ахмад ибн Арабшох "Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур" ("Темур тарихида такдир ажойиботлари").

Кириш

Миллий узликни англаш, тарихий меросни тиклаш ва чукур урганиш мамлакатимиз мустакилликининг дастлабки йилларидаёк давлат сиёсати даражасига кутарилди. Мустабид тузум даврида сохталаштирилган утмиш вокелиги хусусида тарихий адолат карор топди, тарихни илмий ва холисона урганиш имконияти юзага келди.

Ватан тарихини холисона яратиш иши давлат сиёсати даражасига кутарилиб, бу хайрли ва шарафли ишга Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А. Каримов бош-кош булдилар. И.А. Каримов айникса, буюк давлат арбоби Амир Темурнинг пок номини тиклаш ва абадийлаштириш ишига бекиёс хисса кушди. И.А. Каримов Амир Темур шахсияти ва сиёсий фаолиятига бахо бериб куйидагиларни айтган еди: "Биз хазрати Темурни буюк бунёдкор деб бошимизга кутарамиз. Руйи заминнинг сайкали булмиш

Самаркандда, Шахрисабз, Бухоро, Тошкент ва сохибкирон курган бепоён салтанатнинг бошка худудларида бунёд етилган нодир меъморий обидалар, тенгсиз богу-роглар Темурбек бобомизга хос амалий шижоат самарасидир. Шавкатли аждодимизнинг улмас хизматлари шундаки, у мураккаб тарихий шароитда халкнинг бошини ковуштира билди. Истилочиларга какшаткич зарба бериб, Туркистон заминида илк бор истиклол байрогини баланд кутарди. Пароканда мамлакатлар, еллар, елатларни бирлаштириб, марказлашган кудратли салтанат тузди. Адолат кучда емас, куч адолатдадир, деган шиор Амир Темур салтанатининг барча худудларида бирдай амал килиб, ахлокий-маънавий мезонга айланди". [1, Б.147.]

Асосий кисм

Амир Темур тарихидан хикоя килувчи куплаб манбалар форс-тожик тилида яратилгандир. Амир Темур тарихидан хикоя килувчи илк тарихий манба Гиёсуддин Алининг "Рузнома-йе газовот-е Х,индустон" ("Х,индистон газовоти кундалиги") номли асари булиб, унда дастлаб Амир Темурнинг Х,индистон юришигача булган даври киска сатрларда баён килинган. Асосий эътибор эса Х,индистон юришини ёритишга каратилган. Китоб Сохибкирон томонидан Самарканддаги Бибихоним жомеъ масжидининг бунёд этилиши вокеаси билан якунланади. [3, Б.4.]

Ушбу асарга Амир Темурнинг Х,индистонга юриши кундалигини юритган кози Носируддин Умарнинг кулёзмаси асос килиб олинганлиги таъкидланади. Асар мураккаб услубда ёзилганлиги, Амир Темурга нисбатан муболагалар куп ишлатилгани учун хам Сохибкиронга маъкул келмаган. Лекин, адолат нуктаи назаридан кайд этиш лозимки, Низомиддин Шомий, Шарофуддин Али Яздий каби тарихчилар Амир Темурнинг Х,индистон юриши тарихини ёритишда ушбу асарга таянганлар.

Хрзирда "Х,индистон газовоти кундалиги" асарининг ягона кулёзма нусхаси УзР Фанлар академияси Шаркшунослик институти Кулёзмалар фондида сакланмокда. Унинг форсча матни Л.А.Зимин томонидан 1915 йилда Петроградда, рус тилига таржимаси эса А.А.Семёнов томонидан 1958 йилда Москва шахрида нашр килинган.

Амир Темурнинг шахсий топшириги билан ёзилган яна бир тарих асар Низомиддин Шомий каламига мансуб "Зафарнома"дир.

Амир Темур 1393 йилда Багдодни эгаллаганда шу шахарда булган Низомуддин Шомий Сохибкирон билан илк бор учрашган. Шомийнинг узи кайд этишича, у такдир такозоси билан 1400 йили Шомнинг Х,алаб шахрида Сохибкирон билан яна учрашган. Бу вактда Х,ижоз сафирига кетаётган Низомиддин Х,алаб химоячилари томонидан асир олинган. Уни асирликдан Амир Темурнинг саркардаларидан бири амир Жалол ус Ислом озод килган ва

Сохибкирон хузурига олиб келгaн.[4,Б.4.] Шу Ba^i^an бошлaб унинг Aмир Темyр сaройидaги фaолияти бошлaнгaн дейиш мумкин. 1404 йилгa кaдaр y Сохибкирон хyзyридa вок;еaнaвис сифaтидa хизмaт калган. Хижрий 804, милодий 1401-1402 йилдa Aмир Темур yнгa Узининг тaрихини ёзишни топширгaн. Мyaллифгa aсaрни соддa, рaвон Ba aйни пaйтдa мaдaниятли кишилaргa хaм мaъкyл бyлaдигaн тилдa ёзиш шaхсaн Сохибкирон томонидaн буюрилган. Низомиддин Шомий Aмир Темурнинг бир кдтор хaрбий юришлaридa иштирок этган. У Суриянинг Хaлaб, Грузиянинг Биртис таби бир нечa кaлъaлaрни Aмир Темур кУшинлaри томонидaн зaбт этилишини эсa уз кузи билaн курган. Aсaр 1404 йилнинг бaхоридa "Етти йиллик юриш"дaн кaйтaётгaн Aмир Темурга топширилгaн. Aсaр мyaллифи Aмир Темур билaн Сaмaркaндгa кaйтмaгaн. Низомиддин Шомий куп yтмaй вaфот этгaн. Хрфизи Aбрy 1412 йил вокеaлaри бaёнидa Низомиддин Шомийни мaрхyм сифaтидa эслaгaнлиги шyндaн дaлолaт берaди.

Низомуддин Шомий уз "Зaфaрномa"сини ярaтишдa Fийосyддин Aлининг мРyзномa-йе Faзовот-е Хиндустон", Aмир Темурнинг уйгур ёзуви бyйичa котиблaри томонидaн битилгaн "Тaрих-и хоний" ("Хон тaрихи") aсaрлaридaн фойдaлaнгaн.[4, Б.4.]

Темyрийлaр дaври тaрихини yргaнишдa мухим aхaмиятгa эга бyлгaн тaрихий мaнбaлaрдaн бири Хожa Тожуддин aс-Сaлмонийнинг "Тaрихномa" aсaридир. Ушбу aсaрдa Aмир Темур вaфотидaн кейин темурий шaхзодaлaр Уртaсидa юз бергaн yзaро yрyшлaр кенг ёритилгaн. Aсaр '^йл-и Зaфaрномa" ("Зaфaрномa"гa иловa") Ba "Хусни дил" номлaри билaн хaм aтaлaди. Тожуддин aс-Сaлмоний хaттот сифaтидa Мyзaффaрийлaр сyлолaси девонхонaсидa (девони иншо) хизмaт кдлган. Шероз шaхри Aмир Темур томонидaн зaбт этилгaч, Тожуддин aс-Сaлмоний бир кдтор олимлaр кдтори Сaмaркaндгa кyчирилгaн. Шyндaн бошлaб y темyрийлaр сaройидa хизмaт rç^a бошлaгaн. 1409 йилдa Шохрух мирзо томонидaн Сaмaркaнд зaбт этилгaч, купчилик олимлaр билaн биргa Хиротгa кучиб утган. Aйнaн шу Ba^i^a aс-Сaлмоний Шохрухнинг топшириFигa биноaн "Тaрихномa" aсaрини ёзишга киришди. [3,Б.6.]

Aс-Сaлмоний уз aсaридa Aмир Темур хaётининг сунгги йиллaри Ba Шохрух мирзо дaври ёритишни кyзлaгaн эди. Шyндaн келиб чикиб aйтиш мумкинки, ушбу aсaр Низомиддин Шомийнинг "Зaфaрномa"сини дaвом эттириши лозим эди. Лекин унга тaкдир фaкaт 1404-1409 йиллaр вокеaлaрини кaлaмгa олиш имконини берди, холос. "Тaрихномa"дa Aмир Темурнинг Хитой юришини бошлaниши, Xanra Султон томонидaн Сaмaркaнд тaхтини эгaллaб олиниши, хукмронлиги Ba хaлокaти вокеaлaри бaтaфсил бaён этилгaн.

Муиниддин Нaтaнзий кaлaмигa мaнсyб "Мyнтaхaб yт-тaворих-и Муиний" китоби Aмир Темур тaрихигa бaFишлaб yзидaн aBBan ёзилгaн Fиёсиддин Aли

Яздий ва Низомиддин Шомий асарларидан мустакил манбалар асосида ёзилганлиги билан ахамиятлидир.

Муиниддин Натанзий аввал Фаргона вилоятини бошкарган, кейинчалик Форс вилояти хокими этиб тайинланган Султон Искандар мирзо саройида хизмат килган. Амир Темурга набира булган мазкур шахзода, Умаршайх мирзонинг угли эди. Натанзий уз асарини айнан Искандар мирзонинг топширигига биноан ёзишга киришган ва хижрий 816 (милодий 1413/1414) йилда тамомлаган.[3,Б.11.]

Муиниддин Натанзийнинг ушбу асари умумий тарих шаклида ёзилган булиб, Эрон, Олд Осиё, Мовароуннахр, Дашти Кипчок худудларидаги давлатлар тарихини асар ёзиб тугалланган давргача булган тарихини камраб олган. "Мунтахаб ут-таворих-и Муиний" асарининг сунгги кисмлари Урта Осиёнинг XV аср тарихини тадкик этишда мухим манба булиб хизмат килади. Муаллиф 1399-1400 йиллари Фаргона хокими булган Мирзо Искандар ва унинг отаси, 1376-1393 йиллари водийни бошкарган Мирзо Умаршайх фаолиятига алохида эътибор каратган. Тадкик этилаётган давр тарихига оид асарлар орасида "Мунтахаб ут-таворихи Муиний" асари Фаргона тарихи буйича энг куп маълумот бера олувчи манба хисобланади.

Натанзий Амир Темур даври Фаргонаси хакида энг куп маълумот берган муаррихдир.

Амир Темур ва темурийлар даври тарихини урганишда тарихчи ва географ олим Хрфизи Абру (1430 йилда вафот этган) каламига мансуб "Мажмуа-йе Хофиз-и Абру" ("Хрфизи Абру мажмуаси") ва "Мажма' ат-таворих" ("Тарихлар туплами") номли асарлар хам мухим ахамиятга эга. Хофизи Абру тахаллуси билан шухрат топган муаллифнинг тулик исми-шарифи - Шахобуддин Абдуллох ибн Лутфуллох ал-Хусайнийдир. Унинг умри Амир Темур ва Шохрух мирзо саройидаги турли хизматларда утганлиги хам асарларида келтирилган маълумотларнинг ишончлилигини оширади. [4,Б.7.] [3,Б.6.]

Амир Темур тарихи хакидаги энг машхур асарлардир бири Шарафуддин Али Яздийнинг (1454 йилда вафот этган) "Зафарнома" асаридир. Ушбу асар Низомуддин Шомийнинг шу номдаги китоби асосида яратилган булсада, унга куплаб кушимчалар ва аникликлар киритганлиги, янги материаллар билан бойитганлиги билан ахамиятлидир. Асар Амир Темурнинг набираси, Форс вилояти хокими Иброхим мирзо рахбарлигида яратилган. Асарнинг манбавий асосини мустахкамлаш учун мухим сиёсий вокеалар ва жангларнинг иштирокчиси булган 1000 ортик шохидлардан 50 нафар котиб томонидан ёзиб олинган маълумотлар жамланган.

Шарафуддин Али Йаздийнинг "Зафарнома"си мукаддима ва асосий кисмдан иборат. Фанда "Мукаддима-йе Зафарнома" номи билан машхур булган

aсaрнинг биринчи кисмидa Чингизxон aвлодaри тaриxи ёритилгaн 6ули6, Aмир Темyр дaвлaти тaшкил топиши aрaфaсидaги сиёсий вязият Ba Мовaроyннaxрнинг этник холятини урганишля мухим axa^^Tra эгя. Тaриxчи олим Р. Aрслонзодaнинг тяъкидляшичя, ясярнинг мукяддимяси 1419 йилдя, ясосий кисм эся 1425 йилдя ёзиб тaмомлaнгaн.

Фясих ХявоФийнинг "Мужмэди Фясихий" ясяри Aмир Темyр Ba темyрийлaр дяври тaриxини Ургянишдяги мухим мaнбaдaрдaн биридир. Узининг кискя Ba яник фяктик мaълyмотлaргa бойлиги билян вжрвдиб турувчи ушбу ясяр хямдя унинг муяллифи хэкидя мaнбaшyнослигимиздa бир кятор тaдкикотлaр ярятилган. Фясих Axмaд ибн Жялолуддин Мухяммад Хявофийнинг (1375 йилдя тявяллуд топгян) ясяри умумий тaриx типидя ёзилган. Ундя мусулмон Шяркидя энг кядимги зямонлярдян 1442 йилгя кадяр кечгян тaриxий вокейляр, тяникли сиёсий ярбобляр, олимляр Ba шоирлярнинг тяржимяйи холигя доир xронологик мяълумотляр келтириляди.

Aрaб тилидя хям Aмир Темур Ba темурийляр дяври тaриxигa бaFишлaнгaн бир кятор ясярляр ярятилган. Aбдyрaxмон Aбy Зяйд ибн Хяддун (1332-1406) к^ями^ мянсуб "Китоб ял-ибор" ("Угитляр китоби") номли ясяр ижтимоий тaрaккиёт фaдсaфaси, шунингдек, Мяшрик Ba МaFриб тaриxини урганишга кушилгян мухим хиссядир. Ушбу ясярдя Aмир Темур тaриxигa оид бир кятор вокеaлaр хэм хикоя килинган. Ибн Хялдун Aмир Темур билян Дямяшк шяхридя шaxсaн учряшгян Ba у билян бир нечя бор сyxбaтлaшгaн. Ибн Хялдун Aмир Темурни тaриxни яxши билган, Уткир Фэросэтли, илмий бaxслaргa киришишга мойил хукмдор сифятидя тaсвирлaгaн.

Aрaб тилидяги мaнбaдaрдaн Axмaд ибн Aрaбшоx (1389-1450) к^ям^я мянсуб "Aжойиб aд-мaкдyр фи тaриxи Тяймур" ("Темур тaриxидa тякдир aжойиботлaри") ясяр элохидэ урин тутяди. Ибн Aрaбшоx Дямяшк шяхридя тaвaдлyд топган Ba оняси, биродяри, бошкя кяриндошляри билян 1401 йилдя, шяхяр Aмир Темур томонидян зябт этилгэндэн сунг, мяжбурян Сaмaркaндгa кучирилгян. У темурийляр потaxтидa 1408 йилга кядяр яшяган. [2,Б.10.] Бу Ba^i^a Ибн Aрaбшоx Сямяркянд мaдрaсaлaридa тяълим олганлиги тaxмин килиняди.

Муядлиф "Aжойиб эл-мэклур..." ясярини хижрий 840 (милодий 1436/1437) йилдя ёзиб тугатган. Ибн Aрaбшоx Aмир Темур тaриxигa тянкидий ёндaшгaн, унинг шaxсигa yra сядбий бяхо берилган, лекин куп уринлярдя кятор ижобий xислaтлaрини эътироф эишга мяжбур булгян. Aсaрдa бир бирини рад этэдигэн купляб мя^думотляр келтирилган.

Хулоса

Амир Темур Ba Темурийляр тaриxини ёритишдя биз келтириб утган мaнбaдaрдaн тяшкяри жудя купляб мянбя Ba aдaбиётлaр ярятилган. Хусусян,

кейинги Темурий хукдор ва шахзодалар темурийлар тарихи буйича куплаб асарларга хомийлик килишди. Бизнинг Амир Темурга замондош булган тарихчиларнинг асарларига етибор каратишимизнинг сабаби улар асосан узлари шохиди булган ёки вокеалар гувохи булганлардан ешитганларини когозга тушурганлар. Биз бу фикримиз билан кейинчалик яратилган манбаларни камситаолмаймиз. Чунки Амир Темурга замондош булган тарихчиларнинг асарларида учрамайдиган ёки йук булиб кетган малумотлар кейинг вактларда яратилган манбалар оркали тулдирилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. 5 том. - Т.: "Узбекистан", 1997.

2. Ибн Арабшох. "Ажойибал-макдур фи-тарихи Темур" (Темур тарихида такдир ажойиботлари). Сузбоши, араб тилидан таржима ва изохлар муаллифи У.Уватов. Масъулмухаррир А.Уринбоев. 1-китоб. Т.: "Мехнат",1992.

3. Муиниддин Натанзий. Мунтахаб ут-таворихи Муиний. "Узбекистон''-T.: 2011.

4. Низомиддин Шомий. "Зафарнома". Форс тилидан Ю.Хакимжонов таржимаси. - Т.: "Узбекистон", 1996.

5. Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. Нашрга тайёрлаш, суз боши, изох ва курсаткичлар муаллифлари А.Ахмад, Х,.Бобобеков. -Т.: "Шарк",1997.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.