Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР – ФАХРИМИЗ ВА ҒУРУРИМИЗ'

АМИР ТЕМУР – ФАХРИМИЗ ВА ҒУРУРИМИЗ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нурқулова Р. Р

Амир Темур Ватанимиз тарихида ўзбек давлатчилиги тараққиётида беқиёс хизмат кўрсатган шахс. Амир Темур жаҳон халқлари тарихида буюк давлат арбоби, машҳур саркарда сифатида эътироф этилган ёрқин сиймосидир. У ўз замонасида ўзбек давлатчилигини қайта тиклаб, уни юксак ривожланиш поғонасига кўтариб, жаҳонга шуҳрат таратди. Мустақилликка қадар Шўролар замонида бу буюк зот шахсига шахсига самимий ҳурмат эмас, балки нафрат уйғотишга ҳаракат қилинди, у ҳақида ҳақиқатни ёзган олимларимиз эса таъқиб қилиндилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев айтганларидек, “Агар ҳар бир халқ, ҳар бир давлат мустақил бўлмаса, бошқалар унинг нафақат деҳқонини, нафақат ишчисини, ҳаттоки шоир-у олимини ҳам, давлат арбобини истаганча таҳқирлаши, инсоний шаънини тупроққа қориши мумкин экан” [1, – 347 б.].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР – ФАХРИМИЗ ВА ҒУРУРИМИЗ»

АМИР ТЕМУР - ФАХРИМИЗ ВА ГУРУРИМИЗ Нуркулова Р. Р.

доцент, Жиззах Давлат педагогика университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11126476 Амир Темур Ватанимиз тарихида узбек давлатчилиги тараккиётида бекиёс хизмат курсатган шахс. Амир Темур жахон халкдари тарихида буюк давлат арбоби, машхур саркарда сифатида эътироф этилган ёркин сиймосидир. У уз замонасида узбек давлатчилигини кайта тиклаб, уни юксак ривожланиш погонасига кутариб, жахонга шухрат таратди.

Мустакилликка кадар Шуролар замонида бу буюк зот шахсига шахсига самимий хурмат эмас, балки нафрат уйготишга харакат килинди, у хакида хакикатни ёзган олимларимиз эса таъкиб килиндилар.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев айтганларидек, "Агар хар бир халк, хар бир давлат мустакил булмаса, бошкалар унинг нафакат дехконини, нафакат ишчисини, хаттоки шоир-у олимини хам, давлат арбобини истаганча тахкирлаши, инсоний шаънини тупрокка кориши мумкин экан" [1, - 347 б.].

Дархакикат, собик шуролар даврида халкимиз бундай тахкирлашларнинг азобини куп курди. Узбек халкининг шуро тузумининг тахкирлашлари натижасида узининг куплаб асл фарзандларидан ажради.

Амир Темур хаёти, саркардалик ва давлат арбоби сифатидаги серкирра фаолиятига гувох булган Ибн Арабшох унинг сиймосига доир мухим белгиларни ёзиб колдирган эди: "Темур куркмас, шижоатли, ботир кишиларни итоат килдирувчи булиб, жасоратлиларни, довюрак ва мардларни ёктирар эди. Улар ёрдамида дахшатли жойлар кулфларини фатх этиб, одамлар шерларини улжа килар, улар зарбалари билан баланд тог чуккиларини вайрон киларди. У бехато (нишонга урувчи) фикрли, ажойиб фаросатли, мислсиз (даражада) бахтли, улугворлиги (узига) мувофик, катьий аъзим билан сузловчи, (бошига кулфат тушганда хам хакгуй киши) эди." [4, - 65 б.]

Истеьдодли олим ва ёзувчи Поён Равшанов Амир Темур сиймоси хакида куйидаги маьлумотни келтиради: "Темур баланд кадли, узун буйли, тик коматли гуё у кадимий пахлавонлар авлодларидан булиб, кенг пешонали, боши катта, гоятда кучли ва салобатли, ажойиб булалик (булимлик) ранги оку кизил юзли, лекин дохсиз, бугдой ранг эмас, кул-оёклар бакувват, елкалари кенг, бармоклари йугон, пойчалари семиз, кадди-комати камолга етган, серсокол, унг оёк-кули шол, икки кузи бамисоли шам булсада, шодлиги билинмас, йугон овозли эди... У хазил-мазах ва ёлгонни ёктирмас, уйин-

кулгуга, кунгилхушликка майлсиз, гарчи сузда узига озор етадиган бирон нарса булса хамки, садокат унга ёкар эди."[13. - 113 б.].

Амир Темур мадрасада таълим олган, билимли ва дунёкараши хар жихатдан кенг камровли эди. У уткир зехнли, довюрак, мард ва гурурли булиб, юксак одоб-ахлок сохиби эди. Турли дунёвий илмларни, харбий саньатни эгаллади. Куръони Каримни ёд олди, хадис илмини урганди.

Амир Темурнинг усмирлик йиллари мугул истибдоди авж олган йилларга тугри келди. Бу пайтда Моварауннахр узининг тарихий номини хам узгартириб, мустамлакачи Чигатой улусига айланиб колган эди. Мугуллар томонидан шахар ва кишлокдар, масжид мадрасалар, кутубхоналар вайрон килиниб, сугориш иншоотлари издан чиккан эди. Жабр-зулмлар халкнинг тинка-мадори куриб, хонавайрон булган эди.

Ана шундай огир вазиятда ёш Темурбек Мовароуннахрнинг сиёсий майдонида пайдо булди. Темурбек уз олдига юртни мугуллардан озод килиш вамарказлашган давлатни барпо килишни максад килиб куйди.

Амир Темурнинг уз олдига куйган буюк максадини амалга оширишига тускинлик килаётган ва Мовароуннахр тахтига даьвогарлик килиб келаётган Балх хокими Амир Хусайн эди. Вазият такозаси билан Амир Темур 1370 йилнинг бахорида Амир Хусайн урнашиб олган Балхга кушин тортиб борди ва уни тор-мор келтирди. Шундан сунг Амир Темур Мовароуннахрнинг ягона хукмдори булиб колди.

Амир Темур узини Мовароуннахр хони эмас, балки Улуг Амири деб эълон килди. Номига чингизийлардан хон килиб куйди. Жуда кадимий ва бой тарихга эгалиги хамда географик жихатдан кулай худудда жойлашганини хисобга олган холда давлат пойтахти сифатида Самарканд танланади.

Амир Темур Улуг амирлик макомига эришгач, биринчи навбатда, уз олдига куйган буюк максади кучли марказлашган давлат барпо килиш ниятини амалга оширишга киришди.

Мовароуннахр хукмдори сифатида фаолиятини бошлаган куннинг узидаёк Самарканднинг мудофаа деворини тиклаш ва сарой куриш режасини билдиради. Мамлакат ахолисининг шариат коидаларига мувофик яшаши учун кулай мухитни яратишга киришди. Улуг амир хон номидан хокимиятни бошкарди.

Амир Темур даври тарихиси Ибн Арабшох узининг "Ажоиб ал-макдур фи тарихи Таймур" асарида "Темур Самарканднинг атрофларида ва этакларида бирнеча касобалар куриб, уларни ... Миср (Кохира) Дамашк, Багдод. Султония, Шероз каби азим ва марказий шахарлар номи билан атади. Самарканд ва Кеш уртасида бир бустон барпо этиб, унда бир каср курдиради

ва уни Тахти Карача деб атади", деб ёзади.[4, - 82 б.]. Самарканд Амир Темур даврида ер юзининг сайкали булган шахарга айланди.Амир Темур пойтахт ва бошка шахарларда салобаьли ва гузал тарихий обидалар бунёд этди.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев айтганларидек, бу дварда Самарканд "..жахондаги энг кудратли ва обод шахарлардан бирига айланди".[1, - 177 б.].

Амир Темур бир неча йиллар олиб борган харбий юришлари, курашлари, усталик билан куллаган тадбирлари, дипломатик махорати туфайли мамлакатни мугуллар асоратидан халос этиб, сиёсий таркоклик, узаро курашларга бархам бериб, ягона марказлашган давлатга асос солди.

Амир Темур давлатининг учта доирачадан иборат тамгаси пайдо булди ва унда "Куч адолатда" деган ёзувлар бор эди. Тангаларида эса "Темур Курагон", деб ёзилган эди.

Амир Темур узи барпо килган улкан салтанатни акл-заковат ва хукукий асос билан идора этди. Унинг "Давлат ишларининг туккиз улушини кенгаш, тадбир ва машварат, колган бир улушини килич билан амалга оширдим." [7, -15 б.] деган сузлари бунинг ёркин далилидир.

Темур салтанатни бошкаришда, хусусан уни сиёсий ва иктисодий жихатдан мустахкамлашда давлат ахамиятига молик масалаларни мухокама ва тадбиру чоралар белгилаб олиш максадида курултойлар утказишга катта ахамият берган. Шарафуддин Али Яздийнинг ёзишича, Темур томонидан Карши, Самарканд, Кррабог ва бошка жойларда утказилган катор курултой ва кенгашларда маслахатнинг иктисодий ва харбий ахволига оид энг мухим масалалар мухокама этилар, зарурий ишларни бажариш тугрисида карорлар кабул килиниб, тадбирлар белгиланар эди.

Давлат ахамиятига эга хар бир масалани хал этишда Амир Темур шу сохани билимдонлари ва олимлар билан маслахатлашар эди. Масалан, 1403 йилда Кавказда Байлакон шахрида чакирилган кенгашга олим-у фузалоларни таклиф этган.

Бу курултойда Сохибкирон олим-у фузалоларга шундай дейди: "Фан ва диннинг машхур кишилари уз маслахатлари билан подшохларга ёрдам бериб келганар. Менинг максадим мамлактда адолат урнатиш, тартиб ва тинчликни мустахкамлаш, юртимизда курилишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларни амалга оширишда кумаклашишингиз зарур" [6, - 288-289 б. ].

Амир Темур сайройида Мавлоно Абдужаббор Хоразмий, Мавлоно Шамсуддин Мунши. Мавлоно Абдулла Лисон, Мавлоно Бадриддин Ахмад каби катор олимлар фаолият курсатганлар. Амир Темур илм-фаннинг

математика-риёзиёт, геометрия-хандаса, архитектура-меъморчилик, астраномия, адабиёт, тарих ва мусика каби сохаларини ривожлантиришга катта эътибор берди.

Амир Темурнинг ички ва ташки сиёсати мамлакатни иктисодий, сиёсий ва маданий жихатдан юкори погонага кутаришга каратилди. Умрининг мазмунини "Миллатнинг дардларига дармон булишдан иборат" деб билди.

Сохибкирон том маънода халкпарвар хукмдор булиб, мамлакатда адолат, тинчлик ва фаравон хаётни таьминлаш учун курашди. "Амир Сохибкирон,-дейди Низомиддин Шомий, раиятлар ахволини чукур текшириб, мазлумнинг додини золимдан олди, мамлакатнинг хароблиги ободонлиги борасида маьлумотлар олишга илтифот кургазди, хар кимнинг хак-хукукини уз урнига куйган холда халойикнинг хар бир синфини турли-туман мехрибонликлар билан сийлади: саййидларни улуглашу эхтиром, амирларни чопону иньом, уламоларни эъзозу икром, заифларни саховату эхсон, раиятни амонлиги одиллик билан хушнуд этди. Шунинг учун унинг муборак зоти Худойи таолонинг муфту иноятига сазовор булди..."[5, - 220 б.].

Амир Темур даврида хаксизлик, зулм, зуравонлик ва узбошимчалик каби иллатларга бархам берилиб, халк манфаати химоя остига олинди.

Сохибкирон нафакат Мовароуннахр, балки кул остидаги бошка мамлакатлар халкларини хам уйлаб иш юритди. У ерларга хоким этиб тайинланган фарзандлари зиммасига адолат ва хакикатга, ободончилик ва тараккиётга каратилган сиёсат олиб боришни буюрди.

Амир Темур давлатни идора килиш ва кадрлар сиёсатида вазирлар тайинлашга мухим эътибор каратди.

Вазирликка тайинламокчи булган кишининг насл-насаби, акл-фаросатлилиги, сипох-у раият ахволидан хабардорлиги, сабр-чидамлилиги, тинчликсеварлиги каби сифатларига жиддий эьтибор берди. "Кимки шу турт сифатга эга булса, ундай одамни вазирлик мартабасига лойик киши деб билсинлар. Уни вазир ёки маслахатчи этиб тайинласинлар, мамлакат ишларини, сипох ва раият ихтиёрини унга топширсинлар. Бундай вазирга турт имтиёз: ишонч, эьтибор, ихтиёр ва иктидор берилсин", деб курсатма беради. [7, - 75 б.].

Амир Темур даврида давлатни идора килувчи вазирлар етти кишидан иборат булган. Ана шу вазирлар орасида арзбеги лавозимининг таъсис этилиши мухим ахамиятга эга булган.

Амир Темур кадрлар сиёсатининг яна бир ибратли томони-уз даврида хеч бир давлатда булмаган ва тарихда камдан-кам учрайдиган лавозим- "Адолат" амирининг таъсис этилишидир.

Сохибкирон салтанатида хаксизлик, зулм зуравонлик ва узбошимчалик сингари иллатларга бархам берилиб, халк манфаати химоя килинди.

Амир Темур уз тасарруфида булган бошка мамлакатларда хокимлик килаётган фарзандларидан хам адолат ва хакикатга, ободончилик ва тараккиётга каратилган сиёсатга амал килишни катьий талаб килган.

Амир Темур хар гал сафардан кайтганда Самарканд шахрининг ахолисидан хабар олар ва маьлум кунларда узи арзчиларни кабул килар эди.

Амир Темур узининг улкан салтанатини конун (тузуклар) асосида бошкариб, уни изчиллик билан хаётга тадбик килиб борди.

"Давлат ишларини, -дейди у, -салтанат конун коидаларига асосланган холда бошкардим, Тура-тузукка таяниб, салтанатда уз мартаба ва макомимни мустахкам саклаб турдим...

Адолат ва инсоф билан Тангрининг яратган бандаларини узимдан рози килдим..." [7, - 75 б.].

Амир Темур даврида салтанатнинг барча худудларида "адолат кучда эмас, куч адолатдадир", деган шиор бирдай амал килди.[7, - 54 б.].

Амир Темурнинг давлат бошкарувига энг мухим устунликларидан бири хам унда адолат мезонига, конун устуворлигига алохида ахамият берилганлигидир. Унинг давлат бошкаруви масалаларини уз ичига олган Тузукларида хам хар бир масалада адолат мезонига амал килиш гояси чукур ифодаланган. Адолат Амир Темур давлатчилик сиёсатининг асосий мезони булган.

Амир Темур узигача шаклланган узбек давлатчилигининг асосларига изчил амал килиш билан бирга, уларни мазмунан бошкаришга жиддий улуш кушди, у хам булса "жамият ривожида барча ижтимоий табакалар фаолиятини назарда тутиш ва уларнинг манфаатларини таьминлашдан иборат"[14, - 178 б.]. Шу асосда Амир Темур дунё тарихида биринчи булиб жамият ижтимоий таркибини 12 табакага ажратиб, уларнинг хар бирининг алохида мавкейи, манфаатларини, шунга мувофик келадиган давлат ва жамиятнинг узаро маносабатларини белгилаб берди.

Амир Темур Машрик ва Магриб, яъни Шарк ва Гарб уртаида савдо-сотик алокаларининг йулга куйилишига ва ривожланишига гоятда катта эътибор берган. Бу масалада Амир Темур узини мохир дипломат сифатида намойиш килди. Сохибкирон "Византия, Венеция, Генуя, Испания-Кастилия, Франция, Англия билан, бошкача айтганда, уша даврда купрок маълум ва машхур булган Европа давлатлари билан иктисодий алокалар урнатиш ва мустахкамлаш сохасидаги фаолиятини авж олдирди" [8, - 11 б.].

Куринадики, Амир Темур уз давридаёк уз давлатининг тараккиётида, давлатлараро муносабатларнинг ахамиятини олдиндан кура билган хукмдор эди.

Амир Темурнинг турк султони Боязид устидан козонган галабасидан сунг унинг обруси янада кутарилиб. Бундай муносабатлар янада кенгайди. Шу боис хам уша мамлакатларда куплаб тарихий асарлар яратилиб, буюк Темурбек деб номи улугланди. Францияда эса унинг хайкалчаси олтиндан ясалиб, "Европа халоскори" сифатида музейларда намойиш килинди. Сохибкирон буюк давлат арбоби сифатида машхур давлат арбоблари каторидан муносиб урин эгаллади. Амир Темур уз салтанати таркибига кирган куплаб давлатлар ва худудларни фарзадлари, набираларига "сургон" сифатида булиб берган булса-да, аммо Моварауннахрни хеч кимга бермади, унинг яхлитлиги ва бутунлигини куз корачигидек асради. Бунинг боиси шуки, Согибкирон шу юрт фарзанди сифатида унинг мукаддаслигини аъло билди. Бу Амир Темурнинг Ватанга булган мухаббати, ватанпарварлигининг намунаси эди.

Мухтасар айтганимизда Амир Темур уз давридаек буюк давлат арбоби, мохир саркарда, уста дипломат, конуншунос, фан ва маданият хомийси сифатида жахонда машхур булди.

Амир Темур даври тарихчиси Ибн Арабшох ёзганидек, у уз замонасидаёк, "Етти иклим Сохибкирони, ер-у сувни идора киладиган (зот), подшохлар-у султонлар жавохири" деб тан олинган эди.[4, - 66 б.]. Кейинги йилларда Мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёев рахнамолигида республикамизда кенг камровли буюк ислохотлар амалга оширилди ва оширилмокда. Узбекистон тарракиётида янги давр бошланди. Бу -янгиланаётган Узбекистон давридир. Сохибкирон Амир Темурнинг орзу ва максадларининг амалга ошганлигидан далолатдир.

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Т.: Узбекистон, 2017.

2. Каримов И.А. Адолат ва кудрат тимсоли. Асарлар, 5-жилд. - Т.: Узбекистон, 1997.

3. Аскаров А. Узбекистон мустакиллиги шароитида тарих фанининг вазифалари. /Узбекистонда ижтимоий фанлар/. - Т.: 1992 йил, №7,8.

4. Ибн Арабшох. Амир Темур тарихи. II жилд. - Т.: Мехнат, 1991.

5. Низомиддин Шомий. Зафарнома. - Т.: Узбекистон, 1996.

6. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. - Т.: Камалак, 1996.

7. Амир Темур. Темур тузуклари. - Т.: Гофур Гулом, 1991.

8. Муминов И.М. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутгар урни ва роли. - Т.: Фан, 1991.

9. Хилда Хукхэм. Влатитель семи созвездий. -Т.: Адолат, 1995.

10. Мухаммаджонов А. Амир Темур ва темурийлар салтанати. - Т.: "Комуслар" бош тахририяти, 1991.

11. Руи Гонсалес де Клавихо. Самаркандга Амир Темур саройига саёхат кундалиги. (1403-146 йиллар). - Т.: Узбекистон, 2010.

12. Носиров У., Нуркулова Р. Амир Темурни англаш - узлигимизни англашдир. - Т.: Тафаккур, 2014.

13. Равшанов П. Амир Темур сулоласи. - Т.: Yangi asr avlodi, 2014.

14. Усмонов К., Содиков М., Обломуродов Н. Узбекистон тарихи. 1-кисм. - Т.: Мерос, 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.