Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА ЎРНАТИЛГАН ҲУҚУҚИЙ ТИЗИМ'

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА ЎРНАТИЛГАН ҲУҚУҚИЙ ТИЗИМ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
135
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
ҳуқуқий тизим / адолат / давлат хавфсизлиги / “жиноят шахсийлиги” масаласи / ислом ҳуқуқи / “Куч-адолатдадур” / ватанпарварлик / инсонпарварлик

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Н.Т.Турсунбаева

Мақолада Амир Темурнинг буюк давлат ташкил этишда асосан адолат мезонларига суянганлиги, давлатда мустаҳкам ҳуқуқий тизим ўрнатганлиги, айниқса давлат хавфсизлигига катта эътибор берганлиги ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА ЎРНАТИЛГАН ҲУҚУҚИЙ ТИЗИМ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / http://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 3 / June 2023

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА УРНАТИЛГАН Х,УКУКИЙ ТИЗИМ

Н.Т.Турсунбаева Узбекистон давлат консерваторияси

Аннотация: Маколада Амир Темурнинг буюк давлат ташкил этишда асосан адолат мезонларига суянганлиги, давлатда мустахкам хукукий тизим урнатганлиги, айникса давлат хавфсизлигига катта эътибор берганлиги хакида суз юритилади.

Калит сузлар: хукукий тизим, адолат, давлат хавфсизлиги, "жиноят шахсийлиги" масаласи, ислом хукуки, "Куч-адолатдадур", ватанпарварлик, инсонпарварлик

THE LEGAL SYSTEM ESTABLISHED IN THE STATE OF AMIR TEMUR

N.T.Tursunbaeva State Conservatory of Uzbekistan

Abstract: The article mentions that Amir Temur relied mainly on the criteria of justice in establishing a great state, established a strong legal system in the state, and paid special attention to state security.

Keywords: legal system, justice, state security, the issue of "criminal personality", Islamic law, "Strength is justice", patriotism, humanitarianism

Буюк тарихий шахсларнинг таржимаи холини ёзиш ва улар хакида изланиш олиб бориш учун манбалар ва адабиётлар етишмаслиги купинча муаммо булса, Сохибкирон Амир Темур хакида эса манбалар ва адабиётларнинг нихоятда куплиги муаммо хисобланади. Бу буюк инсон ва иктидорли давлат арбоби хакида куплаб асарлар ёзилганлигига карамасдан, тоталитар совет тузуми даврида унинг хаёти кирралари, сиёсий ва хукукий карашлари халкимиздан сир саклаб келинди.

"Узбек давлатчилиги тарихида Амир Темурнинг урни бекиёс ва жуда катта ахамиятгаэга эканлигини жахон тан олади".1

Хукмрон мафкура унинг сиймосини кора пардага ураб курсатишга интилди. Биз бу уринда бир мисол келтирмокчимиз. Француз олими, профессор Люсьен Керен умрининг асосий кисмини темуршуносликка багишлаб, бу борада жуда куп асарлар яратган инсон. Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги муносабати билан Узбекистан Республикаси Президенти томонидан бу

1 Тулкин Х,айит.Темурий ижлдкорлар.Тошкент,2016 йиил,6-бет.

ПЙЙ^^И! 548 ISSN 2181-063Х / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

борадаги хизматлари учун "Шухрат" медали билан такдирланган.

Минг афсуслар булсинким, кизил империя даврида, Амир Темур тугрисида бирор-бир ижобий суз айтмок амри махол эди. Унинг фаолияти ва шахсияти факат кора кузойнак оркали урганилди, талкин килинди. Мустакилликка эришилгандан сунг, бу борада хайрли ишлар бошланди, бобокалонимиз номлари хакикий равишда хурмат ва эхтиром билан тилга олина бошланди. ЮНЕСКО рахнамолигида Сохибкирон таваллудининг 660 йиллиги кенг нишонланди.

Люсьен Керен хакли таъкидлаганидек, совет тузуми даврида Амир Темур шахсиятини ерга уриш, уни асосан боскинчи сифатида талкин этиш урф булди. Олим 1961 йили Узбекистонда булганида Темур кандай давлат арбоби булганлиги, унинг ижобий фазилатларига доир саволларига жавоб беришдан бош тортганлар. Аммо Темурийлар даври ёдгорликларини инкор этиб булмаслиги маълум эди, Темурийлар маданиятига, хусусан Улугбекка хурмат сезилиб турарди.

Сохибкироннинг нуроний киёфасидан биринчи булиб бундай калин ва кора пардани кутариб ташлаган жасоратли олим, академик Иброхим Муминов булди. Ундан кейин олимнинг мумтоз шогирдларидан бири, Узбекистон тарихи билимдони, академик Бурибой Ахмедов Сохибкирон хакида чукур илмий асарлар ёзди, унинг "Тузук"ларини нашр килдириб, ватан тарихининг порлок сахифаларини ёритиб берди. Шунингдек, Темурийлар даврини ёритишда истеъдодли мехнаткаш олим Тургун Файзиевнинг хизматлари ва ёзган асарлари хам катта ахамиятга эга.

Биз араб, турк, форс ва гарб тилларида нашр этилган адабиётлардан ташкари, айтиб утилган олимлар ёзган асарлардан хам фойдаланиб, буюк Амир Темурнинг хукукий карашлари ва инсон хукуклари хакида суз юритмокчимиз.

Темурийлар буюк давлатининг асосчиси Темур ибн Тарагай, ёшлигиданок зуравонлик ва зуравонларга карши кураш олиб бориб, жамиятда адолат меъёрларига мувофик иш юритиш туйгулари билан бирга усди ва камолот даражасига кутарилди.

Темур асос солган давлатда урнатилган хукукий тизим хар доим устун булиб, унинг талабларига риоя килиш барча учун мажбурий булган, тартибни бузган ва уз вазифасини бажармаган кишиларга каттиккуллик билан муносабатда булинган. Айникса, давлат хавфсизлигини бузганлар каттик жазоланганлар.

Сохибкирон Амир Темур ислом хукукшунослик илмини хар томонлама узлаштириб олган эди. Бу сохада у зот юксак даражага кутарилиб, фатво бериш салохиятига эга булган.

Амир Темур давлатида ислом хукукининг асосий коидаларидан бири

ПссЩ^^В] 549 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

булмиш ва хозирда хам халкаро микёсида кабул килинган коида, яъни "жиноятнинг шахсийлиги"га жиддий риоя килинган, яъни жиноятчининг гунохи учун унинг кавм-кариндоши, ога-инилари (жиноятда иштирок этмаган холда) жавобгар булмаганлар, шунингдек, жиноятга кул урган киши жазосиз колдирилмаган ва гунохсиз кишини жазолашга йул куйилмаган. Амир Темур ушбу принципни давлат хукукий тизимининг асосий коидаларидан бири деб билган. У "мен хар доим аскарларимни конунга итоат килиш рухи билан тарбиялаб келдим, конун бузувчиларни жазосиз колдирмадим" деб таъкидлаган эди.

Афсуски, айрим тарихчилар, гоявий, мазхабий ёки этник таассубларга асосланган холда, Амир Темурга нисбатан асоссиз фикрлар билдириб, унинг давлатида адолат меъёрлари амалга оширилганлигига шубда кузи билан караб келганлар. Ибн Арабшох ёзган тукима фикрларга кушилиб, унга нисбатан салбий муносабатда булганлар.

Академик Бартольд узининг "Улугбек ва унинг даври" номли асарида ва америкалик машхур тарихчи Хорулд Лемб узининг "Темур" номли китобида ибн Арабшохни гаразли киши деб билиб, у берган маълумотларни душманлик ва адоватдан сарчина олган ва у ёзган ибораларни хажв ва истехзо (масхара килиш)дан бошка нарса эмас, деб ёзганлар (Ибн Арабшох китобининг форсча таржимаси мукаддимаси). Лекин Сохибкироннинг шахсияти шу кадар юксак ва макоми шу кадар баланд эдики, Ибн Арабшох хар канча кора ойна ортидан бокса хам, унинг дахоси, лаёкати, инсоний киёфаси ва адолатсеварлигини инкор кила олмаган ва уларни эътироф этишга мажбур булган. Биз унинг китобидан айрим сатрларни келтирамиз:

"Ишларни бажаришда Темур уткир фикр ва узокни кура билиш кобилиятига эга эди... Унинг тафаккур денгизи чексиз эди... Х,ар доим конунларни уз мамлакатида амалга ошириб турарди... Х,икмат ва мунозарада Ибн Синони ортда колдирар, мантикда юнонликларни сокит киларди".

"У бехуда сузлаш ва хазилкашликни ёктирмасди, хеч качон хаво ва хавасга кунгил бермасди, тугрилик ва ростликни хатто унинг зарарига булса хам яхши курарди... Унинг мажлисида носазо айтиш, кон тукиш, асирликка олиш, ор-номусга тегиш ва горат килишдан сузлаш мумкин эмас эди... Темур етук акл, ажойиб идрок, юксак бахту икбол, келишган толе, изчил ирода ва катъий фикр эгаси эди... Нихоят зийраклик билан хакни ботилдан ажрата олиб, уз дахоси билан хакикий угит берувчини лаганбардордан фарк этарди... Уз ёркин фикрлари билан порлок юлдузларга йул курсатарди ва юлдузлар уки унинг раъйи (фикри) ва иродасига караб, максадга бориб тегади деб уйларди киши"2

Амир Темур, Ибн Арабшох эътироф этган олий хусусиятлар эгаси

2 Ибн Арабшох.Амир Темур тарихи,1992 йил.2-жилд,65-бет

ПссГ^^^Н! 550 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

булишидан ташкари, шариат сокчиси ва адолат хомийси сифатида хукмронлик килиб келган. Куръони карим оятлари ва шариат таълимотининг рухи унинг "Тузуклар"ига сингиб кетган. Илохий йулланмаларни назарда тутган холда Сохибкирон адолатнинг кучига, унинг галабаси ва енгилмаслигига чукур ишонган эди. Конун даражасига кутарилган ушбу ишонч ва акидани унинг "Тузуклар"идаги ушбу киска сузлардан англаш мумкин: "Адоват эмас, адолат енгади", "конни кон билан эмас, сув билан ювишни урган", "мен салтанатимни ислом дини, тура тузуклар асосида мустахкамладим".

Сохибкирон уз авлодларини уч-интиком олмасликка, хар доим тинчлик ва ярашиш йулларини очиб куйишга чакириб келган. Шунинг учун Амир Темурдан кейин хам ватанпарварлик, адолатсеварлик, конунга буйсуниш Темурийлар давлатининг унутиб булмас анъаналарига айланиб колган. Чунончи, Х,индистондек катта улкада Бобурийлар империяси худудида адолатни таъминлаш максадида Аврангзеб Оламгир назари остида "Фатвои Х,индия" деб аталган турт жилдлик хукукий кодекс яратилиб, Бобурийлар хокимияти тугагунга кадар бутун Х,индистон судларида расмий конун сифатида ишлатилиб келинган.

Сохибкирон Амир Темур асос солган буюк давлат узининг турли боскичларида, хам Турон, хам Хуросон, хам Эрон ва хам Х,индистон ярим оролида адолат меъёрларига асосланган тузум сифатида барча олам ахлининг диккатини узига тортиб келиб, бугунга кадар хам уз тарихий ахамиятини йукотмаган.

Амир Темурнинг маслахатчиси ва Гарб мамлакатларига юборган элчиси (Султония ускуфи) хозирда Париж илмий кутубхонасида сакланаётган хотираларида Амир Темур хакида: "Темурбек форс, араб ва турк тилларини билади. Куръон илми ва ислом хукукшунослиги илмида шу кадар кучли олимки, хеч бир мусулмон олими у билан мунозара килишга кодир эмас, у олим ва шоирларга катта хурмат билан карайди. Бунинг сабаби шундаки, унинг узи олим ва донишманддир", деб таъкидлаган.

Темурийлар салтанати ва Марказий Осиёдаги Уйгониш даврининг иккинчи боскичига асос солган Сохибкирон Амир Темур узининг барча сиёсий ва амалий фаолиятини шариат коидаларига таяниб юритган.

Конунга асосланган тизимнинг ахамиятини чукур англаб олган Амир Темур хакли равишда, "Куч - адолатдадир" деган олий меъёрни шиор килиб олган. Унинг бу сузи бугун хам кудратли, хукукий демократик давлат куриш учун асосий йулланма хисобланади.

Султония ускуфи таъкидлаганидек, Амир Темурнинг Тузукларига биноан, урушсиз таслим булган шахарларда бирон-бир навкар бирон бир кимсага, хусусан, аёл кишига тажовуз килса ё бировнинг молини тортиб олса, бундай

ПссГ^^^Н! 551 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

аскар улдирилган.

Амир Темурнинг хукукий тизимида жиноятга кул урган барча кишилар, кимлигидан катъи назар, конун олдида хеч кандай имтиёзсиз жавобгарликка тортилган.

Сохибкирон хаётида бир вокеа булиб утган. Султониянинг хукмдори булмиш унинг угли Мироншох узига якин давлат арбоблари ва амалдорлари билан биргаликда маишатга берилиб, давлат ишлари ва раият ахволи назоратсиз колиб, зулму ситам хаддан ошади, давлат хазинаси тугаб, ахоли огир ахволга тушади. Бундан хабар топган Сохибкирон Султонияга лашкар тортиб бориб, беклар, амирлар, саркардалар кенгашини тузиб, улардан давлат хазинасини барбод килиб, туну кун маишатга берилиб, раиятни огир ахволда колдирган хукмдор ва уни бу йулга бошлаган амалдорларни жазолаш хакида маслахат олгандан кейин, уз угли Мироншох ва уни бу йулга солган барча амалдорларга улим жазоси бериб, уларнинг барча молу мулки мусодара килинсин деб буюради. Бундай катъий хукмдан дахшатга тушган унинг пиру муршиди Сайид Барака уртага тушиб, хукмнинг ижросини тухтатишни илтимос килади. Амир Темур унинг илтимосини кабул килмайди. Бир неча амалдорлар улдирилгандан кейин, Мироншох ва бошкаларга навбат етганда, жаллодлар уни жазо тахтасига ёткизиб, бошини кесмокчи булади. Сайид Барака Амир Темурга, мазкур хукм амалга оширилса, Темурийлар авлодида углини улдириш анъана тусини олиш хавфи борлигини уктиради. Ушандагина Амир Темур Мироншох ва унинг бошка хамкорлари устидан чикарган улим хукмини бекор килади. Лекин, барибир, углини хукмдорлик хукукидан махрум килади. Унинг урнига иккинчи угли Умар Мирзони Султония хукмдори этиб тайинлайди.

Бундай каттиккуллик билан хукм юритиш ва хакни тиклашда катъийлик курсатиш Сохибкироннинг шариат коидаларига ва уз "Тузуклар"ига ишончидан келиб чиккан. У хакли равишда "Х,ар мамлакатда адолат эшигини очдим, зулму ситам йулини тусдим", - деган эди. Унинг "Адлу эхсон билан жахон гулшани обод булади" деган хикматли сузларининг туб мазмунини ана шундай ходисалар магзидан тушуниб олиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Тулкин Х,айит.Темурий ижлдкорлар.Тошкент,2016 йиил,6-бет.

2. Ибн Арабшох.Амир Темур тарихи,1992 йил.2-жилд,65-бет

552

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.