Научная статья на тему '"ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ" ДА - МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИК'

"ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ" ДА - МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИК Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
86
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ГОСУДАРСТВЕННОСТЬ / НАЦИЯ / УЗБЕКИСТАН

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хамидов Абдусамад Хусанович

В данной статье рассматривается сущность понятия «Национальная государственность» и её особенности в «Уложении Тимура». Особо внимание уделяется вопросам внутренней жизни, системе управления государства Амира Тимура.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «"ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ" ДА - МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИК»

ПРЕДСТАВЛЕНИЕ НАУЧНОЙ РАБОТЫ

"ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ" ДА -МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИК

НАЦИОНАЛЬНАЯ ГОСУДАРСТВЕННОСТЬ В «УЛОЖЕНИИ ТИМУРА»

Хамидов Абдусамад Хусанович, Наманганский инженерно-педагогический институт, Республика Узбекистан,

г. Наманган

E-mail: hamkarab@inbox.uz

Амир Темур буюк саркарда, жахонгир, конуншунос булиш билан бирга, узида Осиёда кам учрайдиган тактик ва стратегик билимларни ифодалади.

(Немис олими Фридрих Шлоссер)

Аннотация. В данной статье рассматривается сущность понятия «Национальная государственность» и её особенности в «Уложении Тимура». Особо внимание уделяется вопросам внутренней жизни, системе управления государства Амира Тимура.

Узбекистан Республикаси Конституциясининг мукаддимасида "Узбек давлатчилиги ривожининг тарихий тажрибасига таяниб" деган жумлага кузимиз тушиши табиий албатта. Чунки узбек давлатчилигининг мумтоз намунаси сифатида Амир Темур давлатчилиги ва унинг хукукий пойдевори булмиш "Темур тузуклари" буюк салтанатнинг хукукий асосидир. Бу беназир зотнинг кандай миллий замин ва тарихий шароитда усиб улгайгани, кай тарика шундай чуккиларга кутарилгани, унинг нафакат давлат арбоби ва енгилмас саркарда, айни вактда саховатпеша инсон сифатидаги фазилатлари, ички дунёси ва кечинмалари хакида Шарк давлатлари билан бирга олис Европада - Буюк Британия, Франция, Испания, Германия каби мамлакатларда хам бундан неча юз йиллар аввал куп - куп илмий ва бадиий асарлар яратилгани яхши маьлум. Чунончи Амир Темур бобомиз хакида инглиз драматурги Кристофер Марлоу 1588 йили тарихий пьеса, Франциялик таникли олим Люсьен Керен томонидан 2006 йили Парижда француз тилида нашр килинган "Самаркандга, Амир Темур

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

даврига саёхат" номли фундаментал тадкикот бу фикрнинг яккол тасдигидир.

Минг афсуски, мустамлакачилик йилларида, яьни миллий кадриятларимиз, буюк алломаларимизнинг бой мероси табаррук номларини халкимиз хотираси ва юрагидан бутунлай учиришга каратилган сиёсат хукм сурган даврларда Амир Темурнинг хаёти ва фаолиятини урганиш у ёкда турсин, хатто унинг номини тилга олиш хам мутлако такиклаб куйилган эди. Бу мавзуда яратилган баьзи бир илмий-бадиий асарларда Амир Темур сиймоси тарихий хакикатга зид равишда бирёклама, асосан кора буёкларда акс эттирилар эди.

Оллохга шукрки, истиклолга эришганимиздан сунг бу масалада тарихий адолат карор топди. Мукаддас заминимизда яшаб утган куплаб улуг сиймолар катори Амир Темур бобомизнинг хам номи, шаьну - шавкати ва мероси кайта тикланиб, бу буюк зот хакидаги асл хакикат хакконий ёритилмокда, тадкикотлар олиб борилмокда, китоблар ёзилмокда. Амир Темурнинг давлатчилик ва дипломатия, харбий махорат, бунёдкорлик салохияти, илму фан, санъат ва меъморчиликка оид карашлари инсонни улуглайдиган эзгу ишлар хакида билдирилган фикрлари, дину диёнат ва адолатни жойига куйиш, салтанат ишларини кенгаш ва тадбирлар асосида йулга куйиш хакидаги мулохаза ва • йуналишлар Сохибкирон тафаккурининг махсули булган "Темур тузуклари" асаридан урин олган. Асарда таькидланишича "Тажрибамда курилганким азми катьий, тадбиркор, хушёр, мард ва шижоатли бир киши мингта тадбирсиз, локайд кишидан яхширокдур", деган фикрлари накадар тугри фикр эканлиги хаммамизга аён.

Ёки у зотнинг "Салтанат ишларининг туккиз улушини машварат, тадбир ва кенгаш, колган бир улушини эса килич билан бажо келтириш зарур" деган фикрларида хар жихатдан ибратли маьно-мазмун борлигини таькидлаш жоиз. Сохибкироннинг давлат бошкаруви борасидаги улкан салохияти, махорати, билим ва тажрибаларини урганишда, хаёт сирларини англаб етишда "Темур тузуклари" бебахо асар булиб хизмат килади. Асарда ёзилишича, Пирим менга ёзмишларким: Абулмансур Темур (Абулмансур- лугавий маьноси зафар, галаба козонувчи уламо ва машойихлар тарафидан Амир Темурга берилган фахрли ном) салтанат ишларида турт нарсага амал килгин, яьни:

- Узинг билан кенгаш;

- Бошкалар билан машварату - маслахат айла;

- ^ушёрлигу-мулохозакорлик билан каьтий карор чикар;

- Эхтиёткор бул.

Чунки кенгаш ва машваратсиз салтанатни барча килган ишларию айтган гаплари хато булган жохил кимсага киёслаш мумкин; унинг сузлари ва килмишлари бошка пушаймонлик ила надомат келтиргай. Шундай экан, салтанатни бошкаришда машварату маслахат ва тадбир билан иш юритгин, токи

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

окибатда надомат чекиб пушаймон булмагайсан.

"Яна шуни билгилким, салтанат ишларининг бир кисми сабру токат билан булгай, яна бир кисми эса билиб- билмасликка, куриб-курмасликка солиш билан битур, тадбирлардан огох килингандан кейин шуни айтиш жоиздурким, катьийлик, хушёрлик, эхтиёткорлик, шижоат ва сабр-чидам билан барча ишлар амалга оширилгай. Вассалом"

Бу мактуб менга йул бошловчи янглиг рахнамолик килди.У менга салтанат ишларининг туккиз улуши машварат, тадбир ва кенгаш, колган бир улуши эса килич билан бажо келтирилишини англатди ("Темур тузуклари" кенгашлар ва тадбирлар.) Тошкент "Узбекистон" 2011 йил.13-14 бетлар).

Амир Темур салтанатида фукоралар хак - хукукларининг химоя килиниши мурожаатлар билан ишлашнинг ташкил этилиши, бу борада давлат мулозимларига юксак масъулият юклатилиши тахсинга сазовордир. Люсьен Керен "Амир Темур салтанати" номли асарида ...Улуг амир фукароларига курсатган акл бовар килмайдиган таъсирни изохлаш учун суз камлик килади; содда килиб айтганда, у уз фукароларининг хужаси эди, зеро у рахбар булишдек тугма аммо аклга сигмайдиган табиий ва синоатли хислат • сохиби эди ", деб изохлайди.

Муаррих Ибн Арабшох сохибкироннинг табиатига хос бир хусусиятни шундай таьрифлайди : "У (бировдан) бир гап эшитганда далил талаб киладиган, зимдан караш ва куз ишоратларини сезадиган идрокли киши эди. У синчков булиб, хар бир ишоратдан огох киши булиб, юз берадиган барча ишни куриб билиб турар эди. Унинг назаридан алдовчининг алдови яшириниб колмас ва фирибгарнинг фириби утмас, уз фаросати билан хакгуй ва ёлгончини ажратар эди".

Сохибкирон кабулидаги мурожаатлар котиблар томонидан "вокеялар дафтари" га кайд этиб борилган. Бу хусусда Амир Темур уз тузукларида шундай битади: Ва яна мажлис котибларини тайинлашни буюрдимки .... Менга арз килинган гаплар, чикарган хукмлари, мажлисларда курилган мамлакат ахамиятига молик ишлардан тортиб, жузъий ишларгача барчасини каламга олиб, вокеалар дафтарига киргизсинлар". Салтанатнинг устун томонларидан бири шундаки, давлат ахамиятига молик, раият ва сипохлар хак-хукукларининг топталганлиги, мулозимларининг мансабини суистеъмол килганлиги ва бошка ижтимоий-иктисодий масалаларга оид хар кандай шикоятлар эътиборсиз колдирилмас, синчковлик билан урганилиб, конуний ечими таъминланар эди.

Амир Темур салтанатнинг минтакалардаги хакикий ахволи, махаллий амалдорларнинг халкка муносабати, бозорлардаги нарх-наво, жойлардаги, тартиб -интизом хакида аник тугри маълумотга эга булишга катта эътибор

«

ВЕСТНИК HAyKH И ТВОРЧЕСТВA

берган. Бунинг учун Maxcyc ахборот тyпловчилaрдaн, алока xизмaтлaридaн, жойлaргa топширик билaн юборилaдигaн ишончли вaкиллaрдaн фойдaдaнгaн. Сохибкирон бевоситa xans; билaн yчрaшиб турган, xaдкнинг ap3 Ba шикоятлaрини бевоситa кури6 Ba эшитиб хал килган.

Aмир Темур сaдтaнaтидa савдогар Ba тадбиркорларнинг шикоятларини тинглаш Ba уларни мазмунан хал килиш шaxсaн хукмдор назоратида 6ули6, бу борада катъий карорлар кабул килинган.

Мyxтaсaр айтганда XIV аср сарвари Aмир Темур томонидан сафар вактида далаларда урнатилган чодирларда сайёр кабуллар ташкил этилиши, салтанатда сайёр кабулнинг мукаммал дастурлари ишлаб чикилганлиги, мурожаатларни хал килувчи мулозимларга нисбатан юксак масьулиятлилик конун билан мустахкамланганлиги, кабул вактида мурожаат билан келганларга эркин сузлашиш учун имконият яратиш, улар билан xyшмyомaлa 6улиш, синчковлик билан кузатиб, вазминлик билан оxиригaчa тинглаш каби холатлар мурожаатларни хал этишда тугри карор кабул килишга асос булган.

Aмир Темурдек буюк ва бетакрор сиймони хар томонлама тушуниш, y • барпо этган кудратли салтанатнинг сиёсий, ижтимоий-иктисодий, маьнавий-мафкуравий асаосларини Сохибкироннинг давлат бошкаруви борасидаги улкан салохияти, махорати, билим ва тажрибаларини урганишда, умумий айтганда, хаёт сирларини англаб етишда "Темур тузуклари " бебахо кулланма 6ули6 xизмaт килади.

Aйниксa, биринчи юртбошимиз И.A.Kaримов таькидлаганидек, бугунги мураккаб ва тахликали даврда бу китобни кайта-кайта мутолаа килиш, унинг магзини чакиш биринчи галда рахбар, етакчи бyлишидек маьсулиятли вазифани Уз зиммасига олган одамлар учун, колаверса, хар кайси зиёли инсон учун багоят фойдали экани хакида ортикча гапиришнинг хожати йук.

Ишончимиз комилки, ёшларимиз бу китобни яьни "Темур тузуклари"ни мехр куйиб, укиб тушуниб етсалар, уларда миллий гурур туйгуси юксалади, узининг кандай буюк зотларнинг авлоди эканини янада чукуррок хис этиб, фaxр - туйгуси ортиб, хаётнинг хар кандай синов ва кийинчиликларини енгишга кодир инсонлар булиб вояга етадилар.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. "Темур тузуклари" кенгашлар ва тадбирлар. Тошкент "Узбекистон" 2011 йил. 13-14 бетлар

»

146

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.