Научная статья на тему 'ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ'

ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

23
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

mAPK TA^HMOTH^A KOHYH YCTYBOP^HrH FOH^APH

Eex30g^0H ^ypo^OBHH Ma^HKOB

T^TpY KaTTa yKHTyBHucu

^H^ëpôeK PycTaMÖeK yF^H HKPOMOB

T^TpY ATM-3 rypyx Tanaôacu

KoHyH- KouganapHH, axnoKHH HopManapHH xypMaT Ku^um, ryHox umnapgaH

y3HHH THfium, yrnp^HK, nopaxypnuK, ^HpuôrapnHK, TOBnaManunHK,

agonarcronuKKa fiyn KyfiMacnHK xaKugaru Foanap, Kapamnap, xuKMaraap fflapKga, ynKaMH3ga KyHH-Kena nafigo ôynraH эмaс. YHHHr maKrnaHum Ba puBo^naHum Tapuxu ôup Hena MHHr fiunnapra ôopuô TaKanagu. «AgonaT» cy3H MHHr fiunnap gaBOMHga HHcoHra xaMpox ôynuô KenraH. Acpnap gaBoMuga Kumunap agonaT ynyH KypamraH, Mucncro KypöoHnap ôepraH... Ogun xyKMgop, agonarau paxôap Foacu OapoöufigaH Topraö Anumep HaBoufirana Ba aHa 6omK;a Kyn-Kyn MyTa^aKKHpnapHMH3HHHr ynyF MatHaBHfi ugeanu ôynuô KenraH».[1]

KpHyHra HToaTKopnHK fflapKga, TypoHy TypKHCTOHga a3angaH KumunapHHHr axnoK KougacH, BH^goH aMpu öynraH. KoHyHnapHH xaëTra ^opufi этнm, Kumunap-HH KoHyH-Kouganapra acocnaHHÖ ^aonuaT Kypcaramra ypraram ocoh эмac.

HupuK xyKyKmyHoc annoMa A6y HocHp OapoôufiHHHr эtтнpo$ этнmннa, KoHyHnapHH xaëTra ^opufi этнm ynapHH Kaöyn KunumgaH Kypa MypaKKaô ®;apaëHgup[2].

fflapKga KaguMgaH Mamxyp ôynuô KenraH «CuëcaTHoMa»ga nogmox, xokhm, aMup Ba öeKnap, ko3h-w Ky33oTHHHr 6om Ba3H$acu agonaT ucTaô KenraraapHH, xo^amaHgnapHH xo^&thhh HHKapum, 3ynM KypramapHH xHMoa Ku^um, pauaTHHHr ox-gogura Ky^oK conum, xapoM Ky^napHH Kecuô, ep w3hhh ëMoH^HK KH^yBHHnapgaH To3anam, ^axoHHH agonaT Ba ocofiumTanuK öunaH oôog KH^umgaH HÖopaTgup, geô KypcarnnraH. HrooMynMynKHHHr «CHëcarnoMa»cHga myHgafi ôup XHKoaT ôop. HaKg Kunumnapuna, KyHnapgaH ôup KyH ôup caBgorap CynTOH MaxMyg xy3ypura Kupuô, max3oga Mactyg ycTugaH muKoaT KH^uSgu: «MeH ôup caBgorap ogaMMaH. KyngaH ôepu ôy epga capcoH kohhö KeTguM. Y3 wpTHMra KeTonMafi wpuÔMaH. ^yHKH Cu3HHHr yF^HHrro MeHgaH omMum MHHr guHopnuK mohhmhh xapug KH^gu-w, aMMo nynHHH ôepMaëTup. Cu3gaH hhthmoc, opaHH ohhk KH^um ynyH aMup MactygHH MeH ôunaH Ko3HHHHr ongura roôopcaHrro». By xaôapHH эmнтгaн CynToH

December 1

483

Махмуд жуда хафа булибди ва углига куйидаги мазмунда нома йуллабди: «Савдогарнинг хакини дархол бергин. Йукса, унинг олдига тушиб, шариат козиси хузурига боргин, улар кандай хукм чикарса, ушани тутгин».[3]

Шундан сунг, хабарчи Масъуд уйига, савдогар эса, козихонага караб йул олишибди. Хизматкор шахзода хонадонига келиб, отасининг номасини етказибди. ^ийин ахволга тушиб колган Масъуд бир хизматчисига бориб хазинани карачи, канча пул бор, дебди. Хазиначи йигирма минг динор пул борлигини айтганида, у: «Дарров олиб, савдогарга бериб кел ва колганини тулаш учун уч кун мухлат сурагин», деб топширик бергач, Султон элчисига карата дейди: «Бориб Султонга маълум килгин, хозир йигирма минг динор туланди, колган хамма маблаг уч кун ичида берилади. Мен кийимларимни кийиб, белимни боглаб, этигимни кийиб турибман. ^озихонага борайми ёки колган маблагни тулайми? Султон нима фармон бераркан?». Масъуднинг сузларини Султон Махмудга етказишибди. Шунда, «Шуни билиб куйки, савдогарнинг пулини охиригача бермасанг, менга рупара келма!», деб жавоб килади Султон. Буни эшитган Масъуд турт томонга одам юбориб, дустларидан карз олиб, аср намозигача савдогарнинг олтмиш минг динорини элтиб берибди. Бу хабар бутун оламга таркалади. Султоннинг адолатпешалигини эшитган савдогарлар Чин, Хутан, Миср, Адан ва Басрадан Газнинга мол олиб кела бошлайдилар. Газна бозори хар хил кимматбахо ва ажойиб нарсаларга тулиб кетади». Амир Темур асос солган буюк давлат конун устуворлигига, адолат меъёр-ларига амал килганлиги билан барча олам ахолининг диккатини узига тортиб, бугунга кадар хам уз тарихий ахамиятини саклаб келмокда. [4]

Сохибкирон бобомиз давлати куч-кудрати ва енгилмаслигининг асосий сабабларидан бири-унинг конун устуворлиги ва адолатга таянганлигидир. Низомиддин Шомий бобомиз Амир Темурнинг конун-коидаларга амал килиш хамма учун бир хил мажбурий эканлигини таъминлаганлиги ва бу кандай окибатларга олиб келганлиги хакида шундай ёзган эди: «Х,ар бир кишини фазли ва донишмандлиги даражасига лойик макомга куяди. Машойихлар ва солих бандаларини улуглайди, улар билан хамсухбат ва хаммажлис булишга рагбат курсатади. Ожиз кишилару раиятларни, савдогару дехконларни мухофаза этишда конунларга риоя килиб, адолат расмини бажо келтиради. Асрлар мобайнида бирор талабгарнинг аклу никохига кирмаган икки буй етган гузалдек булмиш Эрону Турон мамлакатларини Амир сохибкирон тула забт этиш ва адолатли сиёсат юритиш оркали шундай бошкармокдаки, у ерларнинг донишмандлари

December 1

хайрон колмокда. Унинг адолатию сиёсати урнатилган кунларда Мовароуннахрнинг энг чекка жойларидагина эмас, балки Хитой ва Хутан чегарасидан Дехли ва Канбойит атрофларигача, Бобул-Абвобдан то Миср ва Рум худудигача булган ерлардан савдогарлар у ёкда турсин, болалар-у бева хотинлар хам ипакли матолар, олтин-кумуш ва энг зариф тижорат молларини келтирадилар ва олиб кетадилар. Х,еч бир кимса уларнинг бир донига хам куз олайтира олмайди ва бир дирхамига хам зиён етказмайди. Бу чексиз неъмат ва поёнсиз мархаматлар Амир Сохибкироннинг сиёсати ва адолати натижасидандир» [5].

Бундай улкан ютукка, яъни шундай бепоён худуднинг бирон-бир мамлакатида «савдогарлар у ёкда турсин, болалару бева хотинлар хам ипакли матолар, олтин-кумуш ва энг зариф тижорат молларини» келтирган ва олиб кетганларида, «хеч бир кимса уларнинг «донига хам куз олайтирмай»диган ва «зиён етказа олмай»диган булишига Амир Темур хазратлари кандай килиб эришган, деган савол албатта пайдо булади. Бу саволга жуда аник-равшан жавобни уз вактида сохибкироннинг узлари берганлар.[6]

Давлат тузилмаларидан тортиб, мансабдор шахслару оддий фукароларгача, барча одамларнинг конунга бир хил риоя килишига мажбурлиги туфайли улкан давлат Амир Темур даврида адолатли равишда бошкарилган. Амир Темурнинг таъкидлашича, оддий одамларга нисбатан килинадиган конунсизликдек конун ва давлат нуфузини туширадиган бирон-бир нарса йук. [7]

Сохибкирон Амир Темур узининг барча сиёсий ва амалий фаолиятини шариат конун-коидаларига, «Тузуклари»га таяниб юритган. «Тузуклар» уз даврининг конуни, Конституциясидир. Амир Темурнинг конун устуворлигига катъий амал килганлиги бу асарда аник баён этилган. У бу хакда куйидагиларни таъкидлаган эди: «Мен уз салтанатимни бошкаришда учраган хар кандай вокеа ва ишни тузук асосида бажардим. Шариат конунларига итоат килиш, урф-одатга эътибор бориш мен учун катта ахамиятга эга эди, хозирча хам шундай ахамиятга эгадир. Менимча, модомики, бир хукмдор бир умри давомида от устида утириб, узига тегишли булган катта иклимнинг хар томонида харакатда булиб, бир нуктада туриб колмас экан, узининг кенг каламрави (мамлакати) ундан итоат килишига амин булиши керак. Бундай ишончга факат шариат конунлари ва урф-одат коидаларини амалга ошириш оркали муяссар була олади. Менинг мамлакатимда турли сохаларда конунга катъий амал

December 1

килинадиган булса, мен узимни уша ерда хозир тургандай сезардим. Шариат ва урф-одат конунларини назарда тутган холдагина, одамлар сенинг ишларингга ишонади ва уни жону дил билан бажаради. Хдмиша аскарларимни конунга итоат килиш рухида тарбия килдим, конун бузувчиларни жазосиз колдирмадим».2Амир Темурнинг амалий фаолияти хар доим адолат ва инсоф меъёрлари, конун устуворлиги билан хамоханг булган, хаммага бир хил жиддий ва одил караган. Х,еч бир кишини бошкасидан фарк килмаган, бойни камбагалдан устун хисобламаган.

Амир Темур хукмронлиги даврида жиноятга кул урган барча кишилар ким-лигидан катъий назар, конун олдида хеч кандай имтиёзсиз жавобгарликка тортилган. Шахсан унинг узи конун-коидаларга, «Тузуклар»ига, шариат ахкомларига бир умр катъий амал килган. Кул остидагилардан хам шуни талаб килган.

Конун-коидаларга итоат этиш бошкалар катори Амир Темур фарзандлари учун хам мажбурий булганлиги, конун олдида хеч ким алохида имтиёзга эга булмаганлиги, жиноятга кул урган барча кишилар кимлигидан катъий назар жазоланган-лиги хусусида бир мисол келтирмокчимиз. Бу - 1393 йилда Шимолий Эрон, Ирок, Кавказортидек улкан мамлакат (пойтахти Султония)га Амир Темур томонидан хукмдор этиб тайинланган шахзода Мироншох Мирзо кисмати хакида. «Тарихий манбаларнинг гувохлик беришича, кейинги вактларда Мироншох айшу ишратга берилиб кетиб, давлат ишларига карамай куяди. У шаръий ва ношаърий хотинлар олишни купайтиради. Узлуксиз давом этган базмлар ва хар хил кунгилочар уйинлар хазинага сезиларли равишда зарба беради. Бундан ташкари, у Султония шахрида энг чиройли ва хашаматли бинолардан бирини буздиради. Шунингдек, Табриз шахридаги машхур тарихчи Рашидиддиннинг макбарасини буздириб, мархумнинг суякларини йигдириб, шахардаги яхудийлар кабристонига олиб бориб кумишни буюради... Мироншох уз харамидаги хотинларига хам хар хил тухмат ва бухтонлар килиб жабр-зулмни хаддан оширади. Нихоят, 1399 йилда Мироншохнинг катта хотини Хонзода бегим эридан яширинча Самаркандга-кайнотаси Темурнинг хузурига бориб, Мироншохнинг кирдикорларидан шикоят килади. Темур севикли келинидан бу ахволни эшитиб, каттик изтиробга тушади. Уша давр тарихчиларининг ёзишича, Темур бир хафта давомида йиглаб, хеч кимга куриниш бермаган. Нихоят, Темур машхур етти йиллик юришга бел боглаб, йул-йулакай, куккисдан Озарбайжонга бостириб киради. Темур Султонияга киргач, дархол

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

Мироншох ва унинг хамтовоклари-аркони давлатини тутдириб, зиндонга ташлади» [6].

Амир Темур угли Мироншох ва уни бу йулга солган барча амалдорларга улим жазоси бериб, уларнинг барча мол-мулки мусодара килинсин, деб буюради. Бундай катъий хукмдан дахшатга тушган унинг пири муршиди Сайид Барака бошлик барча амир ва беклар хамда шахзодалар уртага тушиб хукмнинг ижросини тухтатишни илтимос килишади. Амир Темур барча илтимосларни рад этади. Жаллодлар бошкалар катори Мироншохни хам жазо тахтасига ёткизиб бошини кесмокчи булади. Сайид Барака Амир Темурга, мазкур хукм амалга оширилса, темурийлар авлодида углини улдириш анъана тусини олиш хавфи борлигини уктиради. Ушандагина Амир Темур Мироншох ва унинг бошка хукмдорлари устидан чикарган улим хукмини бекор килади.

Амир Темур узининг «Тузуклари»да ишлаб чиккан адолат хакидаги гояларини амалга оширишда катъийлик курсатади. У «хар мамлакатда адолат эшигини очдим, зулму ситам йулини тусдим», деган эди. Унинг «Адли эхсон билан жахон гулшани обод булади», «Зарурий тартибот ва конунларга риоя килиш такдирим ва муваффакиятларим негизи булди», - деган дона сузлари умумбашарий ахамиятга эга

REFERENCES

1. Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. Т.: «Узбекистон», 1999, 239-бет.

2. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. Т., 1991, 201-204-бетлар.

3. Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т.: «Узбекистон», 1996, 20-21-бет.

4. Тургун Файзиев. Темурийлар шажараси. Т.: «Ёзувчи» нашриёти-«Хазина», 1995,168-бет.

5. Маликов Б. (2021) РИВОЖЛАНГАН ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРНИНГ ДАВЛАТ ХИЗМАТЛАРИДА КАТЕГОРИЯЛАШТИРИШ ТАЖРИБАЛАРИ UzACADEMIA SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL VOL 2, ISSUE 1 (12), 97-105

6. Бехзоджон Куролович Маликов (2021) Шарк мутафаккирларининг давлат хизматларига доир сиёсий карашлари «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal Volume: 1, ISSUE: 4 (pp.207-212)

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.