Научная статья на тему 'Амир Темурнинг Яқин Шарқ сиёсатидаги илк натижалар'

Амир Темурнинг Яқин Шарқ сиёсатидаги илк натижалар Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
70
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Востоковедение
Область наук
Ключевые слова
«Уч йиллик юриш» / «Беш йиллик юриш» / «Етти йиллик юриш» / Яқин ва Ўрта Шарқ / Гуржистон / Шом / Сеистон / Исфаҳон / «Трехлетный поход» / «Пятилетный поход» / «Семилетный поход» / Ближний и Средний Восток / Гуржистан / Шам / Сеистан / Исфахан.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Улуғбек Абдуллаев

Амир Темур кўп йиллик фаолияти давомида ўз сиёсий мақсадларини амалга ошириш учун кучли марказлашган давлат барпо этиш ва уни мустаҳкамлаш йўлида тинимсиз кураш олиб борди. Амир Темурнинг Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидаги фаолиятига ҳам бевосита юқоридаги сиёсатнинг мантиқий давоми, унинг таркибий қисми сифатида қараш лозим. Аввало, Соҳибқирон бу ҳудудларга қандай мақсадлар билан келганини аниқлаш муҳим. Тарихий воқеалар жараёнига холис ёндашилса, Амир Темур мазкур ҳудудларга фақат истилочилик нияти билан келмаганини сезиш қийин эмас. Буни Гуржистон, Шом (Сурия) ва Усмонли туркларга мансуб ерларни ўз мамлакати таркибига қўшиб олмагани ҳам очиқ кўрсатиб турибди. Амир Темурнинг фаолиятига бағишланган араб, форс манбаларида унинг Яқин Шарқ мамлакатларига нисбатан олиб борган сиёсати ва дипломатик муносабатлари ҳақида қисман маълумотлар мавжуд, лекин XX – XXI аср бошларида яратилган илмий тадқиқотларда бу масала юзасидан қисқача фикрлар мавжуд, холос. Уларни умумлаштириш ва чуқур таҳлил этиш ўзбек давлатчилиги ва дипломатик муносабатларини ёритиш, Амир Темурнинг шарқ халқлари тарихида тутган ўрни ва ролини белгилашда муҳим аҳамиятга эга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Первые итоги ближневосточной политики Амира Темура

В течение своей многолетней деятельности Амир Темур неустанно боролся за создание и укрепление сильного централизованного государства для реализации своих политических целей. Деятельность Амира Темура в странах Ближнего и Среднего Востока следует рассматривать как логическое продолжение указанной политики, как ее составную часть. В первую очередь важно определить, с какой целью Амир Темур предпринил эти походы. Если объективно подойти к процессу исторических событий, то нетрудно заметить, что Амир Темур предпринил эти походыне только завоевательной целью. Об этом наглядно свидетельствует тот факт, что в состав своей державы, он не вклучил Гуржистан, Шам (Сирия) и земли, принадлежавшие туркам-османам. Арабские и персидские источники, посвященные деятельности Амира Темура, содержат частичные сведения о его политике и дипломатических отношениях со странами Ближнего Востока, но научные исследования, созданные в начале XX-XXI вв., содержат лишь краткие размышления по этому вопросу. Их обобщение и глубокий анализ важны для выяснения узбекской государственности и дипломатических отношений, определения места и роли Амира Темура в истории народов Востока.

Текст научной работы на тему «Амир Темурнинг Яқин Шарқ сиёсатидаги илк натижалар»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

УЛУFБЕК АБДУЛЛАЕВ

тарих фанлари номзоди, доцент, ТДШУ

Амир Темурнинг Якин Шарк сиёсатидаги илк натижалар https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-14

Аннотация. Амир Темур куп йиллик фаолияти давомида уз сиёсий мацсадларини амалга ошириш учун кучли марказлашган давлат барпо этиш вауни мустаукамлаш йулида тинимсиз кураш олиб борди. Амир Темурнинг Яцин ва Урта Шарц мамлакатларидаги фаолиятига уам бевосита юцоридаги сиёсатнинг мантиций давоми, унинг таркибий цисми сифатида цараш лозим. Аввало, Соуибцирон бу уудудларга цандай мацсадлар билан келганини аницлаш мууим. Тарихий воцеалар жараёнига холис ёндашилса, Амир Темур мазкур уудудларга фацат истилочилик нияти билан келмаганини сезиш цийин эмас. Буни Гуржистон, Шом (Сурия) ва Усмонли туркларга мансуб ерларни уз мамлакати таркибига цушиб олмагани уам очиц курсатиб турибди. Амир Темурнинг фаолиятига багишланган араб, форс манбаларида унинг Яцин Шарц мамлакатларига нисбатан олиб борган сиёсати ва дипломатик муносабатлари уацида цисман маълумотлар мавжуд, лекин XX- XXI аср бошларида яратилган илмий тадцицотларда бу масала юзасидан цисцача фикрлар мавжуд, холос. Уларни умумлаштириш ва чуцур таулил этиш узбек давлатчилиги ва дипломатик муносабатларини ёритиш, Амир Темурнинг шарц халцлари тарихида тутган урни ва ролини белгилашда мууим ауамиятга эга.

Таянч суз ва иборалар: «Уч йиллик юриш», «Беш йиллик юриш», «Етти йиллик юриш», Яцин ва Урта Шарц, Гуржистон, Шом, Сеистон, Исфауон.

Аннотация. В течение своей многолетней деятельности Амир Темур неустанно боролся за создание и укрепление сильного централизованного государства для реализации своих политических целей. Деятельность Амира Темура в странах Ближнего и Среднего Востока следует рассматривать как логическое продолжение указанной политики, как ее составную часть. В первую очередь важно определить, с какой целью Амир Темур предпринил эти походы. Если объективно подойти к процессу исторических событий, то нетрудно заметить, что Амир Темур предпринил эти походыне только завоевательной целью. Об этом наглядно свидетельствует тот факт, что в состав своей державы, он не вклучил Гуржистан, Шам (Сирия) и земли, принадлежавшие туркам-османам. Арабские и персидские источники, посвященные деятельности Амира Темура, содержат частичные сведения о его политике и дипломатических отношениях со странами Ближнего Востока, но научные исследования, созданные в начале XX-XXI вв., содержат лишь краткие размышления по этому вопросу. Их обобщение и глубокий анализ важны для выяснения узбекской государственности и дипломатических отношений, определения места и роли Амира Темура в истории народов Востока.

Опорные слова и выражения: «Трехлетный поход», «Пятилетный поход», «Семилетный поход», Ближний и Средний Восток, Гуржистан, Шам, Сеистан, Исфахан.

Abstract. During his many years of activity, Amir Temur tirelessly foughtfor the creation and strengthening of a strong centralized state to realize his political goals. The activities ofAmir Temur in the countries of the Near and Middle East should be considered as a logical continuation of this policy, as its integral part. First of all, it is important to determine the purpose for which Amir Temur undertook these campaigns. If we approach the process of historical events objectively, it is easy to see that Amir Temur undertook these campaigns not only for the purpose ofconquest. This is clearly evidenced by the fact that he did not include Gurzhistan, Sham (Syria) and the lands belonging to the Ottoman Turks in the composition of his state. Arabic and Persian sources devoted to the activities of Amir Temur contain partial information about his policy and diplomatic relations with the countries of the Middle East, but scientific studies created at the beginning of the 20th-21st centuries contain only brief reflections on this issue. Their generalization and in-depth analysis are important for clarifying the Uzbek statehood and diplomatic relations, determining the place and role of Amir Temur in the history of the peoples of the East.

Keywords and expressions: "Three-year campaign", "Five-year campaign", "Seven-year campaign", Middle East, Gurzhistan, Sham, Seistan, Isfahan.

Кириш. Илмий адабиётларда Сох,иб;ирон Амир Темурнинг Я;ин Шарк мамлакатларига юришларини «Уч йиллик юриш», «Беш йиллик юриш», «Етти йиллик юриш» деб номлаш анъана тусига кириб колган. Бу атамаларни биз факат шартли маънодагина ишлатамиз. Амир Темурнинг 1384-85 йилларда Мозандарон, Рустамдор ва Озарбайжонга килган

биринчи юришини академик Б.А. Ахмедов «Амир Темур» номли илмий-тарихий асарида «Эронзамин устига икки йиллик юриш» деб атайди1. Мазкур асарда юкорида тилга олинган сафарларнинг тарихий-бадиий манзараси чизиб берилган. Шунингдек, тарихчи А. Зиёнинг «Узбек давлатчилиги тарихи» асарининг «Узбек давлатчилиги Амир Темур ва темурийлар даврида» бобида2, турк олими Исмоил Аканинг «Буюк Темур давлати» китобида3 бу юришлар тафсилоти ёритилган. Мазкур давр хронологияси эса Низомиддин Шомий, Шарафиддин Али Яздий, Фасих Х,авофий асарларида хамда «Амир Темур жахон тарихида» монографиясига илова килинган «Амир Темур ва ворислари хукмронлиги хамда хаётининг хронологик саналари ва насабнома жадваллари» кисмида4 уз аксини топган.

Максад ва вазифа. Тадкикотимиз давомида вокеаларнинг батафсил хронологиясини баён килиш урнига Амир Темурнинг Якин ва Урта Шарк сиёсати ва дипломатияси, харбий тактикасига доир асосий нукталарни ёритиш ва умумлаштириш йулидан борамиз. Бу уринда асосий диккат-эътиборни Сохибкирон шахсини очишга, унинг вокеалар жараёнини нихоятда тугри тахлил этиш, узокни кура олиш кобилиятига, турли хукмдорлар билан муносабатда биринчи навбатда тинч музокаралар, дустона алокалар урнатиш йулини тутгани, энг охирги чора сифатидагина курол ишлатиб, харбий тукнашувларга борганига каратамиз ва тарихий ходисаларни шарк кулёзмалари хамда «Темур тузуклари»га таянган холда тахлил этишга харакат киламиз.

Усуллар. Тадкикотнинг асосини мантикий-тарихий, тарихий-тахлилий услуб ташкил этади. Тарихий-киёсий тахлиллар амалга оширилиб, уларнинг натижасида умумий хулосаларга келинади. Тадкикотнинг назарий-методологик асосини Амир Темурнинг Якин ва Урта Шарк сиёсати ва дипломатияси ташкил этади.

Натижалар ва мулох,аза. Амир Темур Якин Шарк мамлакатларига килган «Уч йиллик», «Беш йиллик», «Етти йиллик» юришлари давомида дипломатик воситалардан самарали фойдаланди, энг охирги чора сифатидагина курол ишлатиб, сиёсий ракиблари устидан галаба козонди. Масалан, Сохибкирон бирон мамлакат ёки мустахкам калъага хужум килишдан олдин адолат мезонларига амал килиб, у томонга мактублар юбориб, хукмдорларни муросага чорлагани маълум. Низомиддин Шомийнинг ёзишича, Гур (марказий Афгонистон) ва Х,ирот вилоятларининг хукмдори Малик Еиёсиддин билан тукнашиш пайтида у итоат этиб хузурига келган икки минг кишига омонлик берган ва: "Раиятдан кимки уз уйидан чикмаса ва калъа фасиласига бормаса, у ва унинг ахли аёли омонликда булади. Акс холда, неки курсалар, узларидан курсинлар" деб фармон чикарган5. ^аршилик курсатиш максадидаги уринишларидан хеч кандай натижа чикмаган Малик Гиёсиддин куп иккиланишлардан сунг Сохибкиронга буйсунади. "^иротга караб юрдим, Малик Еиёсиддинни гафлат уйкусида босдим ва у ночор шахардан чикди, хазина ва тамом бойлигини менга пешкаш килди", - деб ёзилади бу хакда6.

Малик Еиёсиддинга муносабатда хам Амир Темур мохир дипломат ва адолатли сиёсий арбоб сифатида иш тутади. Уруш, харбий тукнашувлар урнига узаро келишувни, тинч-тотувликни афзал куради, уз сузида катъий туришини амалда курсатади.

XIV асрнинг урталарида анча кучайиб, Сеистон, ^андахор ва бошка вилоятларни хам эгаллаган курт (карт)лар сарбадорларга тегишли худудларга хам тахдид сола бошлаган эди. Жумладан, куртлар етакчиси Еиёсиддин Пир Али Нишопур атрофларидаги бугдойзорларни пайхон, бог-рогларни ер билан яксон килгани, юз йиллик дарахтзорларни илдизи билан

1 Ahmedov B.A. Amir Temur. - T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1995. - B. 268.

2 Ko'rsatilgan asar. - B. 151-234.

3 Ko'rsatilgan asar. - B. 15-35.

4 Amir Temur jahon tarixida. Parij-Toshkent. "O'zbekiston" 1996. - B. 202-207.

5 Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. Fors tilidan Y. Hakimjonov tarjimasi. Nashrga tayyorlovchi A.O'rinboyev. Toshkent, "O'zbekiston" 1996. - B. 115.

6 Temur tuzuklari. O'zbek, rus, ingliz, fransuz tillarida. Akademik B.Ahmedov tahriri ostida. /Fors tilidan A.Sog'uniy va H.Karomatov tarjimasi. Toshkent, "G'. G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti" 1996. - B. 54.

94

купориб, кориз-кудукларни тупрок билан тулдиргани хакидаги маълумотлар манбаларда баён этилган1.

Гиёсиддин Пир Алининг отаси Муизиддин Хусайн (1331-1370) Мовароуннахр ишларига аралашгани тарихдан маълум. Ибн Баттутанинг маълумотига караганда, чигатой хонларидан булган Бузан (1331-1370) жабр-зулмни кучайтириб, мусулмонлар орасида обру-эътиборини йукотади. Унга карши кураш бошлаган Халил куртларнинг мадади билан Бузанни тахтдан агдариб, хокимиятни эгаллайди: «... у (яъни Халил - А.У.) Хирот шохи султон Хусайн ибн султон Еиёсиддин ал-Гурий хузурига йул олади ва унга эшитган-билганларини айтиб бериб, агар подшохлик нихоят унинг кулига утса, уни султон Хусайн билан булишиш шарти билан кушин ва пул сурайди. Малик Хусайн у билан бирга катта кушин ва пул юборади»2.

Бу вокеалардан яхши хабардор булган Амир Темур куртлар Мовароуннахр худудларига яна тахдид солишидан хар доим хавотир олган. Шимол ва шаркдан булаётган мугул хавфини бартараф этиш пайтида жанубдан хам тахдид бошланса, мамлакат огир ахволда колишини саркарда ва давлат арбоби сифатида чукур хис килган. Шунинг учун у дипломатик воситаларни ишга солиб, куртлар билан алокани мустахкамлашга интилган3.

Буни куртлар сардори Еиёсиддин Пир Али хузурига элчилар юбориб дипломатик алокалар йулидан боргани исботлайди. Сохибкироннинг: «Орамиздаги дустлик кадимийдир. Максадимиз дустликни мустахкамлаб, кон-кариндош булишдир. Уртадаги бегоналик ягоналикка айлансин» мазмунидаги хатига жавобан Еиёсиддин Пир Али: «Мен Сизнинг кулингизман. Агар хазрат фарзандим Пирмухаммадни хизматкорлари каторига кабул этишга илтифот айласалар, биз учун ифтихор булур эди», - деб ёзиб юборди. Шунга кура Сохибкирон узининг энг якин кишиси - синглиси Ширинбека Огонинг кизи Суюнч ^утлуг огони Еиёсиддиннинг тилга олинган углига никохлаб беришга карор килади4.

Аммо Еиёсиддин Пир Али огизда дустлик, садокат хакида гапирганига карамай, амалда харбий тайёргарлик ва мудофаа ишларини тухтатган эмас. Фасих Хавофийнинг далолат беришича, у Хирот шахрини мустахкам девор билан ураб олади. Азиз авлиёлардан булмиш Зайниддин Абу Бакр Тойободий унга мактуб йуллаб: «Оллох таоло томонидан юбориладиган офатни девор билан даф килиб булмайди. Одамларга зулм килма» деб насихат килади. Аммо Еиёсиддин бу даъватга кулок солиш урнига: «Имомлар давлат ишларига аралашмасин», деб жавоб кайтаради. Бундан газабдор булган мавлоно мукаддас мозор зиёратига бориб, маликни дуоибад этади ва унинг тахти кулаб, хокимият Амир Темур кулига утишини башорат килади5.

Хуллас, Малик Еиёсиддин уз хатти-харакатлари билан дустлик ахдини писанд килмаслигини очикчасига намойиш эта бошлади. У 1380-1381 йил оралигида чакирилган курултойга келишдан хам ошкора бош тортади. Бу хакда Низомиддин Шомий куйидаги маълумотни беради: «Амир Сохибкирон Хирот малики Еиёсиддинга чопар йуллаб: "Нуёнлар ва амирлар катта курултойга хозир буладилар, сен хам хозир булишинг керак", деб эълон килди. Малик Еиёсиддин чопарни эъзоз килиб, унга: «Агар амир Хожи Сайфиддин келса, унинг йулдошлигида бораман», деди. Фармонга биноан амир Сайфиддин Хирот томон йул олади. Малик Еиёсиддин у келгач, иззат-икромлар курсатди. «Сафарга тайёргарлик кураман» деган бахона билан уни бир муддат ушлаб турди, хисорга галлалар ташиб олди. Охири Хожи Сайфиддин кайтиб кетди. Малик Еиёсиддин эса сузига

1 Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, "O'zbekiston" 2001. - B. 215.

2 Ibrohimov N. Ibn Batuta va uning O'rta Osiyoga sayohati. Toshkent,"Sharq mash'ali" jurnaliga ilova, "Sharq bayozi" 1993.- B. 73.

3 Azamat Ziyo. Ko'rsatilgan asar. - B. 216.

4 Shu yerda. - B. 215-216. Muallif bu maktublar matnini Xondamirning «Habib as-siyar^> asaridan olinganini o'sha betlarda qayd etadi.

5 Fasix al-Xavafi. Mudjmal-i Fasixi ("Fasixov svod") / Per. s pers., predisl., primech. i ukazat. D.Y.Yusupovoy. (Фасих ал-Хавафи. Муджмал-и Фасихи ("Фасихов свод") / Пер. с перс., предисл., примеч. и указат. Д.Ю.Юсуповой.). Tashkent, "Fan" 1980.- B. 101-102.

95

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

вафо килмади»1. Ана шундан кейингина Амир Темур уни жазолашга катъий ахд килади. У Х,ирот сафарига отланар экан, йулда Алибек Жони ^урбоний (Шомийда Жовуний ^урбоний - У.А.)ни хузурига чорлаб, бах,ор фаслининг аввалида юришни бошлашга келишиб олишди. Ваъда вакти етиб келгач, Алибек Сох,ибкиронга мактуб юбориб: «Бу куллари уша ахду паймондадир, агар ул азму иродалари баркарор булиб, х,азрат Амир Сох,ибкироннинг узлари лашкар тортиб келсалар, мен качарчи - йулбошловчи номи билан лашкар олдида буламан», деди2. Аммо у х,ам ваъдага вафо килмади. Бунинг устига борган элчини тутиб колиб, кайтишига ижозат бермади3. Сох,ибкирон йулда Пушанг (Фушанж) калъасини забт этди, каршилик курсатгани учун душманларни киличдан утказдилар.

Хуросон эгаллангач, Сеистон, ^андах,ор ва Афгонистондаги бошка хукмдорлар х,ам итоатга буйин эгадилар. "Тузуклар"да ёзилишича, Сох,ибкирон уша диёрлар х,окимларини каршилик курсатмасликка чакирган: "Агар менга кушилсанглар (кутиласизлар), курашсанглар йикиласизлар. У х,олда такдирингизда нима булса, ушани курасизлар", деган мазмунда ёрликлар йулладим. Бу тадбирим такдирга тугри келди. Ёрликларим уларга етиши биланок итоат бошларини буйсуниш макомига куйдилар"4.

Х,ирот эгаллангандан кейин «сарбадорлар хукмдори Али Муаййад бош эгиб келиб, Амир Темур хизматига киради. Сох,ибкирон уни эъзозлаб уз урнида колдиради. Лекин Журжон, Мозандарон х,окими амир Вали, Тус Калот, Обивард, Нисо, Марв х,окими Валибеклар Амир Темурга тобелик исх,ор килсаларда бир неча марта ахдни бузадилар. Х,атто унга карши суикасд уюштириш йулига кирадилар5.

Шу уринда Амир Темур юришларини факат боскинчилик, истилочилик деб бах,олаган олимлар масала мох,иятига бир ёклама юзаки ёндашганларини айтиб утиш керак. Сох,ибкироннинг узига сузсиз буйсунган хукмдорларни уз мулкида колдириб, мамлакатига зиён-зах,мат етказмаган экан, бу ерда биз «боскинчилик» ёки «ёвузлик»ни эмас, катта инсонпарварликни, багрикенглик ва сах,оватпешаликни курмогимиз лозим. Юкоридаги Алибек ва Гиёсиддинга муносабат х,ам шуни исботлайди. Улар ваъдага вафосизлик килиб, ахдни бузганига карамай, Сох,ибкирон уларни кечириб, юксак одамийлик, олижаноблик фазилатини курсатади.

Амир Темур х,арбий юришлари ва сиёсий фаолияти давомида уз эътикодидан кайтмагани ва х,амиша ваъдасида катъий турганини куплаб мисоллар билан исботлаш мумкин. Адолат мезонларига катъий амал килиш, ваъдага вафо, уз сузининг устидан чикиш Сох,ибкирон дипломатиясидаги энг мух,им нукталардан биридир. Бу унинг Якин Шарк сиёсатида айникса яккол намоён булади. "Тузуклар"да айтилишича х,амда Низомиддин Шомий, Яздий, Муиниддин Натанзийларнинг гувох,лик беришича, Сох,ибкирон узига итоат этиб келганларга доим марх,амат курсатган. Масалан, у Мозандарон ва Сабзавор х,окимларига, Ширвон улкасининг хукмдори Иброхим Дарбандий ва бошка каршилик курсатмасдан узига буйсунган унлаб беклар, амирларга мурувват курсатган. Айникса, муаррих Муиниддин Натанзий Амир Темур сиёсатидаги энг мухим нукталаридан бири булган ана шу инсонпарвар дипломатик усул хамда ахдига вафо килиш, суз ва иш бирлиги хакида купдан куп мисоллар келтиради. "Хуросоннинг жами сардорлари даргохга келиб кушилган булишсада, Туршиз калъаси кутволи хануз бош уришга келмаган эди... Али Садид бу метин калъанинг мустахкамлигига орка килиб жанг кули билан беадаблик довулини кокди ва кайсарлик бошини манманлик ортига тортди... Али Садид биродарлари билан бирга олишув чапарини (четан тусик - У.А.) хандак чеккасига куйишар ва тошлар зарбаси билан баходирларнинг оташ дамли киличлари хамлаларини кайтариб, (ёрикни) кайтадан маркам килишарди... Шундок кудратли подшох шу турт деворни эгаллашга ожизлик килди". Узок каршиликдан сунг Али Садид таслим булади ва калъа калитини уз

1 Nizomiddin Shomiy. O'sha asar. - B. 112; Sharafiddin Ali Yazdiy. O'sha asar. - B. 88.

2 Shomiy. - B. 113; Yazdiy. - B. 89.

3 Shomiy. - B. 113; Yazdiy. - B. 89.

4 Temur tuzuklari. - B. 55.

5 Azamat Ziyo. Ko'rsatilgan asar. - B. 216-217.

96

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

кули билан Сохибкиронга топширади. "Амир сохибкиронга унинг сузлари ёкиб тушди ва уни турли суюргол ва инъомлар билан сарафроз килди".

"... Султон сохибкирон... Арзурум ва Арзинжон тарафга йуналди. Арзинжон волийси Тахуртан купдан куп тухфалар билан хазратга келиб кушилди". "Сунгра биргаликда Ван ва Султон калъалари томон йул олишди. Малик Изиддин Шайх даргохга панох тилаб келди... Шундан сунг Хой хокими Силмос Зирак хам давлатпанох даргохига юзланди ва суюргол олди". Айни замонда итоат этмаганлар шафкатсиз жазоланган. "Мен Мозандарон хокимининг итоат билдириб килган бу мурожаатини яхшиликка йуйдим. Кейин Гилон ва Журжонга караб йул олдим. У улкаларнинг хокимлари менга буйсунмагач, кахрли кушиним фавжларини уларнинг устига жунатдим, узим эса Ирок сари лашкар тортдим. Исфахонни забт этдим. Исфахон ахолисига ишонч билдириб, калъасини узларининг кулига топширдим. Улар эса исён кутариб, мен тайинлаган доругани аскарларимдан уч минг одам билан бирга тигдан утказдилар. Мен Исфахон ахолисини катли ом килиш хакида буйрук бердим", деб кайд этилади1.

Амир Темурнинг Исфахон ахолисига килган каттик ва шафкатсиз сиёсати тарихчилар томондан турлича талкин килинган ва золим хукмдор сифатида кораланишига сабаб булгани маълум. Айникса, бу хол шуро тарихчилигида нихоятда авж олдирилган эди. Аслида бу масалага холислик билан караб, объектив бахо бериш лозим. Шунда бирёклама хулоса чикаришга урин колмайди. Холбуки, утмиш тарихчилари Исфахон вокеасини тугри ёритганлар. Бу хусусда Шарафиддан Али Яздий шундай ёзади: "Хакикат бу турурким, ул жохиллар беокибат, подшох амрига буйин куймай, уч минг мусулмон кишини нохак ултурдилар. Ул жихатдан бу холатларга тегди ва мундок вокеъа Исфахонда харгиз вокиъ булмагон турур. Ва бу вокеъа душанба куни, зулкаъда ойининг олтисида булуб турур"2.

Исфахон вокеалари Ибн Арабшох асарида хам батафсил хикоя килинган: "Исфахонликларнинг бошликлари... деди: "Кеч кириши биланок мен ногора ураман... Сиз ногора овозини эшитсангиз, (менинг) гапим амалга ошган деб билинг. Шунда хар бирингиз уз уйингиздаги мехмонингизни тутиб (олиб), узингизни орик ва семиз фикрингизга биноан хукм юритинг. Натижада, исфахонликлар ушбу аксли фикрга ва бахти кора тескари ишга иттифок булдилар. Улар ночор назарларининг хади бу окибати хатарли ишларнинг фалокат келтиришини тула тушуниб етишга кискалик килди. Само уз нури либосидан жудо булиб ялангочлангач ва борлик ногора чалиш билан (мол-дунё) йигувчилар устига бало-кулфат ёпирилди. Исфахонликлар уларни улдирдилар, - улар олти минг чогли киши эди - ва субх келганда уларнинг исёни дарахтида саркашлик бутоклари пайдо булиб, бу (буток)лар (уларга) серобликдан кейин нокислик хосилини келтирди хамда уларга улим аён булиб, бу улимдан хаммалари талафот курди"3.

Амир Темурга нисбатан купдан-куп тахкиромуз сузлар ишлатган ва тухматлар килган бу олим Исфахонда катл этилганлар сони 600 000 кишига етади, деб ёзадики, бу фикр асло хакикатга тугри келмайди. Бавариялик Иоанн Шильтбергер хам тарих хакикатини сохталаштиришда Ибн Арабшохдан колишмайди. Унинг ёзишича, исёнчилар олти минг аскарни улдирганларидан кейин дахшатли катли ом содир булади4. Шунингдек, Ибн Арабшох хам, И. Шильтбергер хам Исфахонда жуда куп гудаклар отлар туёги остида колиб нобуд булгани хакида ёзадилар (И. Шильтбергер етти минг бола, деб кайд этган)5.

1 Muiniddin Natanziy. Sohibqiron hayotidan lavhalar. "Jahon adabiyoti" jurnali, 2006, 4-son, B. 11-12.

2 Yazdiy. O'sha asar. - B. 115.

3 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari) /So'z boshi, arab tilidan tarjima va izohlarni filologiya fanlari nomzodi U.Uvatov tayyorlagan. Mas'ul muharrir A.O'rinboyev. I-kitob. Toshkent, "Mehnat" 1992. - B.115.

4 Shiltberger Iogann. Puteshestviye Ioganna Shiltbergera po Yevrope, Azii i Afrike s 1394 g. po 1427 g. (Шильтбергер Иоганн. Путешествие Иоганна Шильтбергера по Европе, Азии и Африке с 1394 г. по 1427 г.). Toshkent, "Sharq" NMK 1997. - S. 39.

5 Ibn Arabshoh, 1-jild. - B. 117; Shiltberger I. Puteshestviye... - S. 40.

97

Бошка бирон манбада бу хакда маълумот йук. Шунинг узи хам юкоридаги мулохазалар Амир Темур шахси ва фаолиятини камситиш, бошка жойларда яшаган ахолига уни ёмон курсатиш, куркув, вахима тугдириш максадида касддан тукилганини курсатиб турибди.

Амир Темур Якин Шаркдаги харбий харакатлари даврида катта саркардалик махорати ва айни чокда инсонпарварлик тамойилларини намойиш этди. У Ирок юришига тайёргарлик курар экан, 80 минг отлик аскар туплайди. Табиийки, бунча катта кушинни бир мамлакат худудида жойлаштириш ва зарур озик-овкат, ем-хашак билан таъминлаш кийин эди. Бу хол мазкур худуд ахолисига катта зиён-захмат етказиши ва турли норозиликлар тугдириши аник эди. ^айси худудда булмасин, ахоли манфаатини уйлаш, уни химоя килиш уз сиёсатининг асосий максадларидан бири эканини у яна бир карра исботлади. Шунинг учун нихоятда тугри йулни танлади. Лашкарни уч кисмга булиб, Ирокка карши бирин-кетин юборишга карор килинди. Бу тугри сиёсат ва окилона дипломатик тадбир яхши натижа беради. Ирокнинг хар ер, хар ерида тупланган ганим аскарлари таркалиб кетади1.

Ана шундай катта сиёсий ва харбий тайёргарликлар билан пухта утказилган юришлардан кейин киска муддатда (1381-83) Хуросон, Мозандарон, Сеистон, Сабзавор буйсундирилади. Сеистондаги мустахкам шахар - калъалар: Зирех, Зова, Фарах, Буст ва бошкалар огир жанглардан кейин таслим булди. 1384 йили Амир Темур Астробод ва Озарбайжонга юриш килиб, Омул, Сори, Султония, Табриз шахарларини эгаллади. Бу харакатлар натижасида Хулагу тахти Амир Темур тасарруфига утди. Форс вилояти шахзода Умаршайхга, гарбдаги ерларнинг хаммаси Мироншохга топширилди. У "Хулагу тахти"нинг чинакам эгасига айланиб колди.

Хулоса. Амир Темурнинг Якин Шаркда юргизган сиёсати шуро тарихчилари ва айрим Европа олимлари айтганидек, факат талончилик, киргину катли-омдан иборат булган эмас. Аксинча у таркок узаро уруш-талашлардан боши чикмаётган, феодал амалдорлар зулми нихоятда кучайиб, оддий ахоли, фукаро азият чекаётган худудларни адолатли бошкарув тизимига бирлаштириш оркали тинчлик, осойишталик урнатишдек эзгу муддаони амалга оширишни асосий максад килиб олган эди. Бу адолатли сиёсат феодал таркоклик кучайган ана шу давр шароити учун катта ижобий ходиса хисобланади. Амир Темур шахсига ва фаолиятига бахо берганда ана шу мезонга асоланиб иш тутиш лозим. Факат шундагина тарихий адолат карор топади. Мазкур маколада тахлил килинган сиёсий вокеалар тахлили ана шундай хулоса чикаришга асос булади.

1 Temur tuzuklari. - B. 57.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.