Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУРНИНГ ВАТАНИМИЗ ТАРИХИДАГИ ЎРНИ'

АМИР ТЕМУРНИНГ ВАТАНИМИЗ ТАРИХИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Нурқулова Р.Р, Шаропов С

Ватан ва халқ тарихида шундай буюк сиймолар бўладики, улар ўзининг даҳо қобилияти, элу юртига бўлган буюк муҳаббати, шижоати ва садоқати билан янги даврнинг яратувчиси, асосчиси сифатида майдонга чиқади. Амир Темур Ватанимиз тарихида ана шундай буюк сиймо ҳисобланади. Соҳибқирон марказлашган давлат ва буюк салтанат барпо этиб, давлатчилик борасида ўзидан ҳам амалий, ҳам назарий мерос қолдириб, илму фан, маданият, бунёдкорлик, дин ва маънавият ривожига йўл очди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУРНИНГ ВАТАНИМИЗ ТАРИХИДАГИ ЎРНИ»

АМИР ТЕМУРНИНГ ВАТАНИМИЗ ТАРИХИДАГИ УРНИ

Нуркулова Р.Р.

доцент, Жиззах давлат педагогика университети

Шаропов С.

магистр, Жиззах давлат педагогика университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11122786 Ватан ва халк тарихида шундай буюк сиймолар буладики, улар узининг дахо кобилияти, элу юртига булган буюк мухаббати, шижоати ва садокати билан янги даврнинг яратувчиси, асосчиси сифатида майдонга чикади. Амир Темур Ватанимиз тарихида ана шундай буюк сиймо хисобланади. Сохибкирон марказлашган давлат ва буюк салтанат барпо этиб, давлатчилик борасида узидан хам амалий, хам назарий мерос колдириб, илму фан, маданият, бунёдкорлик, дин ва маънавият ривожига йул очди.

Мустакиллик туфайли Амир Темур сиймоси Ватан ва миллат тимсолига айланди. Бугунги кунда Амир Темур сиймоси ёшларимизни ватанпарварлик рухида, мард, довюрак, жасур, замон талабларига жавоб бераоладиган ва шижоатли килиб тарбиялашда мухим ахамиятга эга. Узбекистон Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев ёзганларидек, "Агар хар бир халк, хар бир давлат мустакил булмаса, бошкалар унинг нафакат дехконини, нафакат ишчисини, хаттоки шоиру олимини хам, давлат арбобини хам истаганча тахкирлаши мумкин экан"[1. - 344 б.].

XIV асрнинг 60-йилларида мугулларнинг Чигатой улусида бир ярим асрлик хукмронлиги давом этаётган эди. Юртда парокандалик булиб, кичик хокимликларгша булиниб кетган, бошбошдоклик жараёни кучайган эди. Кичик хокимликлар уртасида узаро низо ва урушлар авж олган эди. Мамлакатдаги бундай вазият халк оммасининг ахволини янада огирлаштирган эди. Халк ва мамлакат бундай ахволдан куткарадиган халоскор ва етакчига мушток эди. Ана шундай вазиятда ёш Темурбек Мовароуннахрнинг сиёсий кураш майдонига кириб келди ва уз олдига "Миллатнинг дардларига дармон булиш" максадини куйди.

Амир Темур узининг бутун кучини, аввало, юртни мугуллар асоратидан озод килиш, феодал таркоклик, узаро низо ва урушларга бархам бериб, Мовароуннахрда марказлашган давлат барпо килишга каратди. Амир Темурнинг асосий ракиби Балх амири хасадгуй Хусайн булиб, у доимо Темурга гаразгуйлик килиб, панд беришдан кайтмайди. Шу боис, Темурбек 1370 йилнинг бахорида Балхга юриш килиб, амир Хусайнни тор-мор келтирди. Амир Темурга хос булган юксак инсоний фазилатлардан бири, унинг кечиримлилиги эди. Амир Темур даври тарихчиси Ш.А.Яздий узининг

"Зафарнома" асарида шундай ёзади: Сохибкирон амирларига караб: "Мен унинг конидан кечганман ва ундан интиком олиш тарихига чизик тортганман"-деб жавоб беради[6, - 313 б.].

Х,азрат Сохибкирон эса Кайхусравга таскин бериб, "Сен бу даъводан воз кечгил, сенинг биродарингнинг кони шундок хам уни тинч куймайди"-деди[6, - 314 б.].

Шунга карамай, шариат хукми буйича акасининг хунини амир Хусайндан олиб, уни улдиради. Шу тарика, Амир Темур узининг асосий ракибидан кутилди.

Балх шахрида Амир Темур амирлар ва кушин кумондонлари томонидан Мовароуннахрнинг улуг амири деб эълон килинди.

Амир Темур "Зафарнома" асарида айтилганидек, "Даштининг фозиллигидан, богларининг таровати, иморатларининг яхшилиги, сувларининг ровонлиги шухратидан, бошка диёрлардан хижил киладиган ва турли шахар ва улкаларнинг рашкини келтирадиган ул муборак шахарни давлат байрогининг марказига айлантириб, пойтахт килди. У шахар кургонининг калъасини куришга, олий иморатлар ва тиллакори касрлар барпо этишга фармон берди" [6, - 127 б.].

Амир Темур даврида "Самарканднинг шухрати Мисрни ортда колдирди" [6, - 128 б.].

Амир Темур даври тарихчиси Ибн Арабшох хам узининг "Амир Темур тарихи" асарида Сохибкироннинг уз пойтахтига хамда унинг атрофларига алохида эътибор берганини таъкидлаб, "Темур Самарканднинг атрофлари ва этакларида бир неча касабалар бунёд килиб, уларни шахарлар келинчаклари булган Миср (Кохира), Дамашк, Багдод, Султония, Шероз каби азим ва марказий шахарлар номи билан атади"[4, - 82 б.]. Сохибкироннинг Самарканд атрофидаги кишлокларга машхур шахарлар номини беришида катта маъно ва мазмун бор эди.

Узбекистон Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев айтганларидек, "Амир Темур Самаркандни узининг буюк салтанатига пойтахт килиб, уни жахондаги энг кудратли ва обод шахарлардан бирига айлантирди"[1, - 177 б.].

Амир Темур Улуг амирлик макомига эришгач, уз олдига куйган буюк максадини кучли марказлашган давлат барпо килиш ниятини амалга ошира бошлади.

Сохибкирон узининг бир неча йиллар олиб борган харбий юришлари, дипломатик махорати, усталик билан куллаган тадбирлари туфайли, мамлакат худудларини мугуллар назоратидан озод этиб, сиёсий таркоклик,

парокандалик, узаро низоларга бархам бериб, ягона марказлашган давлатга асос солди ва бу давлатни акл-заковат ва хукукий асос билан идора кила бошлади. Унинг "давлат ишларинининг туккиз улушини кенгаш, тадбир ва машварат, колган бир улушини килич билан амалга оширдим" деган сузлари бунинг яккол далилидир. Умрининг мазмунини Ватан ва миллатнинг дардларига дармон булишга багишлади[7, - 15 б.].

Шунинг билан бирга Сохибкирон XIV асрнинг 80-йилларидан бошлаб куплаб харбий юришлар олиб борди. Амир Темур улкан салтанатга асос солди.

У узининг жахонгирлик юришлари натижасида ишгол килган, кулга киритган юртларни, айрим-айрим худудларни уз фарзандлари ва набираларига суюргон мулк килиб берди, бирок уз салтанатининг юраги, она юрти Мовароуннахрни хеч кимга мулк килиб бермади. Шундан хам куринадики, Сохибкирон Ватаннинг мукаддаслиги, ягоналиги, бутунлигини хар нарсадан устун куйди. У Мовароуннахрнинг яхлитлиги ва бутунлигини куз корачигидек асради. Бу унинг она юртга садокатидан ва хакикий ватанпарварлигидан далолат эди.

Шу уринда таъкидлашимиз жоизки,бирорта Европа давлатлари уз Конституцияларига эга булмаган даврда, бизнинг буюк аждодимиз Сохибкирон эса уз давлатини "Тузуклар"и асосида бошкарган.

Бу хакда Амир Темур "Тузуклар"да: "одам Атодан Хотам ул анбиёгача, улардан хозирги дамгача утган султонларнинг конунларини ва туриш-турмушларини донолардан сураб суриштирдим. Х,ар кайсиларининг йул-йуриклари, туриш-турмушлари, килиш-килмишлари, айтган гапларини хотирамда сакладим ва яхши ахлоклари, маъкул сифатларидан намуна олиб, унга амал килдим"- деб ёзади[7, - 55 б.].

Демакки, Сохибкирон давлатчилигимиз тарихини, узигача булган давлатлар хукмдорларининг давлат бошкарувини пухта урганган холда, узининг узига хос услублари, йул йуриклари, конун-коидаларини яратди.

Амир Темурнинг миллий давлатчилигимиз тарихидаги буюк хизмати шундаки, у узигача шаклланган узбек давлатчилигининг 8 та асосларига изчил амал килиш билан бирга, уларни мазмунан бойитишга хисса кушди. Амир дунё тарихида биринчи булиб, жамият ижтимоий таркибини 12 табакага ажратиб, уларнинг хар бирининг алохида мавкеи, манфаатларини, шунга мувофик келадиган давлат ва жамиятнинг узаро муносабатларини хам белгилаб берди.

Сохибкирон узининг давлат бошкарувида вазирлар танлашга катта эътибор беради. Бу хакда: "Амр килдимки, деб ёзади Сохибкирон

"Тузукларда", вазирлар ушбу турт сифатга эга булган кишилардан булишлари лозим, биринчиси-асиллик, тоза насллик, иккинчиси - акл фаросатлилик, учинчиси - сипоху раият ахволидан хабардорлик, уларга нисбатан хушмуомалада булишлик, туртинчиси-сабр чидамлилик ва тинчликсеварлик"[7, - 75 б.].

Куринадики, бу фазилатлар инсонпарварлик, одамийлик билан накадар боглик. Бу фазилатларни бирма-бир куриб чикар эканмиз, буюк хукмдорнинг кадрлар масаласига нихоятда эътибор берганини курамиз.

Амир Темур давлвтида махсус арзбеги лавозимининг таъсис этилиши, Сохибкироннинг узининг улкан салтанатида оддий халкнинг арздоди ва шикоятларига жиддий эътибор каратганлигидан далолат беради.

Сохибкирон "Тузуклар"ида бу хакда: "Хукм килдимки, бир кишини арзбеги килиб тайинласинлар. У сичок, раият ва арздор килиб хузуримга келувчиларнинг ахволини, мамлакатнинг обод-харобалигини, мухим ишлардан кай бири битган битмаганлигини менинг арзимга етказиб турсин"-деб ёзади[7, - 77 б.].

Амир Темур давлатининг яна бир ибратли томонларидан бири, уз даврида бирор мамлакатда булмаган, тарихда камдан-кам учрайдиган лавозим "Адолат амири" лавозимининг таъсис этилишидир. Адолат амири хар эл, хар шахарда сичок билан раият уртасидаги келиб чикадиган низоли масалаларни тинч йул билан хал килиш чораларини курган.

Шунингдек, Амир Темур уз даврининг бошка хукмдорларидан фарк килиб, узини назорат килиш учун икки кишини шахсий назоратчи килиб тайинлаган. Уларга икки уртада буладиган сухбатларда хам катнашиш хукуки берилган. Сохибкироннинг улкан салтанатида адолат мезонига, конун устиворлигига каттик амал килинган.

Мамлакатда нохаклик, адолатсизликка карши муросасиз кураш олиб борилган. Нафси ёмон, бузук, ахлоксиз одамлар мамлакатдан хайдаб чикарилган. Х,ар бир худуд амалдоридан угрилик ва карокчиликка карши курашда шахсан жавобгар эканлиги коида тарикасида белгилаб берилган. Шу тарика, салтанатда жиноятчиликдек иллатнинг илдиз отишга йул куйилмаган.

Сохибкирон салтанатининг барча худудларида гадоликни йук килишга мухим эътибор берилган. Бу хакда "Тузуклар"да "Х,ар мамлакатнинг гадоларига вазифа юклаб иш берсинлар, токи шу йул билан гадолик расми йуколсин...Х,ар бир мамлакат фатх этилгач, у ернинг гадоларини туплаб кундалик емиш-ичмишларини бериб, уларга бирон вазифа белгиласинлар. Х,амда барчани тамгаласинлар, токи бошка гадолик килмасинлар. Агар тамгадан кейин гадолик килгудек булсалар, уларни узок мамлакатларга сотиб

юборсинлар ёки хайдасинлар. Шундагина гадо зоти мамлакатдан йуколади" -деб ёзади[7, - 98 б.].

Мукаддас ислом дини Амир Темур давлатининг таянчи эди. У ислом динини мустахкамлаш билан бирга унга ривож берди. Ислом динини таргиб килишда ва химоя килишда Сохибкиронга тенг келадиган тарихий шахс кам. Бу хакда Амир Темур шундай ёзади: "Жахоннинг турли мамлакатлари, катта ва кичик шахарларида ислом динини ва одамларнинг хайрлиси-Х,азрати Мухаммаднинг тугри йулларини таргиб этдим. Уз салтанатимни шариат билан безадим"[7, - 98 б.].

Амир Темур буюк давлат арбоби булиш билан бирга, уз даврининг дунё тан олган машхур харбий саркардаси хам эди. Унинг харбий сиёсати, саркардалик таланти, аввало, давлатнинг сиёсий-харбий мустакиллигини харбий ташки хавфлардан саклашга каратилган эди.

Айникса, Сохибкирон узининг Тухтамишхон ва турк султони Боязид устидан козонган галабаси билан узининг дахо кумондон, доно стратег эканлигини намойиш килди. Бу галабалар жахон мамлакатлари томонидан Амир Темурга шухрат келтирди. Уша пайтда бутун Европа Амир Темурга "Европа халоскори" деб миннатдорчилик билдирди.

Амир Темур давлати билан Испания, Италия, Англия, Франция каби давлатлар уртасида савдо ва дипломатик алокалар ривожланди. Сохибкирон уз давридаёк, хар бир давлатнинг давлатлараро хамкорликсиз истикболи булмаслигини теран хис этди. Шу сабабли у Европа ва Осиёни боглашга хизмат килган улкан ишларни амалга оширди.

Мухтасар килиб айтганимизда, Сохибкирон Амир Темур уз даврининг буюк давлат арбоби, марказлашган давлат ва буюк салтанат асосчиси, конунчилик ва адолатга таянган хукмдор ва истеъдодли лашкарбошиси эди. У буюк давлат арбоби ва истеъдодли саркарда сифатида етти иклимга машхур булди. Сохибкирон даври тарихчиси Ибн Арабшох ёзганидек, Амир Темур уз давридаёк: "Етти иклим Сохибкирони, еру сувни идора киладиган (зот), подшохлару Султонлар жавохири" - деб тан олинган эди[1, - 66 б.].

Узбекистон Республикаси Президенти мухтарам Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида айтганларидек, "Уз кучимиз ва имкониятларимизга булган ишонч бизни Учинчи Ренессанс пойдеворини яратишдек эзгу максад йулида бирлаштириб, янада кучли ва мустахкам килмокда". Янги Узбекистон ва Учинчи Ренессанс пойдеворининг барпо этилиши - Сохибкирон орзуларининг руёбга чикишидан далолатдир.

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Т.: Узбекистон, 2017.

2. Аскаров А. Узбекистон мустакиллиги шароитида тарих фанининг вазифалари. /Узбекистонда ижтимоий фанлар/. - Т.: 1992. №7,8.

3. Азимов Э. Амир Темур салтанати. - Т.: Гофур Гулом, 1996.

4. Ибн Арабшох. Амир Темур тарихи. II жилд, - Т.: Мехнат, 1991.

5. Низомиддин Шомий. Зафарнома. - Т.: Узбекистон, 1996.

6. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. - Т.: Камалак, 1996.

7. Амир Темур. Темур тузуклари. - Т.: Гофур Гулом, 1991.

8. Муминов И.М. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли. - Т.: Фан, 1991.

9. Мухаммаджонов А. А.Темур ва Темурийлар салтанати. - Т.: ^омуслар бош тахририяти, 1991.

10. Носиров У, Нуркулова Р. Амир Темурни англаш - узлигимизни англашдир. - Т.: Тафаккур, 2014.

11. Иброхимов А. Бизким узбеклар. - Т.: Шарк, 1999.

12. Руи Гонзалес де Клавихо. Самаркандга - Амир Темур саройига саёхат кундалиги. (1403-1406 йиллар). - Т.: Узбекистон, 2010.

13. Хильда Хукхэм. Властитель семи созьездий. - Т.: Издательство Адолат, 1995.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.