CC BY
0TEMURIYLAR DAVRI MANBALARIDAN "TAZKIRAT USH-SHUARO" ASARINING O'RGANILISHI
G'ayratjon Ismatullo o 'g'li Jumayev
Tayanch doktorant Toshken t davlat sharqsh unosl ik un iversiteti E-mail: gayratjonjumayev622@gmail. com OrcidID : https://orcid. org/0000-0001 -6742-587X
Tel: +998 94 495 9161 Toshkent, O 'zbekiston.
Annotatsiya. Mazkur maqolada Temuriylar davrining muhim manbalaridan biri bo'lgan Davlatshoh Samarqandiyning "Tazkirat ush shuaro" asari, uning o'rganilishi haqida ma'lumotlar berildi. Maqolada biz asarning tarjimalari va tabdillari, shuningdek asar nusxalari va ularni saqlash joylari, asar bo'yicha tadqiqotolib borgan olimlar haqidagima'lumotlarniko'rib chiqdik.
Kalit so'zlar. Davlatshoh Samarqandiy, Amir Timur, Alisher Navoiy, "Tazkirat ush shuaro ", Ahmadog'a Ahmadov, Nejati Lug 'ol, B.Ahmedov, E.Braun.
ANALYSIS OF THE WORK "TAZKIRAT AL-SHUARA" FROM TIMURID PERIOD SOURCES
Gayratjon Ismatullo ogli Jumayev
Ph.D. student
Tashkent State University of Oriental Studies E-mail: gayratjonjumayev622@gmail. com Orcid ID : https://orcid. org/0000-0001 -6742-587X
Tel: +998 94 495 9161 Tashkent, Uzbekistan.
Annotation. In this article, we have provided information about the study of Davlatshah Samarkandi's "Tazkirat ush Shuaro", the main source of the Timurid period. In the article, we looked at the translations and adaptations of the work, as well as the copies of the work, storage locations, and information about the researchers who researched the work.
Keywords. Dawlat-shah Samarqandi, Emir Timur, Alisher Navai, "Tazkirat al-Shuara ", AkhmedaghaAkhmadov, NecatiLugal, B.Akhmedov, E.Browne.
ИЗУЧЕНИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ «ТАЗКИРАТ АЛЬ-ШУАРА» ИЗ ИСТОЧНИКОВ ПЕРИОДА ТИМУРИДОВ
Гайратжон Жумаев
Базовый докторант Ташкентский государственный университет востоковедения
E-mail: gayratjonjumaev622@gmail.com OrcidID : https://orcid. org/0000-0001 -6742-587X
Тел: +998 94 495 9161 Ташкент, Узбекистан.
Аннотация. В данной статье мы предоставили информацию об изучении «Тазкират уш-Шуаро» Давлатшаха Самарканди, основного источника периода Тимуридов. В статье мы рассмотрели переводы и адаптации произведения, а также копии произведения, места хранения и информацию об исследователях, исследовавших произведение.
Ключевые слова. Давлат-шах Самарканди, Эмир Тимур, Алишер Наваи, «Тазкират уш-Шуара», Ахмедага Ахмадов, Неджати Лугал, Б.Ахмедов, Э.Браун.
Kirish.
XV asrning yirik adabiyotshunos olimi, tazkiranavisi, shoir, temuriylar davlatining arboblaridan biri Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh al-G'oziy as-Samarqandiy tahminan, 1435-1436-yillarda tavallud topgan. Uning otasi amir Aloudavla Baxtishoh Isfaroyiniy Shohrux Mirzoning yaqin kishilaridan bo'lib, uning ko'pgina harbiy yurushlarida qatnashgan, hukmdorga sadoqat bilan xizmat qilib, janglarda qahramonlik namunalarini ko'rsatgan e'tiborli amirlardan edi. Muarrix yoshligidan yaxshi tahsil ko'rgan. Davrining mashhur olimi faqih va shoir
xoja Fazlulloh Abulaysiydan ta'lim olgan. Ammo u 1480-yilga qadar ilmiy, adabiy faoliyat bilan shug'ullanmagan, balki, saroy xizmati va harbiy yumushlarga jalb qilingan. Shohrux Mirzodan Sulton Husayn Mirzogacha bo'lgan hukmdorlar yurushlarida ishtirok etgan. So'nggi marta 1471-yilda Sulton Husayn bilan Sulton Mahmud Mirzo (Hisori shodmon va Badaxshon hokimi) o'rtasida Chakmonsaroyda (Andxo'y) bo'lgan jangda ishtirok etgan1. Davlatshoh Samarqandiy 1495-yilda vafot etgan. U umrining oxirlarida saroy xizmatini tark etib, shoirlar va olimlar haqida kitob yozishga kirishadi. 1485-yilda "Tazkirat ush-shuaro"2 asarini yoza boshlaydi va asarni hijriy 892/1486-yilda yozib tugatib, Sulton Husayn Mirzoga taqdim qiladi.
Asar fors tilida yozilgan, muqaddima, yetti tabaqa (qism) va xotimadan iborat. Tazkirada VII-XV asrlarda yashab ijod etgan 155 shoir haqida qisqacha muhim ma'lumotlar keltirilgan. Muqaddimada asarning yozilish sabablari, VII-X asrning birinchi yarmida o'tgan arabiynavis shoirlardan o'n nafari (Labid Asvad al-Bahiliy, Farazdaq Najdiy, Dibil ibn Ali Xuraiy, Ibn ur-Rumiy, Abulfath Bustiy-Mag'ribiy, Mutanabbiy, Haririy, Kab ibn Zuhayr, Abu A'lo Sulaymon al-Ma'riy va Muiniddin Tantaraniy) haqida ma'lumot berilgan. Birinchi va ikkinchi qism X-XI asrda Eron va Movarounnahrda yashab, ijod etgan qirqta yirik shoirning qisqacha tarjimai holi va ijodiga bag'ishlangan.
Tahlil va natijalar.
Asarning 3,4,5-tabaqalarda Xorazmshohlar - Anushteginiylar (1077-1231), Elxoniylar (1256-1353) va Muzaffariylar (1314-1393) zamonida yashagan ellik to'rtta shoir to'g'risida ma'lumot keltirilgan. So'nggi ikki tabaqada Amir Temur va temuriylar zamonida o'tgan qirq bir shoir haqida ma'lumotlar berilgan. Xotimada XV asrning ikkinchi yarmida o'tgan va tazkira muallifi bilan zamondosh bo'lgan yirik shoir va adiblar: Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, shayx Ahmad Suhayliy,
1 Ахмедов Б. Узбекистан тарихи манбалари. - Тошкент, У^итувчи. 2001. - 352 б.
2 Давлатшох Самарк;андий. Шоирлар бустони ("Тазкират уш-шуаро"дан). Форс-тожик тилидан Бурибой Ахмедов таржимаси. Шеърларни Сулаймон Рахмон таржима килган. - Тошкент, Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 224 б.
www. sharqjurnali. uz
xoja Afzaluddin Muhammad Kirmoniy, xoja Shihobiddin Abdulloh Marvorid hamda xoja Osafiy haqida hikoya qilinadi. Davlatshoh Samarqandiy mazkur tazkirasini yozishda, o'zidan avval yozilgan ko'plab asarlardan masalan, Abu Tohir Xotuniyning "Manoqib ush-shuaro", Muhammad Avfiy Buxoriyning "Lubob ul-albob", Istaxriyning "Kitob masolik ul-mamolik", Gardiziyning "Zayn ul-axbor", Abulfazl Bayhaqiyning "Tarixi Oli Sabuktakin" va boshqalardan foydalangan3.
"Tazkirat ush shuaro" SjSÜ) tazkirasi Markaziy Osiyo, Turon va
Eronning X-XV asrlardagi madaniy hayotini, o'zaro adabiy aloqalar tarixini o'rganishga oid muhim manba hisoblanadi. Asar nafaqat adabiyot tarixi, balki siyosiy-ijtimoiy tarix uchun ham muhim manba hisoblanadi. Tazkirada qimmatli tarixiy ma'lumotlar keltirilgan bo'lib, bular ichida XIV asrning 30-80-yillarda Xurosondagi sarbadorlar harakati, Erondagi elxoniylardan keyingi voqea-hodisalar hamda Temuriylar davri tarixi haqidagi ma'lumotlar ayniqsa, ahamiyatlidir4. "Tazkirat ush shuaro" asarining to'la matni 1887-yilda Bombayda Mirza Muhammad, 1901-yilda Londonda E. Braun, 1921-yilda Ollohobodda Muhammad Abbosiy, 1958-yilda Tehronda Hoji Muhammad Ramazoniy, 1977-yilda Istanbulda Nejati Lug'ol tomonidan chop qilingan. Asardan ayrim parchalar 1819-yilda Rossiyada (V. Jukovskiy va F. Erdman), Fransiyada (Silvestr de Sasi), Angliyada (E.Braun va A. Folkoner), Turkiyada (Fahim Sulaymon afandi va Nejati Lug'ol) va Germaniyada (Xammer) tomonidan tarjima qilinib, nashr etilgan. Asar 1900-yilda Xivada Muhammad Rafe tarafidan eski o'zbek tiliga o'girilgan bo'lib, uning qo'lyozmasi O'z R. FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Ingliz tilidagi to'la tarjimasi esa 1900-yilda E.Braun tomonidan Leydenda e'lon qilingan. Usmonli sultoni ikkinchi Mahmud (1808-1839) davrida tazkira Fahim Sulaymon afandi tomonidan usmonli turkchasiga tarjima qilinadi. 1977-yilda Nejati Lug'ol tomonidan to'rt jildda Istanbulda nashr etiladi. O'zbekistonda esa 1967-yilda
3 Давлатшох Самарк;андий. Шоирлар бустони ("Тазкират уш-шуаро"дан). Форс-тожик тилидан Бурибой Ахмедов таржимаси. Шеърларни Сулаймон Рахмон таржима килган. - Тошкент, Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 224 б.
4 Jumayev G.I. "Audiomanuscript" - a project on the study of oriental manuscript sources. // Journal of Social Research in Uzbekistan, 2023. P. 50-52.
www. sharqjurnali. uz
tazkiradan Movarounnahr va Xurosonlik 32 shoir hayoti va ijodiga oid parchalarni Bo'riboy Ahmedov o'zbek tiliga tarjima qilib nashr etdi. 1981 -yilda Bo'riboy Ahmedov tazkirani Tehron nusxasi asosida tarjima qilib, "Shoirlar bo'stoni" nomi bilan qisqartirib, Toshkentda nashr qildi.
Davlatshoh Samarqandiy "Tazkirat ush shuaro" asarining bir necha qo'lyozma va toshbosma nusxalari Ozarbayjonda, Fuzuliy nomidagi Qo'lyozmalar instituti kutubxonasida saqlanadi. 1987-yilda Ahmadog'a Ahmadov tazkirani ozarbayjon tiliga mazkur institutda saqlanayotgan ikki toshbosma nusxa asosida tarjima qilgan. Asarning VI-116-2096 raqamdagi toshbosma nusxasining noshiri Mirzo Muhammad Malik ul-kuttob Sheroziydir. Bu asarning ikkinchi nashri bo'lib, ushbu nusxa hijriy 1318 (1900)-yilda Bombeyda toshbosma usulida nashr etilgan. XVI-834/4972 raqamli toshbosma birinchi nashrga oid bo'lib, ushbu nusxaning noshiri ham Mirzo Muhammad Malik ul-kuttob Sheroziydir. Mazkur toshbosma hijriy 1305 (1887)-yili Bombeydagi "Alaviy" nashriyotida chop etilgan bo'lib, 231 sahifadan iborat. 2015-yilda Xo'jandda Muhlisa Nurullloyeva tazkirani tojik tiliga tarjima qilib nashr etdi5. 2022-yilda Bokuda Lola Sultonova tomonidan "Tazkirat ush shuaro"ning Ahmadog'a Ahmadov tarafidan qilingan ozarbayjon tilidagi tarjimasi nashr etildi6. N.I.Lobachevskiy nomidagi Qozon (Volga viloyati) federal universiteti ilmiy kutubxona fondida ham Davlatshoh as-Samarqandiyning "Tazkirat ash-shuaro" ("Davlatshoh hayoti") qo'lyozmalari saqlanadi7.
O'zbekistonda o'z tadqiqotlarida, Davlatshoh Samarqandiy "Tazkirat ush shuaro" asaridan foydalangan olimlar sirasiga Bo'riboy Ahmedov, Asomiddin O'rinboyev, Dilorom Yusupova, T.Fayziyev, Sh.Sirojiddinov, B. To'xliyev, B.Yo'ldoshev va boshqalar kiradi.
Xulosa va takliflar.
5 Давлатшох, Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. Тах,ияи Мухлиса Нуруллоева. - Хужанд, "Ношир", 2015. - С. 544.
6 https://kamilinfo.net/lal%C9%99-sultanova-t%C9%99zkir%C9%99tus-su%C9%99ra-orta-%C9%99srl%C9%99r%C9%99-aid-qivm%C9%99tli-m%C9%99nb%C9%99dir/ 27.06.2024 (0:53)
7 https://kpfu.ru/librarv/forum-39bogoslovskoe-nasledie-musulman-rossii39.html www. sharqjurnali. uz
Xulosa qilib aytganda, Davlatshoh Samarqandiyning "Tazkirat ush-shuaro" asari Temuriylar davrining muhim nodir manbalari siraga kiradi. U o'zida juda boy fakt va materiallarni jamlagan tazkiradir. Zero, unda temuriylar davrining davlatchilik tarixi, o'sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy-adabiy hayot haqida boshqa manbalarda deyarli uchramaydigan katta salmoqdagi ma'lumotlar mavjud. Bundan tashqari o'sha davr madaniy hayoti, xususan, adabiyot tarixi va adabiy jarayon haqida ham katta hajmdagi ma'lumotlar keltirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Browne, "The Sources of Dawlat-shah," JRAS, 1899, pp. 37-60.
2. Idem, Lit. Hist. Persia III, index, s.v. Dawlatshäh. Golcïn-e Ma'anï, Tadkeraha I, pp. 264-66.
3. C. Huart and [H. Massé], "Dawlat-shäh," in EI2 II, p. 179.
4. M. F. Köprülü, "Devlet-§ah," in ÎA III, pp. 560-62.
5. Safa, AdabiyatIV, 4th ed, Tehran, 1366 S./1977, pp. 531-34.
6. Davlatshoh Samarqandiy. Tazkirat ush-shuaro. Tahiyai Muxlisa Nurulloyeva. -Xujand, "Noshir", 2015. - S. 544.
7. Davlatshoh Samarqandiy. Shoirlar bo'stoni ("Tazkirat ush-shuaro"dan). Fors -tojik tilidan Bo'riboy Ahmedov tarjimasi. She'rlarni Sulaymon Rahmon tarjima qilgan. - Toshkent, G'afur G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1981. 224 b
8. Davlatshoh Samarqandiy. Tazkiratu-sh-shuaro. Nashrga tayyorlovchi Edvard Braun - Tehron: Asotir, 1924. - S. 353.
9. Mirzozoda, X. Davlatshohi Samarqandй va "Tazkirot-ush-shuaro"-i o' // Ta'rixi adabiyoti to4ik. kitobi 2. - Dushanbe, 1977. - S. 321-325.
10. Jumayev G.I. "Audiomanuscript" - a project on the study of oriental manuscript sources. // Journal of Social Research in Uzbekistan, 2023. P. 50-52.
11. Jumayev G.I. Oq qo'yunli etnonimining etimologiyasi. // Scholar scientific journal.Volume 1, Issue 34. December. 2023. P. 85-90.
12. Jumayev G.I. Boyondurlar: tarixi va etimologiyasi. // Educational Research in Universal Sciences. Volume 2, Issue 17. December. 2023. p.215-219.
13. Jumayev G.I., Doniyorov A.X., va boshq. History of the study of "Temur tuzuklari" (Temur's regulations or Temur's laws). // New York Academic Research Congress On Social, Humanities, Administrative, And Educational Sciences Proceedings Book, - Turkiye. 2024, - S 972-975.
14. Hcxpkob M.M., ^yMaeB F. H. «X,a6u6 yc-cuap» Ba «Mama yc-catganH» acapnapuga gunnoMaraK Ba эпннпнк MyHoca6araapHHHr aKC эттнpнпнmн. // Sharqshunoslik / Bo c t o k o Be ge h h e / Oriental studies 2022, № 1. -TomKeHT, - E 120-132.
15. KptiMCKHH A. E. ^eBneT-rnax // Энцнкпoпegннecкнн cnoBapt EpoKray3a h E^poHa : b 86 t. (82 t. h 4 gon.). - Cn6., 1893. - T. X. - C. 248.
16. Subtelny, Maria (2007). Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. Brill. ISBN 978-90-04-16031-6.
17. https://www. forumunuz.com/genel-turk-tarihi/93875-timurlular-tarihi-
kaynaklari.html
18. https://www.vostlit. info/Texts/Dokumenty/M.As ien/XV/1480-1500/Samarkandi Daulatsach/text1.phtml
19. https://turan.az/ru/kultura/lala-sultanova-mirza-kazem-bek-mog-by-iskusno-perevesti-etu-tezkiru-odnako
20. https://kpfu. ru/library/forum-39bo goslovskoe-nasledie-musulman-ro ssii3 9.html
21. http s ://referenc ewo rks. brill. com/display/db/eiro
22. https://iranicaonline.org/articles/dawlatsah
