Научная статья на тему 'TEMPORAL VALENCY OF PHRASEOLOGISMS IN THE UZBEK LANGUAGE'

TEMPORAL VALENCY OF PHRASEOLOGISMS IN THE UZBEK LANGUAGE Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
24
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГЛАГОЛЬНЫЙ ФРАЗЕОЛОГИЗМ / ТЕМПОРАЛЬНАЯ ВАЛЕНТНОСТЬ / ПРЕДИКАТНАЯ ПОЗИЦИЯ / ФАКУЛЬТАТИВНЫЙ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ганиева Ш.А.

В статье рассматриваются средства выражающие темпоральную валентность фразеологизмов узбекского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕМПОРАЛЬНАЯ ВАЛЕНТНОСТЬ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА

In the article means of expressing temporal valency of phraseologisms of the Uzbek language are discussed.

Текст научной работы на тему «TEMPORAL VALENCY OF PHRASEOLOGISMS IN THE UZBEK LANGUAGE»

Ученый XXI века • 2016 • № 3-4 (16) Филологические науки

УДК 415.61+494.351

УЗБЕК ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ ТЕМПОРАЛ ВАЛЕНТЛИГИ

Ш.А. Ганиева1

Аннотация

Маколада узбек тилидаги фразеологизмларнинг темпорал валентлигини юзага чикарувчи воситалар хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: феъл фразеологизм, фразеологизмлар синтагматикаси, темпорал валентлик, предикат позицияси, облигатор, факультатив.

Сунгги йилларда узбек фразеологиясининг назарий масалаларини урганишга эътибор кучайиши натижасида фразеологизмларнинг парадигматик хусусиятлари билан бирга, уларнинг синтагматикаси хам тадкикотчилар эътиборини торта бошлади. Жумладан, профессор Ш.Рахматуллаевнинг феъл фраземаларнинг боглашувига, шунингдек, КДакимовнинг фразеологик бирликларнинг бирикувчанлиги масаласига каратилган махсус тадкикотлари яратилди [1, 2 ].

Хусусан, тил бирликларининг пайт валентлиги хам айрим тадкикотларда кузга ташлана бошланди. Профессор М.Миртожиевнинг курсатиб утишича, "Пайт валентлиги намоён булган актант деярли пайт равишларида ёки вакт билдирувчи отларда ифода топади" [3; 45].

Шунингдек, узбек тилидаги феъл фраземалар предикат булганда доимо замон категориясига эга булади. Шунинг учун улар темпорал (пайт) валентлигига эга булади. Куп холларда узбек тилида бу валентлик лексик воситалар билан тулдирилмаслиги мумкин, бунинг асосий сабаби кесимнинг замон кушимчалари билан тусланишидир. Феъл фраземаларнинг пайт валентлиги турли воситалар ёрдамида тулдирилади, уларни шунга кура гурухлаш мумкин.

Лексик бирликлар ёрдамида:

ФБнинг пайт валентлигини лексик воситалар ёрдамида тулдирилиши энг куп таркалган холатдир. Пайт валентлиги куйидаги лексик воситалар ёрдамида тулдирилиши мумкин:

Равишлар ёрдамида;

Масалан, куйидаги мисолда "утган замон" семали равиш утган замон шаклидаги ФБнинг темпорал валентлигини тулдириб келмокда:

Олдин келгиндилар зур келди, биз чекиниб юрдик (П.Крдиров).

Бу парчада зур келмоц фраземаси иштирок этган булиб, унинг маънолари таркибида "харакат", "кучаймок", айни вактда, "пайт" семалари мавжуд. Бу гапда олдин равиши фразеологизмнинг темпорал валентлигини тулдириш учун хизмат килмокда. Гап предикати позициясидаги иборанинг утган замон шаклида кулланилиши эса унинг актанти, хусусан, темпорал валентлигини тулдириб келаётган актантнинг утган замонга тегишли булишини талаб этмокда.

Шунингдек;

Хозир яна гаши кела бошлади (У.Хошимов).

Юкоридаги гапда катнашган ваши келмоц ФБ хозирги келаси замон шаклида келмокда ва унга мос равишда уозир лексемаси ФБнинг пайт валентлигини тулдиряпти.

ТГаниева Шодия Азизовна - преподаватель, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

Хали сениям кунингни курсатаман, бола! (Т.Малик)

Ушбу парчада кунини курсатмоц фраземаси иштирок этган булиб, унинг маънолари доирасида "харакат", "максад", "жазолаш", "уч олиш" ва "пайт" семалари мавжуд. Бу ерда предикат функциясидаги фразеологизмнинг келаси замон курсаткичи билан ифодаланиши унга богланиб келаётган актантларнинг мутаносиб холда келаси замон маъносини талаб килади. Шунга кура, бу гапда фразеологизмнинг темпорал валентлигини тулдиришга хизмат килган пайт равиши "келаси замон" семасига хам эга булмокда: щли кунингни курсатаман тарзида.

Темпорал валентлик айрим уринларда равишларнинг такрор кулланилиши оркали хам тулдирилиши мумкин:

У кунни эсласам, хали-хали жоним ачийди (Т.Тула).

Ушбу гапда жони ачимоц фразеологизмининг темпорал валентлиги хали-хали такрорий равиши ёрдамида тулдирилмокда. Равишнинг такрор ишлатилиши натижасида "пайт" семаси билан бирга "давомийлик" семаси хам юзага чикмокда.

Равиш урнида кулланувчи олмошлар ёрдамида:

Утган ишутди-ку!... Цачон юзингизга солдик? (С.Ахмад)

Бу гапда иштирок этган юзига солмоц фразеологизмининг маънолари таркибида "харакат", "эслатмок", "пичинг", "пайт" сингари семалар мавжуд булиб, бу ерда равиш урнида кулланилган цачон олмоши фразеологизмнинг темпорал валентлигини тулдиришга хизмат килмокда.

Айрим холларда фразеологик бирликларнинг варианти кулланилганда хам шу холатни кузатиш мумкин:

Фацат "бу ахмоща качон акл битаркин?" деб уйлаяпман, холос. (Т.Малик)

Ушбу гапда кулланилган ацл битмоц ифодаси ацл кирди фраземасининг варианти булиб, бу фразеологизмга цачон сурок олмоши богланиб, унинг темпорал валентлигини тулдириш учун хизмат килмокда.

Равиш урнида кулланувчи сурок олмоши ФБ кайси замон шаклида булишидан катъи назар, унинг пайт валентлигини тулдира олади.

Фразеологик бирликлар ёрдамида:

Нормурод полвоннинг кузи очик туриб, унинг эли ерга царайдими? (Т.Мурод)

Бу гапда кузи очиц туриб ва ерга царамоц фразеологизмлари иштирок этган. Предикат позициясида келган ерга царамоц фразеологизмининг маънолари таркибида "рухий холат", "номус", "пайт" каби семалар булиб, унинг темпорал валентлиги кузи очиц туриб фразеологик бирлиги оркали тулдирилмокда.

Синтактик бирикмалар ёрдамида:

Бунда феъл шаклли ФБнинг темпорал валентлиги бир эмас, бир неча лексик бирликлар оркали тулдирилади.

Цоронгида хеч нарса куринмайди, фацат яшин чакнаганда Ганганинг циргоцларига тошиб чищан оциш тулцинлари тахдидли ярцираб кузга ташланади (П.Крдиров).

Ушбу парчада кузга ташланмоц фразеологизми иштирок этган булиб, унинг маънолари таркибида "холат", "куринмок" хамда "пайт" семалари мавжуд. Гапда кузга ташланмоц фразеологизми предикат позициясида келмокда, унинг актантлари булиб келаётган яшин чацнаганда бирикмаси темпорал валентлигини, Ганганинг цирзоцларига тошиб чищан оциш тулцинлари бирикмаси субъект валентлигини, тахдидли сузи холат валентлигини тулдирмокда.

- Мажлисутцазгунимча эна сутим огзимга келди (Т.Малик).

Берилган гапда она сути огзига келмоц фраземаси иштирок этган, унинг маънолари таркибида "харакат", "кийналиш", "натижа", шунингдек, "пайт" семалари мавжуд. Бу уринда фразеологизмнинг пайт валентлиги мажлис утцазгунимча ифодаси воситасида тулдирилмокда.

Мухбир ука, шу топгача менинг гапимни биров икки цилмаган-а! (Т.Малик).

Ученый XXI века • 2016 • № 3-4 (16)

Ушбу гапда гапини икки цилмоц фразеологизми иштирок этмокда, унинг маънолари таркибида "харакат", "нутк", "хурмат" семалари мавжуд булиб, гапда иштирок этаётган ибора таркибидаги -ган аффикси пайт ифодаловчи булакни талаб килиши натижасида темпорал валентликка эга булмокда. Унинг темпорал валентлиги пайт холи позициясидаги шу топгача бирикмаси оркали тулдирилмокда. Гапдаги гапимни биров икки цилмаган фразеологизми утган замон курсаткичида булганлиги сабабли унга мос холда шу топгача бирикмаси иштирок этмокда.

Демак, ФБнинг темпорал валентлиги асосан пайт маъносини ифодаловчи лексик бирликлар ёрдамида тулдирилиши билан бирга, баъзи холларда ФБ билан ифодаланган харакат пайтини билдиришда синтактик бирликларнинг хам ахамияти катта. ФБ кесим вазифасида келганда унинг темпорал валентлиги лексик-синтактик бирликлар ёрдамида тулдирилмаса, юкорида таъкидланганидек, грамматик воситалар (замон категорияси) ёрдамида хамма вакт пайт маъноси англашилади.

Мен шунаца келинчаклигимда ойингиз цувиб юборсалар хам орага тушмас эдингиз-ку! (Л.Кодиров^

Фразеологик бирликларда темпорал валентлик облигатор (мажбурий) ёки факультатив булиши мумкин. Бу фраземаларнинг мазмуний мундарижаси билан узвий богланади. Жумладан, кунглига чироц ёцмоц ФБи "субъект" семали ФБ булиб, унда агенс валентлиги облигатор хисобланади. Энди куйидаги гапга эътибор киламиз:

Уни куриши хамон Собиталининг цоронги кунглига чироц ёцилгандай булди (Т.Малик).

Бу гапда иштирок этган фраземанинг агенс (облигатор) валентлиги аникловчи позициясида келган Собиталининг сузи воситасида тулдирилмокда. Шунингдек, пайт холи позициясида келган уни куриши хамон бирикмаси фразеологик бирликнинг темпорал валентлигини тулдириш учун кулланилмокда. Айтиш мумкинки, уни куриши хамон ифодаси пайт мазмуни билан бирга сабаб маъносини хам ифодалашга каратилган, яъни: уни курган пайтда кунглига чироц ёцилгандай булди уни курганлиги сабабли кунглига чироц ёцилгандай булди. Хуллас, узбек тилидаги фразеологизмларнинг темпорал валентлиги лексемалар, баркарор ва эркин бирикмалар воситасида тулдирилади. Мазкур бирикув куйидаги модель воситасида ифодаланади: Т + F (темпораллик+фразеологизм).

Адабиётлар:

1. Рахматуллаев Ш. Узбек тилида феъл фраземаларнинг боглашуви. Тошкент: Университет, 1992.

2. Дакимов К.М. Узбек тилидаги содда гап колипли фразеологизмларнинг зарурий бирикувчанликлари: Филол. фанл. номз....дисс. автореф. Тошкент, 1994.

3. Миртожиев М. М., Мухамедова С.Х. Узбек тилида суз валентликлари. Тошкент, 2011.

© Ш.А. Ганиева, 2016

УДК 415.61+494.351

ТЕМПОРАЛЬНАЯ ВАЛЕНТНОСТЬ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА

Ш.А. Ганиева

Аннотация. В статье рассматриваются средства выражающие темпоральную валентность фразеологизмов узбекского языка.

Ключевые слова: глагольный фразеологизм, синтагматика фразеологизмов, темпоральная валентность, предикатная позиция, облигатор, факультативный.

© Ш.А. Ганиева, 2016

UDC 415.61+494.351

TEMPORAL VALENCY OF PHRASEOLOGISMS IN THE UZBEK LANGUAGE

Sh.A.Ganieva

Abstract. In the article means of expressing temporal valency of phraseologisms of the Uzbek language are discussed.

Keywords/ verbal phraseologisms, syntagmatics of phraseologisms, temporal valency, position of predicate, obligatory, optional.

© Sh.A.Ganieva, 2016.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.