Научная статья на тему 'ИСТАК ГАПЛАРДА РЕАЛ ВА ИРРЕАЛ ИСТАКНИНГ ИФОДАЛАНИШИ'

ИСТАК ГАПЛАРДА РЕАЛ ВА ИРРЕАЛ ИСТАКНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
176
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
истак гаплар / реал истак / ирреал истак / ирреаллик / ўзбек тили / хитой тили. / wish sentences / real desire / unreal desire / unreality / Uzbek language / Chinese language.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кебайтули, Гулибануму

Лингвистик ёндашувда реаллик тушунчаси тилдаги ифоданинг воқеликка мос келишига нисбатан, ирреаллик эса ифоданинг объектив реалликка мос келмаслигига нисбатан қўлланилади. Бу жиҳатдан истак гапларда ифодаланган истак воқеликка мувофиқ келса, реал истак, аксинча, воқеликка мувофиқ бўлмаса, ирреал истак сифатида ажратилади. Бошқача айтганда реал истак гапларда акс этган истак амалга ошиши мумкин бўлган истак ҳисобланади. Мазкур мақолада ўзбек ва хитой тилларидаги истак гапларда реал ва ирреал истакнинг ифодаланиши масалалари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXPRESSION OF REAL AND IRREAL WISHES IN WISHES

In the linguistic approach, the concept of reality is applied to the correspondence of an expression in language to reality, and unreality to the incompatibility of expression with objective reality. In this respect, desire is distinguished as an unreal desire if the desire expressed in the sentences corresponds to reality, while real desire, on the contrary, does not correspond to reality. In other words, a real wish is a wish that is expressed in words and a wish that can be fulfilled. This article analyzes the issues of expression of real and unreal desires in the Uzbek and Chinese language.

Текст научной работы на тему «ИСТАК ГАПЛАРДА РЕАЛ ВА ИРРЕАЛ ИСТАКНИНГ ИФОДАЛАНИШИ»

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2021: 5.423

ИСТАК ГАПЛАРДА РЕАЛ ВА ИРРЕАЛ ИСТАКНИНГ ИФОДАЛАНИШИ

d 10.24412/2181 -1784-2021 -1 -58-64

Гулибануму Кебайтули

Хитой Халк Республикаси, Марказий Миллатлар университети, рус ва узбек филологияси факультети узбек тили укитувчиси

ФИ«

Аннотация: Лингвистик ёндашувда реаллик тушунчаси тилдаги ифоданинг воцеликка мос келишига нисбатан, ирреаллик эса ифоданинг объектив реалликка мос келмаслигига нисбатан цулланилади. Бу жщатдан истак гапларда ифодаланган истак воцеликка мувофиц келса, реал истак, аксинча, воцеликка мувофиц булмаса, ирреал истак сифатида ажратилади. Бошцача айтганда реал истак гапларда акс этган истак амалга ошиши мумкин булган истак уисобланади. Мазкур мацолада узбек ва хитой тилларидаги истак гапларда реал ва ирреал истакнинг ифодаланиши масалалари таулил цилинган.

Калит сузлар: истак гаплар, реал истак, ирреал истак, ирреаллик, узбек тили, хитой тили.

Annotation: In the linguistic approach, the concept of reality is applied to the correspondence of an expression in language to reality, and unreality to the incompatibility of expression with objective reality. In this respect, desire is distinguished as an unreal desire if the desire expressed in the sentences corresponds to reality, while real desire, on the contrary, does not correspond to reality. In other words, a real wish is a wish that is expressed in words and a wish that can be fulfilled. This article analyzes the issues of expression of real and unreal desires in the Uzbek and Chinese language.

Keywords: wish sentences, real desire, unreal desire, unreality, Uzbek language, Chinese language.

Истак гапларда ифодаланган сузловчи истак-хохдшининг вокеликка муносабати нуктаи назаридан тилшуносликда реал (лот. realis - хдкикий) ва

ирреал (лот. ¡ттваШ - "реал булмаган", "хакикий эмас") истак турлари ажратилади.1

Ирреал истак эса хаёлий, нутк эгаси тасаввуридаги истак булиб, амалга ошмайдиган истак саналади. Б.Ч. Ооржакнинг кайд этишича, "истак ифодалашнинг биринчи холати субъектнинг физиологик, психологик ёки ижтимоий эхтиёжлари билан боглик булган хозирги вактда ёки утмишнинг кандайдир бир вактида бошдан кечирган истагини ифодалайди. Иккинчи холат сузловчининг келажакка каратилган ва амалга ошиши даъво килинмайдиган истагини билдиради"2

Реал ва ирреаллик истакнинг амалга ошиши ёки амалга ошмаслигига кура хам ажратилади. Жумладан, В.А.Плунгян амалга ошадиган истакниреал истак, амалга ошмайдиган истакни реал булмаган истак тарзида фарклайди.3

Реал истак ва ирреал истак терминлари айрим манбаларда турлича талкин этилади. Жумладан, С.В.Мастерских реал истакни фактик истак, ирреал истакни контрфактик истак деб атайди. 4 Р.Сайфуллаева бошчилигидаги муаллифлар томонидан яратилган "Хрзирги узбек тили" китобида тусиксизликка нисбатан ирреаллик термини кулланган. Китобда кайд этилишича, "Келсайди, курардик" кушма гапида утган замон шаклидаги кесим ирреаллик, яъни тусиксизликни хосил килган. 5

Узбек тилида реал истак гапларда ифодаланган сузловчи истак-хохиши вокеликка мос булиб, келгусида амалга ошиши мумкин булган, утган замонда амалга ошган ёки, умуман, амалга ошадиган истакни англатади. Масалан, Сизни кургим, сиз билан гаплашгим келади (У.Умарбеков. "Одам булиш кийин") гапи нутк эгасининг амалга ошиши мумкин булган истак-хохишини акс эттирган. Хитой тилида хам реал истак гаплар истакнинг амалга ошиш мумкинлигини англатади. Масалан, 6

Реал истак гаплар инкор характерида шаклланганда хам сузловчи ёки узганинг вокеа-ходисанинг реал холатда юзага чикмаслигини исташи ифодаланади. Масалан: ... лекин бирдан гажирлиги тутди, паст тушгиси келмади. (М.Мухаммад Дуст) Мен сизни уеч мауал шу ауволда куришни истамайман. (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Хитой тилида куйидаги мисолни келтириш мумкин: ^^^ШЙВЕЙ0

1 Горя А.Н. Выражение ирреальности в английском предложении: Дисс. ... канд. филол. наук. - Киев, 1988. - 164 с.

2 Ооржак Б.Ч. Грамматическое выражение модального значения желания в тувинском языке // file:///C:/Users/1/Downloads/grammaticheskoe-vyrazhenie-modalnogo-znacheniya-zhelaniya-v-tuvinskom-yazyke.pdf

3 Плунгян В.А. Общая морфология. Введение в проблематику. - М., 2000. - С.316. ( - 383 с.)

4 Мастерских С.В. Концепт «желание» в сопоставительном плане (на материале глагольных лексем русского, английского и немецкого языков): Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Тюмень, 2004. - 20 с.

5 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o'zbek adabiy tili. - Toshkent, 2009. - в. 387.

6 ^^%Ж,2020,(03):70-79+95.

Ирреал истак гапларда ифодаланган сузловчи истак-хохиши унинг тасаввури, хаёлларида мавжуд булиб, купинча утган замонга оид булади. Н.М.Агашина ирреал модалликни интенция типи боглик холда башорат килинган, хаёлий, шартланганлик, истак ва иродага асосланган каби турларга ажратади. Унинг фикрича, бунда коммуникатив вазият параметрлари, хусусан, иллокутив хусусиятлар инобатга олиниши лозим.7 Куйидаги мисолни тахлил киламиз:

Каны энди вацт утмаган, туй булмаган булганда, у албатта цизининг цулидан етаклаб чициб кетарди. (С.Ахмад. "Пойкадам")

т&шршшмт&^шшж* 8

Ушбу кушма гапларнинг Кани энди вацт утмаган, туй булмаган булганда компоненти ва компоненти ирреал истак

гаплар булиб, уларда сузловчининг утган замонда булиб утган, реал холатда оркага кайтмайдиган вокелик буйича хаёлий истаги акс этган. Шу сабали бундай гап ирреал истак гап саналади.

Куйидаги ирреал истак гапда эса сузловчининг хаёлий орзуси акс этган: Кани эди олиб кетсангиз... узоцларга... фацат иккаламиз яшайдиган жойга... Атрофимизда уеч ким булмаса... (С.Ахмад. "Шайтанат")

Реал ва ирреал истак гапларда сузловчининг коммуникатив максади билан боглик холда истак мазмуний муносабатини акс эттирувчи турли ахборотлар ифодаланади. Жумладан, реал истак гапларда куйидаги истак турлари вокеланади:

Вокеа-ходисанинг юз беришини исташ: Керакли нарсани кура билишингизни истайман холос. (Ш.Холмирзаев. "Нотаниш одам")

Вокеа-ходисанинг юз бермаслигини исташ: Лекин менга ухшашингни истамайман. (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Вокеа-ходисанинг тугамаслиги, давом этишини исташ: Вальс тугамаса, тонггача давом этса! У шуни истарди. (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Вокеа-ходисанинг амалга ошишидан хавотирга тутиш ва унинг юз бермаслигини исташ: - Кузги буздой чириб кетмаса гургайди... (У.Хршимов. "Икки эшик ораси")

Амалга ошмаган орзу-умиднинг руёбга чикишини исташ: Кани энди, кузим очила цолса-ю, бир курсам. (С.Ахмад. "Икбол чироклари")

Муайян максаднинг амалга ошишини исташ: Сизга яцинроц жойда яшасам дейман. (С.Ахмад. "Жимжитлик")

7 Агашина Н.А. Ирреальная модальность в современном русском языке: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. -Ставрополь. 2003. - С.14. (-18 с.)

8 ^^%Ж,2020,(03):70-79+95.

Амалга ошганлиги тахмин килинаётган вокеа-ходисанинг юз берганлигини исташ: Ким билади, балки Вауобжон афсонавор бу оцшомда уз бахтини, мууаббатини цурицлаётгандир. Зора шундай булса! (С.Ахмад. "Тог афсонаси") ва хоказо.

Ирреал истак гапларда истакнинг куйидаги куринишлари ифодаланади: Нарса-предметнинг реал холатда мавжуд булишини исташ: Цани энди шу кийимга яраша кармон уам булса! (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Вокеа-ходисанинг юз бермаган булишини исташ: Цани энди у шу ишни цилмаган булса эди. (С.Ахмад. "Алла")

Нарса-предмет ёки шахс урнида бошкаси булишини исташ: Цани энди шу цизнинг урнида уозир Гулчеура булса? — дея уйларди. (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Нарса-предмет ёки шахс (шахслар)нинг реал холатда муайян маконда булишини исташ: Цанийди уозир Кимсан акам уам, дадам уам ёнимда булса! (У.Хршимов. "Икки эшик ораси")

Бирор белги-хусусиятга эга булишни исташ: Цанийди дадам уам Кимсан акамдек "добровол " булса-ю, одамлар олдида бошимни баланд кутариб юрсам! (У.Хршимов. "Икки эшик ораси")

Амалга ошмаган орзунинг руёбга чикишини исташ: Цани энди у уам шу меумонга ухшаган булса-ю, углини шундай уцишга юборса! (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

Амалга ошмайдиган вокеликнинг реал холатда юз беришини исташ: Цани эди утиб кетса!.. Утиб кетадиган манзара эмас бу... деб уйлади Самандар. (Т.Малик. "Мурдалар гапирмайдилар") ва хоказо.

Узбек тилида реал ва истак гапларни хосил килувчи тил бирликларини фарклаш мумкин. Аммо реал истак гапларни шакллантирувчи айрим тил воситалари ирреал истак гапларни хам хосил килишда иштирок этади.

Маълумки, тува тилида -са аффикси факат ирреал истак гапларни хосил килса, -кса шакли реал истак гапларни юзага келтиради.9 Бу тилдан фаркли уларок, -са аффикси узбек тилида реал истак гапларнинг хам, ирреал истак гапларнинг хам кесими таркибида келиб, истак маъносини хосил килади. Киёсланг:-Ба

1. Реал истак гап: Вальс тугамаса, тонггача давом этса! (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин")

2. Ирреал истак гап: Гуё ушал аснода уам тепада мезонлар учса, осмон мезонлардан йилтираб ётса... (М.Мухаммад Дуст).

Худди шундай, -са эди (-сайди), -са экан, -са бошца гап эди, -са бир нави эди грамматик воситалари ёрдамида хам реал ва ирреал истак гаплар шаклланади. Аммо -са + кошки эди // кошки +-са; -са + цани // цани + -са; -са

9 Ооржак Б.Ч. Грамматическое выражение модального значения желания в тувинском языке // file:///C:/Users/1/Downloads/grammaticheskoe-vyrazhenie-modalnogo-znacheniya-zhelaniya-v-tuvinskom-yazyke.pdf

61

+ цани эди // цани эди + -са ( цаниийди +-са); цани энди + -са; цани экан + -са синтактик курилмалари билан асосий хрлларда ирреал истак гаплар юзага келади. Мисоллар:

Цани эди бургут була олсак... (Т.Малик. "Мурдалар гапирмайдилар"); Цани энди у билан шауар кучаларида юрсанг! (У. Умарбеков. "Одам булиш кийин"); - Узидан тиниб-тинчиб кетса кошкийди, Башоратхон!.. (У.Хршимов. "Икки эшик ораси"); Мулжалнинг узи булса кошки эди. (Т.Малик. "Мурдалар гапирмайдилар")

Хитой тилида Ж каби равиш, ...Мт...fâ... каби синтактик курилмалар ёрдамида ирреал истак гаплар шаклланади.10 Мисоллар:

мш$ШМШШ±, ш Ж) ятмЕ&яг-

тштёзт^, тшттш

Хулоса килиб айтганда, истак гапларда ифодаланган сузловчи ва бошкаларнинг истак-хохдшининг объектив реаликка мос ёки мос эмаслиги жихдтидан реал истак гаплар ва ирреал истак гаплар фаркланади.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Агашина Н.А. Ирреальная модальность в современном русском языке: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Ставрополь. 2003.

2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o'zbek adabiy tili. - Toshkent, 2009.

3. Горя А.Н. Выражение ирреальности в английском предложении: Дисс. ... канд. филол. наук. - Киев, 1988.

4. Мастерских С.В. Концепт «желание» в сопоставительном плане (на материале глагольных лексем русского, английского и немецкого языков): Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Тюмень, 2004.

5. Насирова, С. А. (2019). Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии. In Китайская лингвистика и синология (pp. 384-387).

6. Омонов, К. (2013). Об одном нормативе делового письма в старотюркском языке. Вестник Челябинского государственного университета, (23 (314)).

7. Ооржак Б.Ч. Грамматическое выражение модального значения желания в тувинском языке // file:///C:/Users/1/Downloads/grammaticheskoe-vyrazhenie-modalnogo-znacheniya-zhelaniya-v-tuvinskom-yazyke.pdf

10

62

8. Ооржак Б.Ч. Грамматическое выражение модального значения желания в тувинском языке // file:///C:/Users/1/Downloads/grammaticheskoe-vyrazhenie-modalnogo-znacheniya-zhelaniya-v-tuvinskom-yazyke.pdf

9. Плунгян В.А. Общая морфология. Введение в проблематику. - М., 2000.

10. Рихсиева, Г. Ш. (2014). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РЕЙТИНГИ-СИФАТ ВА ТАРАВДИЁТ ОМИЛИ. Oliy ta'lim taraqqiyoti istiqbollari= Perspectives of higher education development= Перспективы развития высшего образования: To 'plam № 2/ma 'sul muharrir MA Rahmatullayev.-Издательство: Vita Color Т.: 2014.-161 b., 29.

11. Халмурзаева, Н. Т. (2016). Имплицитная форма вежливости в Японской лингвокультуре: способы выражения. European Journal of Humanities and Social Sciences, (4), 19-22.

12. Халмурзаева, Н. Т. (2016). Проблема определения категории вежливости в японской лингвистике. International scientific review, (18 (28)).

13. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАИСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов Х1-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой НН Махачкала: ДГТУ. 391 с. (p. 361).

14. Djafarov, B., Nishanbaeva, A., Mirzakhmedova, K., & Nuriddinov, N. (2021). GRAMMATICAL ADAPTATION OF THE TURKIC LOANWORDS IN PERSIAN (IN THE EXAMPLES OF ADJECTIVE PHRASES). In Культурология, искусствоведение и филология: современные взгляды и научные исследования (pp. 102-106).

15. Gosmanovna Ibatullina, D., Rafisovna Alikberova, A., & Abdullayevna Nasirova, S. (2019). Modern Linguistic Trends in the Japanese Language. Journal of Research in Applied Linguistics, 10(Proceedings of the 6th International Conference on Applied Linguistics Issues (ALI 2019) July 19-20, 2019, Saint Petersburg, Russia), 500-505.

16. Hashimova, S. A. (2021). Peculiarities of Making Nouns Using Suffixes in Chinese (On the Example of Suffixes Ш. "Jia" and # "Zhe"). International Journal of Multicultural andMultireligious Understanding, 8(8), 367-370.

17. Hulkar, M. (2019). INTERACTIVE METHODS OF PEDAGOGICAL PROGRAMS IN TRAINING Oriental Languages. Uzbekistan Journal of Oriental Studies, 1(2), 146-155.

18. Khalmurzaeva, N. T., Omonov, Q. S., Rikhsieva, G. S., & Mirzakhmedova, K. V. (2021). SPECIFICITY OF THE ACTION OF SILENCE IN JAPANESE COMMUNICATION CULTURE. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES (2767-3758), 2(08), 50-55.

19. Nasirova, S. A., Hashimova, S. A., & Rikhsieva, G. S. (2021). THE INFLUENCE OF THE POLITICAL SYSTEM OF CHINA ON THE FORMATION OF SOCIAL AND POLITICAL TERMINOLOGY. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 10-17.

20. Nasirova, S. A., Hashimova, S. A., & Rikhsieva, G. S. (2021). THE INFLUENCE OF THE POLITICAL SYSTEM OF CHINA ON THE FORMATION OF SOCIAL AND POLITICAL TERMINOLOGY. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 10-17.

21. Nishanbaeva, A., Mirzakhmedova, K., Nuriddinov, N., & Djafarov, B. (2021). Word formation with persian verbal affixoids in the poem" khayrat al-abrar" by ali-shir navai. Recent Scientific Investigation, (5 (20)), 149.

22. Omonov, Q. S., Rikhsieva, G. S., & Khalmurzaeva, N. T. (2021). THE ORIGIN OF AN OFFICIAL TURKIC STYLE AND ITS PLACE IN THE DEVELOPMENT OF A WRITTEN LITERARY LANGUAGE. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES (2767-3758), 2(08), 45-49.

23. OMOROV, Q. (2014). ORTA QAGA AiT TURKQE RESMi YAZILARDA SOZCUK SEQME MESELESi. Ataturk Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (52), 257-268.

24. 2015(08).

25. mm,n^^i^^

,2020,(03).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.