Научная статья на тему 'ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИДА ЮКЛАРНИ ЕТКАЗИБ БЕРИШ ЖАРАЁНИДАГИ ВАГОНЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ'

ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИДА ЮКЛАРНИ ЕТКАЗИБ БЕРИШ ЖАРАЁНИДАГИ ВАГОНЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

370
84
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
математик моделлаштириш / оптималлик шарти / бўш вагонлар / туриб қолиш / техник меьѐр / юк оқими / вагон айланмаси / статик юклама / мақсад функцияси / шартли чегаралар / mathematical modeling / optimality condition / empty wagons / persistence / technical norm / load flow / wagon rotation / static load / target function / conditional limits.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жамол Шихназаров, Диёр Бобоев

Мақолада юкларни етказиб бериш жараѐнида вагонларнинг ўз вақтида бориши учун юк турига мос келувчи вагонларни танлаш чора-тадбирлари кўрсатиб берилган. Юкларни ташиш жараѐнида узоқ вақт туриб қолишига сабаб бўлувчи омилларни бартараф этиш учун бекатда мавжуд бўш вагонлардан ўз вақтида самарали фойдаланиш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган. Бундан ташқари, юкларни етказиб бериш жараѐнида вагонларнинг юк кўтаришидан унумли фойдаланиб, мавжуд ташиш усулидаги камчиликларни бартараф этиш бўйича таклифлар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF EFFICIENT USE OF WAGONS IN THE PROCESS OF DELIVERY OF RAILWAY TRANSPORT

The article shows the measures for the selection of wagons suitable for the type of cargo for the timely departure of wagons during the delivery of goods. In order to eliminate the factors that cause long delays during the transportation of goods, proposals have been developed for the timely and efficient use of available empty wagons at the station. In addition, recommendations were made to address the shortcomings of the existing mode of transport, making efficient use of the load capacity of wagons during the delivery of goods

Текст научной работы на тему «ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИДА ЮКЛАРНИ ЕТКАЗИБ БЕРИШ ЖАРАЁНИДАГИ ВАГОНЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ»

ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИДА ЮКЛАРНИ ЕТКАЗИБ БЕРИШ ЖАРАЁНИДАГИ ВАГОНЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ТА^ЛИЛ

КИЛИШ

Жамол Шихназаров

Тошкент давлат транспорт университети докторанти jamol. alisherovich@mail. ru

Диёр Бобоев

Тошкент давлат транспорт университети ассистент diyor1803boboev@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мацолада юкларни етказиб бериш жараёнида вагонларнинг уз вацтида бориши учун юк турига мос келувчи вагонларни танлаш чора-тадбирлари курсатиб берилган. Юкларни ташиш жараёнида узоц вацт туриб цолишига сабаб булувчи омилларни бартараф этиш учун бекатда мавжуд буш вагонлардан уз вацтида самарали фойдаланиш буйича таклифлар ишлаб чицилган. Бундан ташцари, юкларни етказиб бериш жараёнида вагонларнинг юк кутаришидан унумли фойдаланиб, мавжуд ташиш усулидаги камчиликларни бартараф этиш буйича таклифлар берилган.

Калит сузлар: математик моделлаштириш, оптималлик шарти, буш вагонлар, туриб цолиш, техник меьёр, юк оцими, вагон айланмаси, статик юклама, мацсад функцияси, шартли чегаралар.

ANALYSIS OF EFFICIENT USE OF WAGONS IN THE PROCESS OF DELIVERY

OF RAILWAY TRANSPORT

ABSTRACT

The article shows the measures for the selection of wagons suitable for the type of cargo for the timely departure of wagons during the delivery of goods. In order to eliminate the factors that cause long delays during the transportation of goods, proposals have been developed for the timely and efficient use of available empty wagons at the station. In addition, recommendations were made to address the shortcomings of the existing mode of transport, making efficient use of the load capacity of wagons during the delivery of goods.

Keywords: mathematical modeling, optimality condition, empty wagons, persistence, technical norm, load flow, wagon rotation, static load, target function, conditional limits.

КИРИШ

Хрзирги кунда юк окимининг ортиб бориши натижасида ортиб тушириш бекатларида юкга мос келувчи буш вагонлардан самарали фойдаланиш мухим ахамиятга эга. Юк окимининг йилдан йилга ортиши юк айланмасининг тезлигига салбий таъсир курсатмаслиги, яъни жунатилаётган юклар мос буш вагонларга юкланишигача кадар вактинчалик саклаш омборларида куп вакт туриб колмаслиги керак. Ташиш жараёнларини математик моделлаштириш натижасида ушбу муаммога ечим топишимиз мумкин. Бунинг учун темир йул транспортига такдим килинган юкларни вагонларга таксимлаб, жадвал ёрдамида оптималлик шарти текшириб чикилади. Вагонларни таксимлаб чикишдан олдин шартли чегаралар ва максад функциясини тузиб олишимиз керак булади.

■ 1 ■ 2

■ 3 4

■ 5

1-расм. Темир йул паркида буш юк вагонларининг улуши.

МЕТОДОЛОГИЯ

Темир йулнинг юк вагонлари парки турлича вагонлардан иборат булиб, улар узаро тузилиши ва кандай юкларни ташишга мулжалланганлиги билан хам фаркланади. Шунингдек темир йул транспортида ташиладиган юк турлича булганлиги учун юкларни жунатишда куйиладиган талаб юкларни манзилига уз вактида хавфсизлиги ва сифатини таъминлаган холатда етказиб беришни таъминлаш хисобланади. Вагонлардан унумли фойдаланиш хам темир йул транспортининг асосий курсаткичлардан бири хисобланади. Вагонлардан унумли фойдаланиш учун эса юкларнинг техник юк ортиш коидаларига риоя килиш оркали эришилади. Чунки темир йул транспортида ташиладиган юклар турлариниг солиштирма огирлиги турлича булганлиги сабабли баъзи вагонларга юк ортиш жараёнида ортилаётган юкнинг хажми кам булишига карамасдан унинг огирлиги вагоннинг максимал юк кутариш кобилиятига тугри келиб колади. Бундай холатда вагоннинг бир кисми фойдаланилмай колади. Баъзи холатларда эса вагоннинг хажмидан тулик фойдаланишимизга

карамасдан ушбу вагоннинг юк кутариш кобилятидан тулалигича фойдалана олмаймиз. Ушбу холатларни эътиборга олувчи асосий курсаткичлардан бири темир йул транспортида вагонларнинг техник юк ортиш меъёрлари Pjj асосий улчов булиб хизмат килади.

Техник воситаларидан хамда харакатдаги таркиблардан самарали фойдаланиш темир йул транспортининг асосий тамойилларидан бири саналади. Юк вагонларининг техник тавсифи турлилиги узаро алмашиш шартида, турли юкларни ортиш учун буш вагонларни таксимлашнинг оптимал масаласини бир мунча мураккаблаштиради. Жунатиш пунктида хар хил турдаги т буш вагонлар мавжуд булиб, хар бир турдаги вагонлар сони Ai (i=1, 2, ...., m ) га тенг булади.

Юк жунатувчининг талабномаси буйича ушбу пунктда n та турдаги юкларни юклаш зарурияти булиб, хар бир юкнинг тоннадаги ортиш хажми Bj (j=1,2,. n) га тенг булади.

i турдаги вагоннинг j турдаги юк билан техник юкланиш меъёри Pij темир йул транспортида аникланган булиб, олдиндан маълум булади. Агар ушбу турдаги вагонни берилган турдаги юк билан юклаш мумкин булмаса, Pij =0. Берилган юкларни ортиш учун буш вагонларни шундай таксимлаш керакки, уртача статик юклама максимал булишига эришишимиз керак. Яъни, ортишнинг минимал микдордаги вагонлар билан таъминланиши темир йул транспортида вагон етишмовчилиги ва юкларнинг буш вагонларни кутиб туриб колишини сезиларли камайтиради .

Темир йул транспортида юк ортиш жараёнида мижоз юкларини энг кам вагонлар сони билан амалга ошириш кераклигини куйидаги максад функцияси

m n

билан ифодалайди.C = ЕЕ xij ^ мин (1)

i=1 j=i

Бу ерда Xjj i турдаги вагонлар j турдаги юкларни ортиш учун таксимланаётган вагонлар сони булиб, энг кам вагонлар сони билан амалга оширилиши керак эканлиги белгилайди. Лекин таксимланаётган Xjj вагонлар сони ва уларнинг турига боглик булиши керак.

Куйидаги чегараланишларда:

n

Е Xj - Aj (i = 1, m)

j=i

X = B, (j = 1, n)

i =1

Xy > 0(i = 1, m; j = 1, n)

Ортилаётган юкларнинг тури ва уларнинг микдори таксимланаётган вагонларнинг х j j техник юк ортиш меъёрларига риоя килиш лозим.

(1) максадли функсияси барча юкларни ортиш учун зарур булган буш вагонларнинг умумий микдорини ифодалайди. Юкорида келтирилган чегараланиш тизимидаги биринчи чегараланишлар буш вагонлар ресурсидан купайиш мумкин эмаслигини курсатади, иккинчи чегараланишлар хар бир юкни ортиш топширигини бажариш зарурлигини курсатади, учинчи чегараланишлар шу каби масалаларда х^ нинг манфий ишораси маъносизлигини акс эттиради. Умумий холатда, бажариладиган ишлар буйича урнини босувчи ресурсларни (техник воситалар, хом-ашё, ишчи кучи ва бошка) шундай таксимланилиши керакки, ушбу ишларни бажариш учун минимал харажат булиши лозим. Куп холатларда сарф-харажатларни минималлаштиришнинг урнига, умумий ишлаб чикаришнинг максимумини ёки ресурслардан фойдаланишнинг минимумига интилишига харакат килинади. Куйилган масалада ресурслар урнида буш вагонлар ва барча юкларни ортиш учун уларнинг минималлаштириши куриб чикилмокда. Бу эса уз навбатида вагонларнинг уртача статик юкланишини максималлашишига олиб келади. Вагонларга юкларни таксимлашни универсал симплекс усул билан хам ечиш мумкин. Аммо бир мунча содда хисобланган махсус усуллар хам мавжуд. Улардан энг самарадорлиги купаювчиларнинг рухсат этилишидир. Унинг узига хослиги - соддалигида ва аник кийматдаги натижани олинишидадир. Вагонларга юкларни таксимлаш масаласи оркали темир йул транспортига такдим этилган юкларни кам сондаги вагонлар сони билан ташиш жараёнини амалга оширишдан иборат.

Темир йул транспортида юкларни ташишда транспорт харажатларини камайтиришнинг усулларидан бири вагон ва контейнерларнинг юк кутаришидан ва сигимидан максимал фойдаланишдир. Ташиладиган юклар учун вагонларга ва контейнерларга юклашнинг техник меьёрлари ишлаб чикилган. Юкни ташиш учун уни ташишда асрашни таьминлаш заруриятидан келиб чиккан холда вагон турлари танлаб олинади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Юкларни ташиш режасини тузишда керакли вагонлар сонини статик юклама (Рст) кийматидан келиб чикиб аникланади, яьни режалаштириладиган вагонлар сони (преж), режалаштириладиган жами юклар микдори (/ Рреж) ни

белгиланган статик юклама (Рст) га булиш оркали аникланади,

У р

п реж =Урж, вагон (2)

ст

Статик юклама - бу битта вагонга тугри келадиган уртача юк массаси булиб, вагонларга жами ортилган тегишли номенклатурадаги юкларнинг тоннадаги микдори (/ Рном) ни, шу номенклатурадаги юклар ортилган жами

вагонлар сони (уином) га булиш оркали аникланади:

р _ Рном (3)

ст т т

/ , ном

Юк жунатувчилар юкларни ташишга режа тузишда темир йул транспортида белгиланган вагонларга юклашнинг техник меьёрларидан ^тех) фойдаланишлари керак булади.

Жунатувчи пунктдаги темир йул транспортининг юк ховлисида куйидаги турдаги юклар ва вагон турлари 1-жадвалда келтирилган:

1- жадвал

Юк ховлисида мавжуд юк микдори: Станциядаги мавжуд вагонлар сони:

1- турдаги юкнинг хажми В1 тонна 1- турдаги буш вагонлар сони А1 та

2- турдаги юкнинг хажми В2 тонна 2- турдаги буш вагонлар сони А2 та

3- турдаги юкнинг хажми В3 тонна 3- турдаги буш вагонлар сони А3 та

4- турдаги юкнинг хажми В4 тонна т - турдаги буш вагонлар сони Ai та

5- турдаги юкнинг хажми В5 тонна

n - турдаги юкнинг хажми Bj тонна

Юк ховлисида мавжуд юк микдоридан хамда вагон сонини ташиш учун етарли, етарли эмаслиги, агар етарли булмаса кандай турдаги вагон ташиш учун эхтиёж борлиги хамда кандай турдаги вагон ортиб колганлиниги таксимлаш масаласи оркали аниклаш мумкин.

Юкларни вагонларга таксимлаш масаласини ечишда куйидаги алгоритмдан фойдаланамиз:

1. Бошлангич маълумотларни таксимлаш жадвалига киритамиз.

2. Мавжуд юкларни вагонларга юклаш буйича техник юклаш меъёри катта булган вагон турига таркатамиз ва талаб этиладиган вагон сонини аникланади.

3. Фойдаланилган вагонлар сонини тахлил килинади ва юк ховлисидаги мавжуд вагонлар сони билан тафовути аникланади.

4. Таксимлаш жадвалининг энг катта тафовути белгилаб, шу катордаги тулдирилган катакларнинг техник юклаш меъёрларини ундан кейинги энг катта техник юклаш меъёрга булиш оркали "£" аникланади.

5. Энг кичик "£" белгилаб вагонлар энг куп таълаб килинаётган вагонлар каторининг техник юклаш меърларини танлаган "£" га булиб янги таксимлаш жадвалига ёзамиз. Янги жадвалда техник юклаш меъёрларини бир хил булган каторлардаги юкларни бир бирига юкларни таксимлаш мумкин.

6. Бу жараён токи оптимал таксимлаш холатигача давом этади.

Натижада берилган ташиш учун такдим килинган юклар учун мавжуд

вагон етарли ёки етарли эмаслиги ва кайси турдаги вагон талаб этилиши аникланади.

2- жадвал

Вагон тури ва микдор лари Bi тонна В2 тонна Вз тонна В4 тонна Bn тонна Ишлатилган вагонлар сони Вагонлар баланси

н £ + т р О Етмаган

Ai вагонд а а1та P11 P12 P13 P14 P1n

А2 вагонд а а2 та P21 P22 P23 P24 P2n

Аз вагонд а а3 та P31 P32 P33 P34 P3n

Am вагонд а am та Pm1 Pm2 Pm3 Pm4 P P mn

£ -

Бошлангич маълумотларни жадвалга киритиб олганимиздан кейин берилган турдаги юкни курсатилган турдаги вагонга юклаш мумкин булмаса, ушбу катакдаги техник юклаш меъёри нолга тенг деб кабул килинади. Ушбу жараёндан кейин мавжуд юкларни вагонларга юклаш буйича техник юклаш меъёри катта булган вагон турига таркатамиз ва талаб этиладиган вагон сонини аникланади. Кейинги хосил булган янги жадвалларда техник юклаш меъёрлари бир хил булган каторлардаги юкларни бир бирига юкларни таксимлаш мумкин. Берилган ташиш учун такдим килинган юклар учун мавжуд вагон етарли ёки етарли эмаслиги аникланишига кадар кетма-кет жадваллар ёрдамида хисобларни давом эттириб борамиз.

Мавжуд вагонларни таксимлаш масаласи оптимал таксимлаш холатида тугайди, чунки бекатдаги мавжуд вагонлардан самарали фойдаланилган хисобланади.

ХУЛОСА

Вагонларга юкларни таксимлаш масаласининг режасини бажаришда куйидаги хулосага келиш мумкин: Бекатдаги мавжуд барча ярим очик вагон, ёпик вагон, платформа хамда махсус вагондан тулик фойдаланилди. Темир йул транспортига такдим килинган юкларни тулик ташиш режасини амалга ошириш учун бекатга яна нечта ва кандай турдаги вагонни олиб келтириш талаб этилиши аникланади.

REFERENCES

1. О.С. Турдиматов, З.Г Мухамедова. Вагонлардан самарали фойдаланишнинг хукукий асослари. (Монография) Нашриёт "УзР Фанлар Академияси Асосий кутубхонаси" Тошкент, 2017, 200 бет.

2. Величко В.И., Сотников Е.А., Винокурова Т. А, Голубев Б. JI. Основы транспортного экспедирования на железнодорожном транспорте. М.: Интекс, 2000, 96 с.

3. Плужников К.И. Транспортное экспедирование. М.: Рос-Консулт, 1999, 576с.

4. С.В. Звонарев "Основы математического моделирование" Учебное пособие, Екатеринбург 2019, 112 с.

5. Е.С. Вентцель "Исследование операций задачи, принципы, методология" - М.: Наука 1988, с 208.

6. Р.Б. Карасева "Экономика математические методы и модели в социально экономических исследованиях" Учебное пособие ОМСК СиБАДИ 2012, 107 с.

7. В.М. Акулиничев, В.А. Кудряцев, А.Н. Корешков "Математические методы в эксплуатации железных дорог" Учебное пособие Москва Транспорт 1981, с 223.

8. Q. Safaeva "Matematik dasturlash" Darslik Iqtisod-moliya, 303 bet, 2007

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.