Научная статья на тему '“ТЕХНОЛОГИЯ” ФАНИ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ'

“ТЕХНОЛОГИЯ” ФАНИ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
558
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / муаммо / муаммоли таълим / муаммоли вазият / метод / талаба / ўқитувчи / таълим / тарбия / билим / ижод. / технология / проблема / проблемное обучение / проблемная ситуация / метод / студент / учитель / образование / воспитание / знания / творчество.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шомирзаев Махматмурод Хурамович

Мақолада “Технология” фани дарслари жараёнида ҳал қилиниши лозим бўлган ўқитишнинг табиий самарали усули баён қилиниб, муаммоли вазиятлар ҳосил қилиш орқали илмий билимлар мантиқан кетма-кетликда изчил ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМНОЕ ОБУЧЕНИЕ НА УРОКАХ ПО ПРЕДМЕТУ “TЕХНОЛОГИЯ”

В статье описан естественный эффективный метод обучения, который необходимо рассмотреть на уроках предмета “Tехнология”, представлена логическая последовательность научных знаний, которая приводит к проблемным ситуациям.

Текст научной работы на тему «“ТЕХНОЛОГИЯ” ФАНИ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ»

Шомирзаев Махматмурод Хурамович,

Термиз давлат университети "Умумтехника фанлари ва технология" кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

"ТЕХНОЛОГИЯ" ФАНИ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ

УДК: 37.013 (075.1)

ШОМИРЗАЕВ М.Х. "ТЕХНОЛОГИЯ" ФАНИ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ

Мак,олада "Технология" фани дарслари жараёнида х,ал килиниши лозим булган укитишнинг табиий самарали усули баён килиниб, муаммоли вазиятлар х,осил к,илиш оркали илмий билим-лар мантик,ан кетма-кетликда изчил ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: технология, муаммо, муаммоли таълим, муаммоли вазият, метод, талаба, укитувчи, таълим, тарбия, билим, ижод.

ШОМИРЗАЕВ М.Х. ПРОБЛЕМНОЕ ОБУЧЕНИЕ НА УРОКАХ ПО ПРЕДМЕТУ "ТЕХНОЛОГИЯ"

В статье описан естественный эффективный метод обучения, который необходимо рассмотреть на уроках предмета "Технология", представлена логическая последовательность научных знаний, которая приводит к проблемным ситуациям.

Ключевые слова и понятия: технология, проблема, проблемное обучение, проблемная ситуация, метод, студент, учитель, образование, воспитание, знания, творчество.

SHOMIRZAYEV M.H. PROBLEM TEACHING AT "TECHNOLOGY" LESSONS

The article describes the natural-effective method of teaching that should be solved in the course of Technology" lessons and the scientific knowledge are consistently covered in a logical sequence by creating problem situations.

Key words and concepts: technology, problem, problem teaching, problem situation, method, student, teacher, education, upbringing, knowledge, creativity.

Кириш. Ёшларни укитиш, уларга таълим-тарбия бериш, келажак учун муносиб кад-рлар килиб тарбиялаш доимо хар бир дав-латнинг биринчи навбатдаги вазифаларидан бири булиб келган. Худди шунингдек, бизнинг мамлакатимизда хам бундай ишлар давлати-миз рахбарларининг доимий равишда диккат марказида турибди десак, айни хакикатни айтган буламиз.

Мавзунинг долзарблиги. Республика-миз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг бевосита ташаббуси ва рахбарлигида кабул килинган хамда изчил равишда амалга оширилаёт-ган Узбекистон Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси республикамизда ривожланиш тараккиётнинг янги боскичини бошлаб берди. Бу жараённинг амалий нати-жалари бугунги кунда хаётимизнинг барча сохаларида, энг мухими, халкимизнинг онг-тафаккури, интилиш ва харакатларида яккол намоён булмокда.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг "IV. Ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устувор йуналишлари" булимида таълим ва фан сохасини ривожлантириш буйича вазиф-лар белгиланган1.

Давлатимиз рахбари хар бир вилоятга таш-рифи доирасида утказилган йиFилишларда, турли учрашувларда сузлаган нутки ва сухбатларида баркамол авлодни тарбиялаш, ёшларни соFлом турмуш тарзига амал килиб яшаш масалаларига кун тартибидаги долзарб масала сифатида караш зарурлигини таъкид-лаб келмокда. Президентимиз таъкидлага-нидек: "Агар фарзандларимизга туFри тар-бия бермасак, хар куни, хар дакикада улар-нинг юриш-туриши, кайфиятидан огох булиб турмасак, уларни илм-у хунарга ургатмасак, муносиб иш топиб бермасак, бу омонатни бой бериб куйишимиз хеч гап эмас"2.

1 УзбекистонРеспубликаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

2 Мирзиёев Ш. Ватанимиз таедири ва келажаги

йулида янада х,амжих,ат булиб, катъият билан х,аракат килайлик. // "Халк сузи" газетаси, 2017 йил 16 июнь.

Маълумки, "Таълим туFрисида" ва "Кад-рлар тайёрлаш миллий дастури туFрисида"ги конунларда хам мамлакатимизда жахон андо-залари талабларига жавоб бера оладиган юксак малакали мутахассис кадрлар тайёрлаш вазифалари белгиланган. Жумладан, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг максади - таълим сохасини тубдан ислох, килиш, уни утмишдан колган мафкуравий карашлар ва саркитлардан тула халос этиш, ривожлан-ган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи малакали кадрлар тайёрлашнинг миллий тизимини яратишдан иборатдир3.

Мацсад. Таълим-тарбия ишларини ривожлантириш сохасида амалга оширилаёт-ган ислохотлар жараёнида асосий буFин хисобланган умумий урта таълим мактабла-рида таълим самарадорлигини ошириш мухим вазифа хисобланади. Бунинг учун эса укитиш жараёнида таълим усулларидан унумли ва окилона фойдаланиш хамда бу усулларни такомиллаштириш, янгиларини излаб топиш, куллаш оркали бошка фанлар катори "Технология" фани машFулотларининг самарадорлигини ошириш хам талаб килинади.

Изланиш объекти. Бугунги кунда таълим-тарбия сохасидаги асосий долзарб масала -таълим усуллари ва шаклларини яхши эгалла-ган, уларни амалда кийналмай куллай оладиган малакали укитувчилар, педагог кадрларни тайёрлашдан иборат булиб колмокда. Чунки укувчиларга таълим-тарбия бериш, уларни касбларга йуналтиришда укитувчи шахси ва унинг фаолияти алохида ахамиятга эгадир. Бинобарин, укитувчи олиб борадиган очик мулокот тарзидаги машFулот жараёни урнини бошка хеч нарса боса олмайди. Шунинг учун хам таълим-тарбия сифати ва самарадорлигини ошириш малакали, етук укитувчи кадрлар тайёрлаш, уларнинг касбий махоратини оширишнинг мухим гарови хисобланади.

Муаммо деб, укув жараёнида хал килиниши лозим булган масала, вазифага айтилади. Муаммоли укитиш ёки муам-моли таълим укитишнинг табиий-самарали усули, муаммоли вазиятлар хосил килиш

3 Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида" ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тугрисида"ги конунлари. - Т.: "Шарк", 1997.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

opкaли илмий билимлap мaнтикини нaмoйиш килaдигaн укитиш жapaёни хисо6лэнэди. Муaммoли тaълим ХХ acpнинг 70-80-йиллэ-pидa олиб бopилгaн излaнишлap вa тaжpибa-лapнинг ижобий якуни cифaтидa вужуд^ кел-гaн тaълим шaкли хисо6лэнэди. Муaммoли тaълим хэкидэ фикp юpитгaндa, бу тaълим узи нимa, унинг кaндaй нaзapий acocлapи 6op, у aнъaнaвий тaълимдaн нимacи билaн фapк килaди, муaммoли тaълимнинг мaкcaди нимa, муaммoли тaълимни укитувчи кaндaй aмaлгa oшиpaди, дегaн caвoллapгa дуч келaмиз.

Илмий янгилиги. Муaммoли укитиш мaшFулoтлapини тaшкил этиш вa yткaзишнинг мухим томони шундaки, бундa укитувчи унинг х^м тaълимий, хэм тapбиявий функциясини яхши aнглaб oлгaн булиши тaлaб килинaди. Укитувчи хеч кaчoн yкувчилapгa тaйёp ечимни беpмacлиги, бaлки улapгa билим-лapни oлишгa йyнaлиш беpиши, мaшFулoтлap вa хaёт фaoлиятидa зapуp бyлгaн axбopoт, вoкеa вa хoдиcaлapни oнгидa кaйтa ишлэшлэ-pигa ёpдaм беpиши лозим.

Шундaй килиб, муaммoли укитишнинг вaзифacи yкувчилap тoмoнидaн билимлap тизими вa aклий хaмдa aмaлий фaoлият усул-лapини caмapaли yзлaштиpишгa хaмкopлик килиш, улapдa олдин олин^н билимлapни янги вaзиятдa ижодий кУллaш мaлaкacини хосил килиш, билиш му^киллигини оши-pиш, укув вa тapбия муaммoлapини муcтaкил хaл килишни ypгaтишдaн ибopaтдиp.

Myaммоли таълим усули тугрисида тyшyнчa. Муaммoли тaълим бу - укувчи^ беpилaдигaн билимнинг кaйcи кисмини, кaндaй йул билaн беpиш муaммocини сэмэ-paли хaл килишгa кapaтилгaн укитувчи фэо-лиятидиp. Муaммoли тaълим дapcдa биp вaктнинг yзидa укитувчи вa yкувчилapнинг Xaмкopликдaги хapaкaти булиб, у укувчи шaxcидaги мухим белги - ижодий фик-pлaш кобилиятини pивoжлaнтиpaди. муэм-моли тaълим - yкувчилapнинг эpкин фик-pлaшлapигa, узининг фикpини эpкин бaён килa олишигэ вa фикpини янaдa pивoжлaн-тиpишлapигa тaъcиp этишдиp. Бундa укувчи дик^т билaн тинглaши, муcтaкил вa ёлFиз фикpлaши, жaмoa булиб фикpлaши, тaхлил килиши, купчилик булиб мухoкaмa килиши вa тyплaнгaн фикpни бaён килa олиши кеpaк. Aгap укитувчи янги мaвзуни тaъcиpли бaён

килиб, кypгaзмaлapдaн унумли фoйдaлaнca, бaён нихoяcидa aйpим yкувчилap билaн иш олиб 6op^, укув жapaёни caмapaли булди ёки фaoл булди, деб хиcoблaш мумкин. Аммо бу тaълим усули aнъaнaвий тaълим беpишдиp.

Aсосий цисм. Муaммoли тaълим Укитувчидaн aник хapaкaт килишни, дapc-нинг xap биp дaкикacини хиcoбгa олишни, ушбу вaктдa кеpaкли caмapa хосил булиши учун узининг бapчa имкoниятлapини вa мaхopaтини ишгэ солишни тaлaб этaди1. Бу мacaлaни хaл этишнинг мухим шapти укитувчининг бyлaжaк укув мaшFулoтигa тэй-ёpгapлигидиp. Taйёpгapлик жapaёнидa муэм-моли тaълимнинг бapчa кypинишлapини Xиcoбгa олиш вa унинг услубини ишлaб чикиш зapуp. Муaммoли тaълимгa тaйёpгapлик кypишдa Укитувчилap кaтop кийинчиликлapгa дуч келaдилap. Бу кийинчиликлapни енгишдa укитувчини иннoвaциoн ижодий лaбopaтopи-ясининг aхaмияти кaттa.

Aнa шундaй кийинчиликлардан бири дapcни муaммoли тaшкил килиш вa муэм-мони ypгaниш уcуллapини тaнлaшдaдиp. Чунки тaнлaнгaн усул фaкaт укув мaтеpиaлини yзлaштиpишни тaъминлaбгинa кoлмaй, бaлки Укувчилap фaoлиятидa муcтaкилликни хaм тaъминлaши зapуp.

Иккинчи кийинчилик муaммoли тэълим-нинг ^инишини aниклaшдa юзaгa келaди, яъни, укитувчи муaммoни ечишгa cинфдaги бapчa yкувчилapни жaлб килaдими ёки вэзи-фaни aйpим гуpух Укувчилapигa бaжapтиpa-дими? Бу кийинчилик Укитувчидa муaммoли вaзият вa муaммoнинг бaёни хaкидaги тэсэв-вуpлapнинг етишмacлигидaн келиб чикaди.

Учинчи кийинчилик эсэ дapcдa Укувчилapнинг кизикишини уЙFoтиш вa уни узлуксиз pивoжлaнтиpиб бopишидa кypинaди. Чунки yкувчилap дик^тини биp нуктaгa мун-тaзaм тyплaшгa укитувчининг тaжpибacи вa мaхopaти етмacлиги мумкин.

Муaммoли тaълим хaкидa тyплaнгaн мэъ-лумoтлapгa acocлaниб, шуни тaъкидлaш лозимки, бу тaълим туpи илмий-услубий жихaтдaн уч кypинишгa эгa (1-pacм).

Муaммoли вaзиятни укув

мaшFулoтлapининг бapчacидa шaкллaнти-

1 Азизхужбевб H.H. Педэгогик технология вэ педэгогик iv^opa^ - Т.: "Укитувчи", 2003. - 174 б.

ЗAMOHAВИЙ TAЪЛИM I СOВPЕMЕHHOЕ OБPAЗOВAHИЕ 2020, б (91)

1-расм. Муаммоли таълим таркиби1.

с Муаммоли таълим N

ч У

Муаммоли вазиятни вужидга келтириш

Ч_У

2-расм. Муаммоли вазият белгилари2.

Муаммонинг куйилиши

Муаммонинг ечимини топиш

риш мумкин. Уни дарс жараёнида канча куп шаллантириш укитувчининг ижодий ёндашу-вига боFлик. Муаммоли вазиятнинг ахамияти шундаки, у укувчилар диккатини бир жойга (муаммога) каратади ва укувчиларни изла-нишга, фикрлашга ургатади. Муаммоли вазиятни яратганда укитувчи укувчилар уз диккатларини нималарга каратиши керакли-гини айтиши максадга мувофикдир.

Муаммони ечиш жараёнида укитувчи укувчиларга энг зарур фикрни айтмайди, аммо шу фикрни шакллантирувчи далил-ларни, фактларни келтириб утиши, форму-лаларни ёзиши, муаммо ечимига оид чизма-ларни чизиши керак булади.

1 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: "Университет", 2020. 58 б.

2 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.:

"Университет", 2020. 60-61 б.

Муаммоли вазиятнинг белгилари 2-расмда курсатилган.

Муаммоли вазият муайян педагогик воси-таларда максадга мувофик ташкил этиладиган узига хос укитиш шароитида юзага келади. Шунингдек, урганилган мавзулар хусусиятла-ридан келиб чикиб, бундай вазиятларни яра-тишнинг махсус усулларини ишлаб чикиш зарур3. Шундай килиб, укитишда муаммоли вазият шунчаки "фикр йулидаги кутилма-ган тусик" билан боFланган аклий машаккат х,олати эмас. У билиш максадларини махсус такозо килган аклий таранглик х,олатидир.

Бундай вазият негизида аввал узлаштирилган билим излари ва янги юзага келган вазифани хал килиш учун аклий ва амалий харакат усуллари ётади. Бунда хар кандай машаккат муаммоли вазият билан

3 Бабанский Ю.К. Хрзирги замон умумий таълим макта-бида укитиш методлари. - Т.: "Укитувчи", 1990. - 232 б.

3-расм. Муаммонинг уч таркибий к,исми1.

Маълум

боFлик була бермаслигини таъкидлаш уринли булади. Янги билимлар аввалги билимлар билан боFланмаса, аклий машаккат муам-моли булмайди. Бундай машаккат аклий изла-нишни кафолатламайди. Муаммоли вазият х,ар кандай фикрлаш машаккатларидан фарк килиб, унда укувчи машаккат талаб килган объект (тушунча, факт)нинг унга аввал ва айни вактда маълум булган вазифа, масала буйича ички, яширин алокаларини англаб этади.

Муаммоли вазиятдан чика олиш х,амма вакт муаммони, яъни, нима номаълум экан-лигини, унинг нуткий ифодаси ва ечимини англаш билан боFланган. Муаммоли вазиятни фикрий тах,лил киладиган булсак, у, аввало, укувчиларнинг мустакил аклий фаолиятидир. У укувчини интеллектуал машаккат келтириб чикарган сабабларни тушунишга, унга кириш, муаммони суз билан ифодалаш, яъни, фаол фикр юритишни белгилашга олиб келади. Бу уринда изчиллик ёркин куринади: аввало, муаммоли вазият юзага келади, сунг укув муаммоси шаклланади.

Укитиш амалиётида бошка вариант -уша муаммо ташки куринишда муаммоли вазият юзага келишига мувофик келган-дай буладиган вариант х,ам учрайди. Факт-лар, х,укмлар назарий коидалар зиддиятлари мазмунидаги саволлар куринишидаги муаммонинг ифодаси, одатда "Нимага?" саволига жавоб буладиган муаммоли вазиятнинг мав-жудлигини акс эттиради. Муаммо уч тарки-

1 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: "Университет", 2020. 60-61 б.

Номаълум

бий кисмдан иборат булиб, маълум (берил-ган вазифа асосида), номаълум (уларни топиш янги билимларни шакллантиришга олиб келади) ва аввалги билимлар (укувчилар таж-рибаси). Улар номаълумни топишга йуналган кидирув ишларини амалга ошириш учун зарурдир (3-расм).

Аввало, укувчига номаълум булган укув муаммодаги вазифа белгиланади ва бунда унинг бажарилиш усуллари х,амда нати-жаси х,ам номаълум булади, лекин укувчилар узларидаги аввал эгалланган билим ва куникмаларга асосланиб, кутилган натижа ёки ечилиш йулини излашга тушади.

Шундай килиб, укувчилар биладиган вазифа ва уни мустакил х,ал килиш усули укув муаммоси була олмайди; иккинчидан, бирор вазифани ечиш усулларини ва уни излаш воситаларини билишмаса х,ам укув муаммоси була олмайди. Укув муаммосининг мух,им белгилари куйидагилар2.

• янги билимларни шакллантиришга олиб келадиган номаълумнинг куйилиши;

• укувчиларда номаълумни топиш йулида изланишни амалга ошириш учун зарур булган муайян билим зах,ирасининг булиши.

Укув муаммосини ечиш жараёнида укувчилар аклий фаолиятининг мух,им боскичи уни ечиш усулини уйлаб топиш ёки гипотеза куйиш х,амда гипотезани асослаш-дир. Укув муаммоси муаммоли саволлар билан изчил ривожлантириб борилади ва

2 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: "Университет", 2020. 62 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Аввалги билим

4-расм. Муаммони ечилиш кетма-кетлиги1.

Муаммонинг ечими

бунда х,ар бир савол унинг х,ал килинишида бир боскич булиб хизмат килади.

Таъкидлаш жоизки, муаммоли укитишнинг зарурий шарти укувчиларда х,акикатни ва унинг натижасини излаш жараёнига булган ижобий муносабатни вужудга келтириш х,исобланади. Муаммоли укитишда ижодий ва

карор кабул килиши, масалани х,ал килиш ва натижани кулга киритиш учун узларининг ихтиёрида булган воситаларни бах,олай билиш хусусияти.

Муаммоли укитишга асосланган укув машFулотларини утказиш методикаси унда кулланадиган методларни асослаб беришни

кидирув билиш фаолияти муаммоли вазият талаб килади. Бунда: ижодий, кисман ижо-

пайдо килинганда укувчилар машFулотда муаммони ифодалаб беришларидан ибо-

дий ёки эвристик, ахборотларни муаммоли баён килиш, ахборотни муаммо билан бош-

рат булади, яъни, билишдаги кийинчиликлар лаш оркали баён килиш асосий методлар пайдо булиши мох,иятини суз билан ифода- х,исобланади2.

лаб беради. Сунгра муаммони ечиш усулла-рини кидиради ва бунда турли тахминларни олFа суради. Укувчилар х,акикий деб топ-ган тахминлардан бирини фараз сифатида асос килиб олади ва уни исботлайди. Изла-ниш муаммо ёки вазифа бажарилгандан сунг тугалланади.

Шахс билиш фаолиятининг изланиш дав-рини махсус схемаларда ифодалаш мумкин (4-расм).

Укув жараёнининг амалий тах,лили муам-моси укитишнинг узига хослигини белгилаш имкониятини беради. Муаммоли укитишнинг мох,ияти таълим олувчи томонидан узлаштирилиши лозим булган ахборотларни укитувчининг махсус ташкил килишидан ибо-ратдир.

Муаммоли укитишни ташкил этишнинг бир катор шартлари мавжуд. Биринчи шарт -укув ахборотларини такомиллаштириб бориш тизими. Иккинчи шарт - муаммоли укитиш амалга оширилади ва унда ахборотни укув вазифасига утказиш вактида уни ечиш усу-лини танлаш имконияти. Учинчи шарт - таълим олувчиларнинг субъектив мавкеи, улар-нинг билиш максадларини англаб етиши ва

1 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: "Университет", 2020. 62 б.

Ижодий метод таълим олувчининг ижодий мустакиллигини тула амалга оширади. Унда укувчи укитувчининг берган вазифасини бажаради, айни вактда, узи х,ам укув муам-мосини шакллантиради, гипотезани мустакил ечишга х,аракат килади, изланишни амалга оширади ва пировард натижага эришади. Шу тарика ижодий методни куллаш билан укувчилар фаолияти олимларнинг илмий тадкикот фаолиятига якинлашади. Укитувчи факат укувчиларнинг илмий изланишла-рига умумий рах,барлик килади, вазифалар эса уларнинг мустакил укув-билиш хатти-х,аракатларининг тула даврийлигини кузда тутади: ё тах,лилгача ахборотлар йиFилади ёки ечилишига кадар укув муаммоси куйилади ^амда ечимлар текшириб курилади ва янги билимлар жорий килинади.

Ижодий методдан урганилаётган фаннинг умумий асосларини камраб олган энг мух,им мавзуларни утишда фойдаланиш тавсия эти-лади. Бу эса бошка барча укув материалла-рини тобора онгли узлаштирилишига олиб келиши лозим. Шунингдек, бундай методда машFулот утказиш учун укитувчи танла-ган булим ёки мавзуни укувчиларнинг идрок килишларига кулай булишини назарда тутиш

2 Йулдошев X.F., Усмонов С.А. Педагогик технология асослари. - Т.: "Укитувчи", 2004. - 236 б.

лозим булади. Таълим жараёнида ижодий методдан фойдаланиш узок вактни ва махсус шароит яратилишини талаб килади.

Укувчиларнинг ижодий ишлари шаклий жих,атдан ранг-барангдир. Улар маъруза матнини тайёрлаш ва семинарга тайёргар-лик куриш, у ёки бу масаланинг назарий х,олатини урганиш (адабиётлар билан бирма-бир ишлаш, архив х,ужжатларни урганиш), кургазмали куроллар, дидактик материаллар тайёрлаш ва бошкалардир.

Кисман ижодий метод мураккаб муам-мони булакларга ажратиб, унинг кулай масалаларини боскичма-боскич аниклаб олишда кулланади ва унда х,ал килинган х,ар бир боскич (кадам) масаланинг кей-инги боскичини ечишда асос булиб хиз-мат килади. Бунда укувчилар укув муам-мосининг куйилишида, гипотезани тахмин килиш ва исботлашда фаол катнашадилар. Уларнинг фаолияти репродуктив ва ижодий унсурларини узида камраб олади. Бунда укитишнинг кидирув (изланиш) сух,бати, укувчиларнинг жавоблари ва тулдиришларига кушимча килган х,олда укитувчининг баёни, фактларни кузатиш ва умумлаштириш усул-лари кулланади. Бу х,олларда укувчиларнинг репродуктив ва кидирув (изланиш) фаолияти-нинг мувофиклиги мух,им ах,амият касб этади. Улар бирор боскичдаги укув муаммосини мустакил х,ал килишдан, то улардан аксарияти ечилгунга кадар кучли узгариб туриши мум-кин.

Педагогикага оид адабиётларда муаммо-лиликнинг, асосан, уч хил даражаси (сатх,и) х,акида фикр юритилади:

1. Биринчи даражада укитувчининг узи муаммони куяди, уни шакллантиради ва укувчиларни мустакил равишда уни ечиш йулини кидиришга йуналтиради.

2. Иккинчи даражада укитувчи факат муаммоли вазиятни вужудга келтиради, укувчилар эса муаммони мустакил шакллан-тирадилар ва ечадилар.

3. Учинчи даражада укитувчи шун-дай коидани кузда тутади: муайян муаммони курсатиб бермайди, балки унга укувчиларни "рубаро" килади х,амда уларни мустакил ижодий фаолиятга йуналтиради, уларни бошкаради ва натижани бах,олайди. Укувчилар эса муаммони мустакил англайди-

лар, уни шакллантирадилар, ечиш усулларини тадкик киладилар.

Укув муаммосининг куйилиш жараё-нини осонлаштириш учун муайян тартибга риоя килиш лозим булади. Ечилиши лозим булган х,амда янги тушунчалар билан бево-сита боFлик булган аввалги узлаштирилган билимлар доирасини фаоллаштирмасдан туриб, муаммони куйиб булмайди. Муаммоли вазифаларни ташкил килишдан олдин укувчиларнинг сабаб-окибат алокаларини урната олиш усулларини эгаллаганлигига ишонч х,осил килиш, укувчиларнинг муаммоли вазиятни тах,лил кила олиш даражасини урганиш шартдир1.

Шунингдек, укитувчи укувчилар эътибо-рига факат улар учун кулай булган муаммо-ларни куймаслиги ^ам мумкин. Шу билан бирга, муаммонинг ечилиши уни туFри куя билишга куп жих,атдан боFлик эканлигини унутмаслик зарур. Бу коидаларни амалга оши-риш, аввало, укув материалининг мазмун хусусияти билан боFликдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шуни таъкидлаш лозимки, укитиш жараёни факат "муаммоли" ёки "муаммосиз" методлар ёрдамидагина амалга ошмайди, балки унинг самарали бориши учун бошка методларни х,ам куллаш максадга мувофикдир. Укитувчи машFулотнинг максади, укув материалла-рининг мазмунини, дарсда катнашаётган укувчиларнинг характери, уларнинг тайёргар-лик даражасини х,исобга олган х,олда уларни тинглаш х,амда бирини иккинчиси билан боFлашни амалга оширади. Шундагина укув жараёнида юкори самарадорликка эриши-лади.

Педагогикага оид адабиётларда укувчиларнинг ижодий фаолияти репродуктив, кайта ишлаб чикиш методларини шак-ллантирмасдан аввал амалда була олмас-лиги таъкидланади. Агар урганилаётган мав-зунинг мо^иятини, улардан фойдаланиш коидаларини укувчилар билмаса ва англа-маса, укитувчи уларнинг ижодий фаолия-тини ташкил эта олмайди. Демак, муаммоли укитиш етарли даражада самарали булиши учун у яхлит укув-тарбия жараёнининг узвий

1 Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: "Университет", 2020. 65 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

кисми булиши керак. Муаммоли маъруза-лар утказиш жараёнида укувчиларда ижодий фаолиятга зарур булган мотивлар, кимматли йул-йуриклар ва йулланмаларнинг шакллан-ганлиги мухим урин эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, укув фаолияти мотивларининг дои-раси жуда куп мотивлар йиFиндиси булса-да, улардан икки гурухи белгиловчи хисобланади.

Биринчи гурухга махсус мотивлар тааллукли. Улар укувчилар томонидан барча хаётий эхтиёжларни чукур англаш, мутахас-сис булиб етишиши учун билимларни эгал-лашнинг ижтимоий зарурлигини тушу-нишни камраб олади. Бу гурух мотивларини укитувчи мавзунинг амалий характери ва кас-бий йуналганлигини намойиш килиш оркали укувчиларнинг тушунчаларини амалда куллаш оркали кучайтириш мумкин.

Иккинчи гурух мотивлари укув фанлари ва билишга булган кизикиш билан боFланган. Бу гурух, мотивлари мохиятини укитувчи укувчилардаги укув фанларига булган кизикишни билиш туFрисидаги билимларни шакллантириш оркали кучайтириши мумкин.

Олинган натижалар. Олиб борган тадкикотимизда укув жараёнини такомиллаш-тиришдаги методларидан бири булган - муаммоли укитиш жараёнидаги самарадорликни оширишда куйидаги натижаларга:

• "Технология" фани дарсларида укувчи ижодий шахсни - булFуси мутахассисни шакллантириш нуктаи назардан фойдаланиши максадга мувофиклилига;

• муаммоли укитишда укувчиларнинг билиш мустакиллигини шакллантириш ва ривожлантириш катта ахамиятга эга эканли-гига;

• муаммоли укитишда укувчиларда билимга булган баркарор кизикишнинг шак-лланишига;

• муаммоли укитишда укувчиларда ташаббус ва мустакил фаолиятнинг мунтазам-лигига;

• муаммоли укитишда укувчиларда муайян аклий харакатлар ва аклий сифатлар тизимида ривожланишига эришилди.

Хулоса.

Хулоса сифатида шуни айтиш лозимки, муаммоли вазият хосил килиш укитувчидан алохида махорат талаб килади ва уни маъ-лум бир тизимли тайёргарликсиз амалга оши-

риб булмайди. Муаммоли вазиятни вужудга келтириш, бу муаммони хал килиш учун укувчиларнинг фаол иштирокини таъмин-лаш, мустакил фикр юритишга жалб килиш укитувчидан ижодкорликни талаб этади. Муаммоли вазиятни хал килиш жараёнида укувчилар манбалардан унумли фойдаланиш оркали мустакил фикрлаш ва мустакил тафак-кур юритишга урганади. Муаммоли вазиятни ташкил кила олиш эса укитувчи инновацион фаолиятининг натижаси сифатида амалга оширилади.

Тавсиялар.

Таълим-тарбия сохасидаги ислохотлар боскичма-боскич амалга ошириб борилаёт-ган хозирги даврда Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларидан келиб чиккан холда муаммоли укитишнинг таълим самарадорли-гини ошириш борасида куйидаги тавсияларни амалда куллаш максадга мувофикдир деб, хисоблаймиз:

1. Хозирги ракамли иктисодиётига утиш даврига мослаша оладиган "Технология" фанидан ракобатбардош, фаол шахсларни, яъни, мутахассисларни шакллантиришга имконият яратилади.

2. "Технология" фани дарсларида таълим берувчилар муаммоли укитишни асосий буFин сифатида уз олдиларига вазифа этиб белгилашлари икки томонлама хамкорликни вужудга келтиради.

3. Муаммоли укитиш янгилик унсурлари (янги тушунчалар, янги белгилар, хусусиятлар, номаълум тушунчаларнинг жихатлари, янги алокалар, харакатланишнинг янги усуллари) мазмунини камраб олади.

4. Муаммоли укитишда фактлар, билиш вазифалари ва масалалари, зиддиятлар куринишидаги материалларни камраб олган маълум ва янги билим уртасидаги зиддият-ларнинг ижобий ечимига эришилади.

5. Укувчиларни муаммоли укитиш умум-педагогик ва дидактик тамойилларни хисобга олган педагогик назариянинг методологик асослари материалини мантикка мувофик баён килинишида узининг инкосини топади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим тyFрисида" ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тyFрисида"ги конунлари. - Т.: "Шарк", 1997.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича х,аракатлар стратегияси тyFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони.

3. Мирзиёев Ш.М. Ватанимиз такдири ва келажаги йулида янада х,амжих,ат булиб, катъият билан х,аракат килайлик. // "Халк сузи" газетаси, 2017 йил 16 июнь.

4. Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик майорат. - Т.: "Укитувчи" 2009. - 174 б.

5. Бабанский Ю.К. Хозирги замон умумий таълим мактабида укитиш методлари. - Т.: "Укитувчи", 1990. - 232 б.

6. Йулдошев X.F., Усмонов С.А. Педагогик технология асослари. Т.: "Укитувчи", 2004. - 236 б.

7. Шомирзаев М.Х., Каримов И.И. Технология фанини укитишда инновацион педагогик технологиялар. - Т.:"Университет", 2020. - 58-65 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.