Научная статья на тему 'ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ: ЗАРУРАТ, ЭҲТИЁЖ ВА ТАДҚИҚ'

ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ: ЗАРУРАТ, ЭҲТИЁЖ ВА ТАДҚИҚ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

162
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / технологик таълим / таълим технологияси / политехник таълим.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Камаладин Куронбоевич Матякубов

Ушбу мақолада технологик таълимнинг пайдо бўлишига нисбатан ҳаѐтий зарурат, унинг дунѐ мамлакатлари таълимида пайдо бўлиш тарихи, ривожланиш тадрижи ѐритилган. Шунингдек, технологик таълимнинг мамлакатимиз узлуксиз таълим тизимидаги ўрни, аҳамияти ва ривожланиш тенденциялари таҳлил қилинган. Технологик таълимнинг устувор йўналишлари аниқлаштирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ: ЗАРУРАТ, ЭҲТИЁЖ ВА ТАДҚИҚ»

ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ: ЗАРУРАТ, ЭХТИЁЖ ВА ТАДЦЩ

Камаладин Куронбоевич Матякубов

Чирчик давлат педагогика университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада технологик таълимнинг пайдо булишига нисбатан хаётий зарурат, унинг дунё мамлакатлари таълимида пайдо булиш тарихи, ривожланиш тадрижи ёритилган. Шунингдек, технологик таълимнинг мамлакатимиз узлуксиз таълим тизимидаги урни, ахамияти ва ривожланиш тенденциялари тахлил килинган. Технологик таълимнинг устувор йуналишлари аниклаштирилган

Калит сузлар: технология, технологик таълим, таълим технологияси, политехник таълим.

КИРИШ

Собик Иттифок республикаларида 1950 йилларда кузатилган фан-техника тараккиёти умумий урта таълим мактабларида политехник таълимни жорий килиш заруриятини келтириб чикарди. Шундан келиб чиккан холда, ун йиллик умумий урта таълим мактабларида политехник таълимни укув режага киритиш ва худди шу йуналишдаги мактабларни ташкил килишга карор килинди. Бу эса олий педагогик таълим муассасалари олдига ушбу мактабларда умумтехника ва мехнат фанларидан дарс берадиган юкори малакали укитувчи кадрлар тайёрлашни асосий вазифалардан бири килиб куйди. Бу вазифани амалга ошириш учун 1957 йил Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида "Физика ва ишлаб чикариш асослари" укитувчисини тайёрлаб бериш учун моддий техника базани яратишга киришилди. 1957-1959 йилларда, "Физика" факултети кошида машинасозлик технологияси лабораторияси, автотрактор укув хонаси, металларга ишлов бериш ва дурадгорлик устахоналари ташкил килинди. [7]

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мазкур таълим йуналиши ривожига Г.Абдурашидов, Д.Н.Ганиев, С.А.Ходжаев, М.Т.Тоирходжаев, У.Н.Нишоналиев, А.Й.Юлдашев, А.И.Воробёв, М.С.Яхяев, А.Р.Расулмухамедов, Б.Хусанов, Н.А Муслимов, А.И. Авазбоев, В.Н.Сатторов, Й.У.Исмадияров каби олимлар уз хиссасини кушишган.

Шунингдек, замонавий технологик таълимни ривожлантириш йулида юртимиз олимларидан таянч педагогика олий таълимида У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов, Ш.С.Шарипов, У.Ш.Бегимкулов, У.К.Толипов, С.С.Булатов,

Х.З.Исматуллайева, Я.У.Исмадияров, Д.У.Ергашев, Р.Г.Муллахметов, С.А.Болтабаев, С.Абдирасилов, О.А.Куйсинов, Г.М.Аноркулова, О.И.Авазбаев, С.Й.Ахмадалиев, С.А.Алибеков, Л.М.Набиулина, А.О.Ахирбоев, Р.Ш.Халилов, А.Н.Валиев, М.К.Халимов, В.А.Чурсина, Д.Н.Маматов, Х,.Ш.Кодиров, Ш.С.Абдурайимов, А.И.Усмонов, Р.С.Шермухамедов ва бошкалар уз хиссаларини кушиб келмокдалар.

Умумий урта таълимнинг бир катор таълим стандартлари ва дастурлари кайта куриб чикилиши ва амалиётга жорий этилишига карамай, масалан МДХ, мамлакатларининг айрим мактабларида технологик таълимнинг мазмунида сезиларли узгаришлар кузатилмади: у хали хам иктисодиётнинг талаблари ва вокелигига мувофик амалга оширилмокда. Технологик таълимнинг эскирган воситалари, жумладан, устахоналар ва лабораторияларнинг моддий-техник базаси энг мухими технология дарслари ва синфдан ташкари машгулотларда укувчиларга долзарб ишлаб чикариш, технологик ва конструкторлик хамда тадкикот муаммоларини тулик хал килишга имкон бермайди, гарчи бундай уринишлар булса-да баъзи мактабларда, кушимча таълим марказларида, ёшлар инновацион ижодиёт марказларида ва болалар технопаркларида амалга оширилмокда.

Мактаб укувчиларига технологик таълимни ривожлантиришнинг асосий муаммоси - бу шахснинг технологик маданияти даражасига сезиларли даражада ортиб бораётган талабларни кушган холда янги технологик тартибнинг вазифаларига жавоб берадиган мазмуни ва воситаларини топишдан иборат.

АКШдаги касбий таълимнинг ривожланиши ХХ аср бошларида содир булган буюк депрессия даврида кузатилди. Бу пайтларда кишлок хужалиги унчалик даромадли соха эмас эди ва саноатни ривожлантиришдан сармоядорлар анча манафаатдор эди. Айни шу пайтларда мамлакатда фабрикаларнинг ишчиларга булган эхтиёжи ортиб кетди. Натижада, иш жойларининг болалар хисобига кондирилиши кучайди ва бу холат Кушма Штатларда 1916 йилда болалар мехнати тугрисидаги биринчи конунни кабул килиниши билан якунланди. Шундай килиб, заводларга малакали ишчиларни топишга ёрдам бериш максадида АКШ урта мактаблари

Ш.К.Муродов, Б.К.Мухамедсаидов, Р.Г.Исянов, П.О.Адилов,

технологик таълим дастурларини таклиф кила бошладилар.

September, 2022

1917 йилда Smit-Xyuz конуни Д^Ш мактабларида касбий таълим дастурларини федерал молиялаштиришга рухсат берувчи биринчи конун сифатида имзоланди. У технологик таълимни сантехниклар, механиклар ва завод ишчилари каби уз ишларини бажариш учун бакалавр даражасига мухтож булмаган булажак мутахассислар учун макбул таълим сифатида белгилади. Улар урта мактаблар билан боглик йуналтирилган касбий дастурларда укишни якунладилар.

Технологик таълим структураси МДХ, мамлакатларида 1980-йилларда шаклланди. Утган асрнинг сиёсатида кузатилган политехника тамойили В.С.Леднев, П.Р.Дтутов, В.Д.Поляков ва бошкаларнинг асарларида батафсил тавсифланган ва тахлил килинган. Уларда политехника таълимининг асосий таркибий кисмлари сифатида куйидагилар куриб чикилган:

• технологиянинг умумий таълим урганишни белгиловчи инструментал (техник) компоненти;

• технологияни урганиш йуналишини белгиловчи оператив ва процессуал (технологик) компонент;

• мактаб укувчиларининг келажакдаги касбининг узига хос хусусиятларидан катъи назар, энг кенг таркалган фаолият турлари сохасида техник ва технологик тайёргарлик.

Тадкикотларимиз мактаб укувчиларининг технологик таълими мазмунида санаб утилган компонентлар асосида туртта йуналиш мавжудлигини курсатди:

техник мехнат;

хизмат курсатиш мехнати;

кишлок хужалиги мехнати;

чизиш.

Хрзиргача "Технология" фанини урганишнинг умумий модуллари уй маданияти, оила иктисодиёти, тадбиркорлик асослари ва лойихалаш усули булган ва шундай булиб колмокда.

Маколада анализ, синтез, адабиётлар тахлили, киёсий таккослаш, солиштириш методларидан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Технологик таълим буйича укув материалининг мураккаблиги ва хал килиниши керак булган вазифалар турлари мехнат объектларига куйиладиган талабларнинг узгариши (кисмлар сони, кайта ишлаш шакли ва сифати, махсулотни йигиш хусусиятлари) асосида юзага келди. Шунингдек, технологик жараёнларга материалларни

кайта ишлашнинг кулда ишлов бериш усулларидан электрлаштирилган, машина ва автоматлаштирилган усулларга утилди.

Тегишли моддий-техник таъминотнинг йуклиги, укув дастурларининг анъанавий турларни чукур урганишга йуналтирилганлиги сабабли, кайта ишланган материаллар турларини, урганилаётган технологиялар ассортиментини ва жихозларнинг замонавий моделларини кенгайтириш оркали технологик таълим мазмунини янгилаш сунгги пайтларда деярли имконсиз булиб колди. Эндиликда укув материалларини укитиш мазмунига ва мавжуд дарсликларга интеграция килиш лозим. Технологик таълим мазмунининг ягона янги таркибий кисми (мехнатга укитиш билан солиштирганда) муаммони комплекс хал килишни ва турли хил илмий билимлардан олинган билимларга асосланган моддий (баъзан ахборот) махсулот яратишни уз ичига олган укув ва ижодий лойихаларни амалга оширишдан иборат.

В.А.Калней, Д.А.Махотин, Е.Г.Ряхимоваларнинг тадкикотлари шуни курсатадики, мактабнинг технологик таълимини ислох килиш даврлари янги технологик режимларнинг биринчи ун йиллигига тугри келади.

Технология (грекча: "techno" — хунар, уста ва "logos " — фан, таълим) илмий-практика асосида хом-ашёни тайёр махсулотга айлантиришнинг усуллари маъносини англатади.

Технология саноат, курилиш, транспорт, кишлок хужалиги ва бошка сохаларда махсулотлар олиш, уларга ишлов бериш ва уларни кайта ишлаш усуллари тартибга солинган тизимдир. Шу усулларни ишлаб чикиш, жорий килиш ва такомиллаштириш билан шугулланадиган фаннинг номи хам технология атамаси билан юритилади. Х,ар бир соханинг узига хос технологияси булади: кон ишлари технологияси, машинасозлик технологияси, курилиш технологияси, кишлок хужалиги ва бошкалар.

Умумий саноат жараёнининг бир кисми хисобланувчи ишлаб чикариш, ташиш, саклаш, назорат килиш хакидаги иш-харакатлар хам технология деб аталади. ^озирги вактда технология куйидагиларга булинади:

• олдинги катордаги технология;

• колдиксиз технология;

• ишлаб чикариш ва кайта ишлаш технологияси;

• халкаро стандартга мос технология. [2]

Технологик таълим билан таълим технологиясини аралаштирмаслик керак. Таълим технологияси технологияни куллашнинг тор доирасига йуналтирилган булиб, у технология таълимининг умуман технологиядан фойдаланишга карама-каршилигидан

фаркли уларок, таълим жараёнида ва ундан фойдаланишни ифодалайди. [3]

Бугунги кунда ракамли инкилоб янги таълим истикболларини таклиф этмокда. Таълим олувчилар синф ичида булмасалар хам, онлайн тарзда урганишлари мумкин. Технологияларнинг ривожланиши хозирги ва келажакдаги технологик такомиллаштиришни бирлаштириш ва ушбу янгиликларни халк таълими тизимига киритишнинг янги ёндашувларини уз ичига олади. Кундалик таълимга киритилган технологиялар аралаш таълим билан янги мухит яратади. [4]

Технологик таълим - ижодий технологик фикрлаш, технологик кобилиятлар мажмуи булиб, шахсий хусусиятларни ривожлантиришни назарда тутади ва укувчиларнинг технологик, экологик, иктисодий маданиятини шакллантиришга каратилган укитиш ва таълимнинг уюшган жараёни, ижтимоий мослашувчанлик, ракобатбардошлик, тайёргарлик, касбий фаолиятни уз ичига олади. Технологик таълим мазмунини амалга ошириш натижаси узгарувчан амалиёт билан боглик мухитда фаол ва мустакил харакат килишга тайёр булган баркарор ва муваффакиятли урганувчи (укувчи, талаба) булиши керак.

Касбий педагогика сохасидаги таникли мутахассис Ю.Л.Хотунцева технологик таълим технологик маданиятга эришишнинг асосий воситаси эканлигини, бу хар кандай ижодий фаолиятнинг универсал ва ажралмас шарти эканлигини таъкидлайди. Технологик маданият деганда, моддий ва маънавий ишлаб чикариш технологиялари ютукларида ифодаланган ва табиат, жамият ва технологик мухит билан уйгун муносабатда булиш асосида замонавий технологик жараёнларда самарали иштирок этиш имконини берадиган инсоннинг узгартирувчи фаолиятининг ривожланиш даражаси тушунилиши мумкин.

Технологик таълимнинг тузилиши сифатида В.Д.Симоненко технологик билимлар, куникмалар ва технологик жихатдан мухим шахсий хусусиятларнинг йигиндисини куриб чикади. Технологик билимлар трансформацион фаолият усуллари, воситалари ва усуллари хакидаги билимлар билан ифодаланади. Технология мактабнинг асосий амалиётга йуналтирилган укув предмети булиб, махсулотларни лойихалаш, куриш ва ишлаб чикариш сохасидаги фан асосларига оид билимларни амалиётда куллаш ва ижодий фойдаланиш имконини беради. Бу укувчиларнинг умумий таълимдан технологик таълимга утишнинг узлуксизлигини, узлуксиз уз-узини тарбиялаш ва

мехнат фаолиятини таъминлайди.

September, 2022

Укувчиларнинг кизикиш ва майлларини, таълим муассасаларининг

имкониятларини ва махаллий ижтимоий-иктисодий шароитларни хисобга олиш максадида 5-9-синфларда технология буйича асосий таълим дастурлари мазмуни учта йуналишдан бири доирасида олиб борилиши максадга мувофик: "Саноат технологиялари", "Уй хужалиги технологиялари" ва "Кишлок хужалиги технологиялари".

Замонавий ва истикболли технологияларни урганиш шуни курстадики, уларнинг мазмунига технология буйича таълим дастурларини киритиш асосида жараён жадаллашади. Бунинг натижасида технология таълимида куйидаги йуналишлар ажралиб чикади:

1) янги материалларни яратиш технологияси (биопластика, углерод толаси, генетик модификацияланган махсулотлар ва бошкалар);

2) материалларни узгартириш (нанотехнологиялар, лазер технологиялари);

3) энергия тежовчи технологиялар, мукобил энергия, биоёкилги;

4) ахборот технологиялари (компютер технологиялари, робототехника, аклли уйлар, глонасс ва бошкалар);

5) транспорт технологиялари;

6) баркарор ривожланиш технологиялари (материалларни тежаш, чикиндиларни кайта ишлаш).

Одамларнинг технологик фаолиятининг умумий тамойилларини, технологик тизимлар тузилишини, лойихалаш тамойилларини ва ижодий фаолият конуниятларини урганиш укув предмети сифатида технологиянинг зарур илмий даражасини таъминлаш имконини беради. [5]

Ахолининг ривожланмаган технологик компетенциялари ва бу сохаларни яхши укийдиган мактаб укувчилари ва талабаларнинг амалий фаолият даражасининг пастлиги мактаб укув дастурининг туб технологик узгаришлардан оркада колиши билан изохланади. Купгина мактабларда технология дарслари унлаб йиллар давомида узгармади. Кушимча таълимда болаларнинг атиги 7 фоизи технологияга йуналтирилган дастурларда катнашади. Технологик таълим тизими таклиф этаётган технологик компетенциялар хозирги мехнат бозори талабларига (хатто минтакавий даражада хам) жавоб бермайди. Технологик таълим мактаблари ва олий укув юртларида технологик таълим форматлари хам эскирган: узок, мослашувчан булмаган дастурлар тез узгарувчан технологияларга мос

келмайди.

September, 2022

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 9 | 2022 ISSN: 2181-1385_Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Технология тaълими - 6у профессионал тaшкилотгa, яъни Хол^ро Технология Тaълими Aссоциaциясигa (ITEA) тaaдлyкди бyлгaн тaълим сохдси 6ули6, y учун ITEAнинг "Борчо aмерикaдикдaр учун технология" лойихдси (TfAAP) доирaсидa технологик сaводхонлик стaндaртлaри тyплaми ишлaб чикилди. Унгa куро технологик сaводхонлик куйидоги мозмунни ифодaлaйди:

• технология ëки технологик тaдкдкотлapни ypгaниш;

• технология тaълими технологияни контентнинг тaълим сохдси сифaтидa ypгaтaди.

• Технология тaълими технологиянинг кенг спектри билaн шyFyллaнaди, яъни инсоннинг идрок этилгон эх1тиëжлapини кондириш учун тaбиий мухдтни хдр к^ндой янгилик, узгартириш ëки модификоция килиш тушунилоди.

XУЛОСA

Умумий урто тоълимнинг тоълим стондортлори Ba достурлоридо технологик тоълимни укитишнинг янги мозмунини жорий этиш учун кyйидaгилap шопта оширилиши зорур:

биринчидон, укувчилор томонидон универсол фоолиятни узлоштириш, бундой мозмунни тонлош мезонлорини ишлоб чикиш Ba фундоментвл тушунч^тар Ba кетмо-кетлик ососидо укув мотериолини куриш тaмойиллapи, тортиби во монт^ини товсифлош зорур;

иккинчидон, технологик тaйëpгapликни омоит ошириш воситолорини тонлош во улордон энг мокбулини ониклош керок;

учинчидон, укувчилорнинг дорс во дорсдон тошкдри мaшFyлотлap жapaëнидa зомотавий услуб во технологиялордон фойдолониш буйичо yкдтyвчилap учун услубий кypсaтмaдap ишлоб чикиш тотаб этилоди.

REFERENCES

1. Poligrafiya, elsheu texnikasi, ag'ash eRdeu jabdiqtari jsne metall eRdeu texnikasi men texnologiyasi: Qazaqsha-orissha terminderdiR tYsindirme sezdigi.

2. Kichik Dugger, Uilyam E. Naik, Nitin (2001 yil sentyabr). "Texnologik ta'lim va ta'lim texnologiyalari o'rtasidagi noto'g'ri tushunchalarni aniqlashtirish". Texnologiya o'qituvchisi. 61 (1): 31-35.

3. "Ta'lim texnologiyalaridan foydalanishning hozirgi holati | Pearson blogi". AQSH. 2015-12-10. Olingan 2018-07-03.

4. Кутумова А.А., Алексеевнина А.К., Злыгостев А.В. Технологическое образование в двухуровневой системе подготовки педагогических кадров // Фундаментальные

21?

исследования. - 2014. - № 9-2. - С. 414-417;URL: https://fundamental-research.ru/ru/article/view?id=34864 (дата обращения: 06.05.2022).

5. U.S. Department of Education, Office of Educational Technology. (2016) Future ready learning: reimagining the role of technology in education. Retrieved from https://tech.ed.gov/netp/

6. Lerner, C. & Barr, R. (2014) Screen sense: setting the record straight: research-based guidelines for screen use for children under 3 years old. Zero to Three, page 2. Retrieved from https://www.zerotothree.org/resources/1200-screen-sense-full-white-paper

7. Anarbekova, G. A., Duysabayeva, D. U. (2021). Problems of formation of language culture in school students. O'zbek tili taraqqiyoti va xalqaro hamkorlik masalalari, 1(1), 250-253

8. Muxtarova, S., & Umaraliyev, H. (2022). Pedagogik texnologiya-barkamol insonni shakllantirish faoliyati. Involta Scientific Journal, 7(7), 222-226.

9. Mukhiddinovna, A. M. (2022). Programming language python methodology for creating and using didactic materials for students. Galaxy international interdisciplinary research journal, 10(5), 63-67.

10. Musayevich, S. A., & Temirovna, K. G. (2021). Linguoculturology in linguistics features of lingvokulturemas in the creativity of rauf parfi. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 39-42.

11. Фаткуллаева, В. С. (2020). Вопросы исследования сравнительного и сопоставительного изучения художественной литературы. ВЕСТНИК Каракалпакского государственного университета, 1(1), 127-130.

12. Эргашев, А. (2021). Сопоставительный анализ клишированных единиц с наименованиями домашних птиц в русском и узбекском языках. Academic research in educational sciences, 2(8), 562-568.

13. Полатова, Т. Д. (2021). Учебники русского языка с точки зрения организации уроков обучения иноязычной лексике. Academic research in educational sciences, 2(8), 411-418.

14. Файзуллаев, Д. С., & Назарова, Д. М. (2022). Личностно-ориентированный подход как стратегия современного образовательного процесса. In International journal of conference series on education and social sciences (Online) (Vol. 2, No.

4).

September, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.