Научная статья на тему 'ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШИ ТАЛАБАЛАРИДА ТАЯНЧ, КАСБИЙ ВА МАХСУС КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ИМКОНИЯТЛАРИ'

ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШИ ТАЛАБАЛАРИДА ТАЯНЧ, КАСБИЙ ВА МАХСУС КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
196
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / ҳаётий кўникма / таълим-тарбия жараёни / компетентлик. / education / life skills / educational process / competence.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — A. Sodiqova

Ушбу мақолада технологик таълим йўналиши талабаларида таянч, касбий ва махсус компетенцияларни ривожлантиришнинг дидактик имкониятлари ҳақида сўз боради. Мақола давомида турли илмий асослар ва мулоҳазалар бериб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DIDACTIC OPPORTUNITIES FOR DEVELOPMENT OF BASIC, PROFESSIONAL AND SPECIAL COMPETENCIES IN STUDENTS OF TECHNOLOGICAL EDUCATION

This article talks about the didactic possibilities of developing basic, professional and special competencies in students of technological education. During the article, various scientific bases and considerations were given.

Текст научной работы на тему «ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШИ ТАЛАБАЛАРИДА ТАЯНЧ, КАСБИЙ ВА МАХСУС КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ИМКОНИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТЕХНОЛОГИК ТАЪЛИМ ЙУНАЛИШИ ТАЛАБАЛАРИДА ТАЯНЧ, КАСБИЙ ВА МАХСУС КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК

ИМКОНИЯТЛАРИ Содикова Азиза Найитовна

Бухоро давлат университети 2-боскич таянч докторанти https://doi. org/10.5281/zenodo.7086705

Аннотация. Ушбу мацолада технологик таълим йуналиши талабаларида таянч, касбий ва махсус компетенцияларни ривожлантиришнинг дидактик имкониятлари уацида суз боради. Мацола давомида турли илмий асослар ва муло^азалар бериб утилган.

Калит сузлар: таълим, хрётий куникма, таълим-тарбия жараёни, компетентлик.

ДИДАКТИЧЕСКИЕ ВОЗМОЖНОСТИ РАЗВИТИЯ БАЗОВЫХ, ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ И СПЕЦИАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ У СТУДЕНТОВ

ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Аннотация. В данной статье говорится о дидактических возможностях развития основных, профессиональных и специальных компетенций у студентов технологического образования. В ходе статьи приводились различные научные основания и соображения.

Ключевые слова: образование, жизненные навыки, образовательный процесс, компетентность.

DIDACTIC OPPORTUNITIES FOR DEVELOPMENT OF BASIC, PROFESSIONAL

AND SPECIAL COMPETENCIES IN STUDENTS OF TECHNOLOGICAL

EDUCATION

Abstract. This article talks about the didactic possibilities of developing basic, professional and special competencies in students of technological education. During the article, various scientific bases and considerations were given.

Keywords: education, life skills, educational process, competence.

КИРИШ

Таълимнинг устувор вазифаларидан бири, бу таълим олувчи онгу шуурида миллий ва умуминсоний кадриятларни карор топтириш, унда келажакда жамиятда уз муносиб урнини топиши учун амалий хдётий куникмаларни шакллантириш билан укувчи ёшларнинг ижтимоий-иктисодий муносабатларга фаол киришишига замин х,озирлашдир.

Шу нуктаи назардан, таълим-тарбия жараёнини нафакат таълим олувчиларга фанлар буйича билим бериш, балки эгаллаган билим ва малакаларини амалга татби; этиш, улардан маиший хдётда фойдаланиш куникмаларини шакллантиришга йуналтириш х,ам асосий вазифалардан биридир.

Бугунги кунда таълим тизими тадкикотчилар томонидан турлича талкин этилаётган компетенция тушунчаси ва унинг мазмуни, чегаралари, унинг таркибий кисмларининг тузилиши каби муаммолар билан тукнашиб турибди.

Психологик-педагогик адабиётларда хдмда республикамиз ва хорижлик купгина педагог олимларнинг илмий ишларида "компетенция" ва "компетентлик" деган тушунчалар кейинги вактларда кенг кулланилмокда. Таълим тизимига компетентли ёндашув хорижий адабиётларда утган асрнинг 60 йилларида шакллана бошланиб, "Компетенция" масаласи куп йиллардан буён олимлар томонидан урганилиб келинмокда.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Улар Н.А. Муслимов, Ш.Ш.Шарипов, Х.Ф.Рашидов, С.Ю.Махмудов, О.АДуйсинов, М.Х.Саидов, Р.Уайт, Дж.Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, В.И.Байденко, А.В.Хуторский, С.И.Ожегов ва бошкалар. Компетентликни шакллантириш масалалари буйича Э.Ф.Зеер, И.А.Зимняя, В.И.Байденко, А.А.Вербицкий ва бошкалар илмий изланиш ва тадкикотлар олиб борганлар. Компетентлик тушунчасининг лугавий маъноси турли тилларда куйидагича изохланади:

- Competent (француз тилида) - ваколатли;

- Competent (лотин тилида) - кобилиятли;

- Competent (инглиз тилида) - кобилиятли.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

"Компетенция" ва "компетентлилик" тушунча ва атамаларини яхши идрок этиш ниятида бир катор лугатларга эътиборимизни каратамиз:

"Узбекистон миллий энциклопедияси"да эса куйидагича талкин этилган: компетенция - у ёки бу сохадаги билимлар, тажриба. [Узбекистон миллий энциклопедияси 4-жилд. 682б]

С.И. Ожегов бу тушунчаларни рус тили изошли лугатида куйидагича изохлайди.

"Компетенция - 1. Бирор киши жуда яхши билган ёки хабардор булган масалалар доираси. 2. Бирор кишининг вазифалари, хукуклари доираси"

"Компетентлик - бирор соха буйича хар томонлама чукур билимга эга булган ва шунинг учун хам фикри салмокли, ишончли хисобланган кишининг сифати".

Н.А.Муслимов компетентликни куйдагича таърифлаган:

"компетентлик бу- талабаларнинг шахсий ва ижтимоий ахамиятга эга касбий фаолиятининг амалга оширилиши учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши хамда уларни касбий фаолиятда куллай олиши билан ифодаланади".

А.Х.Махмудов эса, компетентликка куйдагича таъриф берган: "компетентлик бу-доимо узгариб бораётган шароитларда ёки мутахасиснинг касбий фаолиятини самарали олиб боришга имкон берувчи шахсга хос интеграллашган сифатлардир".

"Олий таълим" лугат-маълумотнома тупламида - "Компетентлик - тегишли, лаёкатли, ваколатлилик. Муайян ижтимоий касбий мавкега эга шахсларнинг улар бажараётган вазифа ва хал этаётган муаммолари мавжуд мураккаблик даражасига билимлари, лаёкатлари ва тажрибалари мос келганлик даражаси. "Малака" терминидан фаркли уларок у малакани тавсифловчи соф касбий билим ва лаёкатни уз ичига олишдан ташкари, яна сифат, ташаббус, хамкорлик, гурухда ишлай билиш кобилияти, коммуникатив укув, таълим олиш, бахолаш укуви, мантикий фикрлаш, ахборотни танлаш ва фойдаланиш лаёкатлари каби сифатларни хам узида мужассамлаштиради деб ифодаланган. [М.Х.Саидов, 144 б.]

Компетентлик— тушунчаси шахснинг доимо усиб борувчи таснифи булиб, реал хаётий вазиятларда юзага келган муаммоларни ечиш кобилияти, уз билими, укув ва хаётий тажрибалари, кадриятлари ва кизикишларини унга сафарбар этиш имкониятлари хисобланади [Кулешова 31 б.].

Компетентлик - бу билимларни ташкил этишнинг узига хос типи булиб, шахснинг умумий интеллектуал ривожланишида, касбий масалаларни максимал даражада самарали хал кила билиш ва теварак атрофдаги борлик талабларини объектив равишда бахолай билиш имконини берувчи мавжуд аклий тажриба таркибий кисмларининг, ахборотни

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кайта ишлаш механизмининг, индивидуал равишда интеллектуал фаолиятни танлай билишнинг шаклланганлигида уз ифодасини топади.

Умуман, "компетентлик" тушунчасини аниклаш борасида олиб борилган барча илмий ишлар ва тадкикотлар тахлили шуни курсатадики, компетентлик - шахснинг уз олдига куйилган вазифаларни бажара олиш кобилиятидир. Унинг аник ишни бажариши учун олган билимлари йигиндиси, махорати ва куникмалари асосий восита булиб хизмат килади. Шу билан бирга, унинг когнетив ва доимо усиб борувчи куникмалари, максадлари, рухий кечинмалари ва бошка фазилатлари хам "компетентлик" тушунчаси мохиятига киради. Шахснинг бир-бири билан узвий богланган барча хислатлари компетентликни комплекс тушуниш имконини беради. Бу инсоний сифатлар ички ва ташки шароитларда ва талаблар куйилганда юзага чикади.

Компетентликни аниклаш буйича барча ёндашувлардаги умумийлик томони шундаки, компетентлик амалий фаолият жараёнида шаклланади ва намоён булади. Таълим жараёнини компетентлик ёндашувига йуналтириш таълимда методик шарт-шароитлар, янги педагогик технологияларнинг мазмуни ва кулланишини кайтадан куриб чикиш ва ишлаб чикишни талаб этади, чунки компетентликлар хеч бир фан буйича на билимларга ва на куникмаларга таалукли эмас. Анъанавий таълимда асосий эътибор таълим олувчининг маълум бир билим, куникма ва малакалар тупламини эгаллашига каратилган булганлиги сабабли, бугунги кунда чукур билимларга эга була туриб, уларни зарурат ёки имконият пайдо булганда, керакли вактда ва керакли жойида уз урнида куллай олмайдиган одамларни учратиш мумкин.

Х,озирги кун укитувчисининг укув фанлари буйича факатгина билим, куникма ва малакаларга эга булишнинг узи етарли эмаслиги барчага бирдек маълум.

билим - урганилган маълумотларни эслаб колиш ва кайта тушунтириб бериш; куникма- урганилган билимларни таниш вазиятларда куллай олиш; малака- урганилган билим ва шаклланган куникмаларни нотаниш вазиятларда куллай олиш ва янги билимлар хосил килиш;

компетенция- мавжуд билим, куникма ва малакаларни кундалик фаолиятда куллай олиш кобилияти.

Агар булажак укитувчининг билим, куникма ва малакаси билан биргаликда компетенциявий ёндашувчанлиги булмаса:

-таълим муассасасини муваффакиятли битирган ёш мутахасис, хаётда куп муваффакиятсизликларга учрайди;

-олий таълим муассасини битириб янги ишга борган ёш мутахассис университет ёки институтда касбига оид билим ва куникмаларни етарли даражада олган булсада, иш жойига куникиши узок вакт давом этади;

-нокулай вазиятларда маълум буладики, умумий урта таълим ва олий таълимда олинган билим ва куникмалар тезда хал килиниши керак булган хаётий вазиятларга тугри келмайди ёки умуман хаётида керак булмайди.

Шунга кура таълим жараёнига талабалар эгаллаган билим, куникма ва малакаларини бевосита кундалик хаётида куллашга ургатадиган компетенциявий ёндашувга асосланган ДТС ларни яратиш ва таълим жараёнига куллаш зарурияти юзага келди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

И.А.Зимняя, таянч компетенцияларни гурухлаш асосларини ажратиш ва назарий жихатдан асослаб беришга, уларнинг асосий, зарур атамалари мажмуини аниклашга ва уларнинг хар бирига киритиладиган компетенция турларини белгилашга харакат килди. Таянч компетенцияларнинг уч гурухини ажратиб олиш учун назарий асос сифатида психологияда шакллантирилган коидалар хизмат килади, бу коидаларга инсон мулокот, билим олиш ва мехнат субъекти эканлиги (Б.Г.Ананьев); инсон жамиятга, бошка одамларга, узига нисбатан муносабатлар тизимида намоён булиши (В.Н.Мясищев); инсоннинг компетентлилиги акмеологик ривожланиш векторига эга эканлиги (Н.В.Кузьмина, А.А.Деркач); касбий майорат компетентликни уз ичига олиши (А.К.Маркова) кабилар киради.

Таянч компетенциялар - инсоннинг жамиятдаги хдётий фаолиятидаги долзарб ва истикболли ахамиятга эга булган турли сохаларга тегишли булган масалалар, билимлар, амалий маълумотлар ва фаолият усулларидан иборат жараён булиб, уларни узлаштириш бир томондан инсоннинг шахсий ва ижтимоий жихатдан муваффакиятли фаолиятини таъминласа, бошка томондан, жамиятнинг маълум бир сифатдаги инсон ресурсларига булган талабларини кондиришга хизмат килади.

Компетенциялардан, таълим компетенцияларни фарклаш лозим. Таълим компетенцияси булажак укитувчини келажакдаги тулаконли хаётидаги фаолиятини моделлаштиради. Маълумки, баъзи компетенциялар, бошкаларига нисбатан умумий ёки ахамиятлирок булади. Шунга кура уларни учта даражага булиш мумкин:

- таянч компетенциялар -таълим мазмунининг умумий(метапредмет) кисмига тегишли;

- умумпредмет (касбий) компетенциялари -маълум доирага кирувчи укув предметлари ва таълим сохаларига тегишли;

- предметга оид (махсус) компетенциялар - олдинги иккитага нисбатан хусусий хисобланиб укув предмети доирасида шакллантирилади.

Таянч компетенцияларнинг дунё буйича ягона руйхати йук. Чунки хар бир мамлакатнинг уз анъаналари, менталитети ва узига хос талаблари бор. Компетенция- бу жамиятнинг уз фукароларига куйган ижтимоий буюртмаси булиб, уларнинг руйхати маълум бир мамлакатдаги ижтимоий мухит билан белгиланади ва бу руйхат тадкикотчи олимларимиз томонидан куйдагича ишлаб чикилди:

Коммуникатив компетенция — ижтимоий вазиятларда она тилида хамда бирорта хорижий тилда узаро мулокотга кириша олишни, мулокотда муомала маданиятига амал килишни, ижтимоий мослашувчанликни, хамкорликда жамоада самарали ишлай олиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Ахборотлар билан ишлаш компетенцияси — медиаманбалардан зарур маълумотларни излаб топа олишни, саралашни, кайта ишлашни, саклашни, улардан самарали фойдалана олишни, уларнинг хавфсизлигини таъминлашни, медиа маданиятга эга булиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Узини узи ривожлантириш компетенцияси — доимий равишда уз-узини жисмоний, маънавий, рухий, интеллектуал ва креатив ривожлантириш, камолотга интилиш, хаёт давомида мустакил укиб-урганиш, когнитивлик куникмаларини ва хаётий тажрибани мустакил равишда мунтазам ошириб бориш, уз хатти-харакатини мукобил бахолаш ва мустакил карор кабул кила олиш куникмаларини эгаллашни назарда тутади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Ижтимоий фаол фукаролик компетенцияси — жамиятда булаётган вокеа, ходиса ва жараёнларга дахлдорликни хис этиш ва уларда фаол иштирок этиш, узининг фукаролик бурч ва хукукларини билиш, унга риоя килиш, мехнат ва фукаролик муносабатларида муомала ва хукукий маданиятга эга булиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Миллий ва умуммаданий компетенция — ватанга садокатли, инсонларга мехр-окибатли хамда умуминсоний ва миллий кадриятларга эътикодли булиш, бадиий ва санъат асарларини тушуниш, ораста кийиниш, маданий коидаларга ва соглом турмуш тарзига амал килиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабардор булиш х,амда фойдаланиш компетенцияси — аник хисоб-китобларга асосланган холда шахсий, оилавий, касбий ва иктисодий режаларни туза олиш, кундалик фаолиятда турли диаграмма, чизма ва моделларни укий олиш, инсон мехнатини енгиллаштирадиган, мехнат унумдорлигини оширадиган, кулай шарт-шароитга олиб келадиган фан ва техника янгиликларидан фойдалана олиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади. МУ^ОКАМА

Ю.В.Фролов, булажак технологик таълим укитувчиси эгаллаши керак булган учта интеграциялашган компетенциялар гурухини тузади:

- умумий (таянч) компетенциялар;

- услубий (касбий педагогик) компетенциялар;

- мавзуга йуналтирилган (махсус) компетенциялар.[]

В.А.Козырев ва Н.Ф.Радионовлар касбий компетенцияни умумий, таянч ва махсус компетенцияларнинг бирикмаси сифатида тушунишга аниклик киритдилар.

Муаллифларнинг фикрига кура, умумий компетенциялар хар кандай касбий фаолият учун зарур булиб, бугунги кунда улар алохида ахамиятга эга. Улар, биринчи навбатда, ахборот, мулокот хамда фукаролик жамиятида шахс хатти-харакатларининг ижтимоий ва хукукий асосларидан фойдаланиш асосида касбий муаммоларни хал килиш кобилиятида намоён булади. ХУЛОСА

Таянч компетенциялар маълум бир касбий фаолиятнинг узига хос хусусиятларини акс эттиради. Таянч компетенциялар касбий педагогик фаолият учун жамият ривожланишининг муайян боскичида таълим тизимига куйиладиган талаблар контекст (богланиш)да касбий фаолиятни шакллантириш учун зарур хисобланади.

Махсус компетенциялар касбий фаолиятнинг маълум бир предмети ёки субъектидан ташкари соханинг узига хос хусусиятларини акс эттиради. Махсус компетенцияларни укув предмети, касбий фаолиятнинг маълум бир йуналиши буйича умумий ва таянч компетенцияларни амалга ошириш деб хисоблаш мумкин.

Албатта, компетенцияларнинг уч тури хам бир-бирига богланган ва бир вактнинг узида ривожланади. Бу педагогик фаолиятнинг индивидуал услубини шакллантиради, мутахасиснинг яхлит киёфасини яратади ва пировардида унинг касбий малакасини шакллантиришни таъминлайди.

REFERENCES

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

1. Sodiqova A.H. Kompetensiyaviy yondashuvlar asosida bo'lajak o'qituvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlari // Models and methods for increasing the efficiency of innovative research. International scientific - online conference. Berlin 2021. 109-112 b.

2. Sodiqova A.H. Talabalarning kiyimlarni loyihalash va modellashtirishga oid kompetensiyalarini rivojlantirishning dolzarbligi // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyas Sodiqova A.H. Shaxsning kasbiy faoliyatini o'rganishga psixologik yondashuv // "Kasb-hunar ta'limi" Respublika ilmiy-uslubiy, amaliy, ma'rifiy jurnal. Toshkent sh. 2019-yil.25-29 b.

3. Содикова АД. Булажак технология фани укитувчиларининг кийимларни лойихдлаш ва моделлаштиришга оид компетенцияларини ривожлантириш зарурати // "Таълим ва инновацион тадкикотлар". Илмий-методик журнал. - Бухоро. 2021. № 5. - Б. 288-294

4. Абдуллаева ^.М. Махсус фанларни укитишда булажак укитув-чиларнинг касбий билим ва куникмаларини шакллантиришнинг методик асослари: Дис. ... пед. фан.ном. -Т.: 2006. -182 б

5. Зеер Э.Ф., Заводчиков Д. Идентификация универсальных компетенций выпускников работодателем // Высщее образование в России/ -2007. -№2

6. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования / И.А. Зимняя // Высшее образование сегодня. - 2003.

7. ^уйсинов О.А. Касб таълими юналиши бакалавр утситувчиларни тайёрлашда мустатсил таълимнинг илмий - методик асослари пед.фан.ном. дисс. - Тошкент 2008 -160 б.

8. ^уйсинов О.А. Булажак мех,нат таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимнинг педагогик-психологик ахдмияти // Таълим технологиялари. - Тошкент, 2007. - №1. - Б. 31 - 32.

9. ^уйсинов О.А. Компетентли ёндашув асосида булажак укитувчиларнинг касбий-

педагогик ижодкорлигини ривожлантириш технологиялари: пед. фан. докт.... дисс. -

Т., 2019. - Б.58

10. Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал. - М.: Дело, 1994. - 215с.

11. Митяева А.М. Компетентностная модель многоуровневого высшего образования (на материале формирования учебно-исследовательской компетентности бакалавров и магистров). Автореферат дисс. док. пед. наук. -Волгоград, 2007. -43 с.

12. Муслимов Н.А., ^уйсинов О.А. Касб таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимни ташкил этиш. Методик кулланма. - Т.: ТДПУ, 2006. - 46 б.

13. Муслимов Н.А. Касб таълими укитувчиларини касбий шакллантиришнинг назарий -методик асослари.: Автореф. дис. ... пед. фан. докт. - Т.: 2007. - 45 б.

14. Муслимов Н. ва бошкалар. Булажак касб таълими укитувчиларининг методик компетентлигини шакллантириш технологиялари: Методик кулланма. - Т.: ТДПУ, 2014. - 124 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.