Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ МУҲИТИДА БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КРЕАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИНГ ПЕДАГОГИК ЗАРУРАТИ ВА ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ МУҲИТИДА БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КРЕАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИНГ ПЕДАГОГИК ЗАРУРАТИ ВА ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

87
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарбия / компетентлилик / тадқиқотчилик компетентлик / бўлажак ўқитувчининг креатив ѐндашуви / бўлажак кимѐ ўқитувчиси / training / competence / reseach competence. Creative approach / future teacher . future chemistry teacher

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ҳасанбой Убайдуллаевич Деҳқонов

Замонавий таълимнинг асосий вазифаларидан бири ижодкор шахсни шакллантиришдан иборат бўлиб,Олий таълимда жараѐнида ушбу вазифа ѐшларда илмий дунѐқарашни шакллантиришда ўз ифодасини топади.Мазкур моқолада бўлажак кимѐ ўқитувчисида касбий компетентликни шакллантиришнинг ижодий ва амалий омиллари ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

One of important problems of modern education is education of the creative person. Sphere of the higher education lastly directed to from scientific world outlook of young people. In this article creative and practical aspects of formation of research skills at pupils and students are shined.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ МУҲИТИДА БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КРЕАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИНГ ПЕДАГОГИК ЗАРУРАТИ ВА ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЙЎНАЛИШЛАРИ»

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ МУ^ИТИДА БУЛАЖАК КИМЁ УЦИТУВЧИЛАРИНИНГ КРЕАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИНГ ПЕДАГОГИК ЗАРУРАТИ ВА ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЙУНАЛИШЛАРИ

Х,асанбой Убайдуллаевич Дехконов

Кукон давлат педагогика институти мустакил тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Замонавий таълимнинг асосий вазифаларидан бири ижодкор шахсни шакллантиришдан иборат булиб,Олий таълимда жараёнида ушбу вазифа ёшларда илмий дунёкарашни шакллантиришда уз ифодасини топади.Мазкур моколада булажак кимё укитувчисида касбий компетентликни шакллантиришнинг ижодий ва амалий омиллари ёритилган.

Калит сузлар: тарбия, компетентлилик, тадкикотчилик компетентлик, булажак укитувчининг креатив ёндашуви,булажак кимё укитувчиси.

ABSTRACT

One of important problems of modern education is education of the creative person. Sphere of the higher education lastly directed to from scientific world outlook of young people. In this article creative and practical aspects of formation of research skills at pupils and students are shined.

Keywords: training, competence, reseach competence. Creative approach, future teacher . future chemistry teacher

КИРИШ

Узбекистан Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси олий таълим тизимини ижтимоий соха ва иктисодиёт тармоклари эхтиёжларидан келиб чиккан холда, фан, таълим ва ишлаб чикаришнинг мустахкам интеграциясини таъминлаш асосида таълим сифатини яхшилаш, ракобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш, халкаро хамкорликни ривожлантириш максадида, шунингдек Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 11 июлдаги П^-4391-сон «Олий ва урта махсус таълим тизимига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги карори ижроси юзасидан ишлаб

April, 2022

699

чикилган булиб, мазкур конценция Мустакил Узбекистонда барча сохаларда амалга оширилаётган ислохотлар бугун жахон хамжамияти томонидан эътироф этилишидан далолатдир. Шу нуктаи назардан Юртимизда илм-фан ва таълим сохаси ривожига давлат сиёсати даражасида эътибор каратилиб, таълимни тубдан ислох килишга алохида эътибор каратилмокда. [1].

Шахснинг танлаган сохаси буйича малакали, юкори махоратга эга мутахассис сифатида шаклланиши мураккаб жараён булиб, унга куп йиллик самарали мехнат, ижодий изланишлар натижасидагина эришиш мумкин. Бирок мазкур сифатларнинг шаклланиши учун замин олий укув юртларидаги тахсил жараёнида яратилади. Жумладан, булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштириш жараёнида мутахассисликка оид билим, куникма ва малакаларни узлаштириб бориши билан бир каторда педагогик-психологик фанлар буйича назарий ва амалий билимдонликнинг шаклланиши хам мухим ахамиятга эга. Халк хужалигининг турли сохаларидаги ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал этиш, долзарб вазифаларни муваффакиятли амалга ошириш учун айнан мазкур мутахассисда касбий компетентликни шакллантириб боришга эътибор каратиш максадга мувофикдир.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олий таълим тизимида талабалар укув фаолиятини ташкил этиш ва уни ривожлантириш долзарб масалалардан хисобланади. Зеро, олий таълимнинг асосий максади замон талабларига мос юкори илмий-ижодий салохиятга ва юксак маънавиятга эга етук кадрларни тайёрлашдир.[ 1. ]

Булажак кимё укитувчиларда касбий муаммоларни хал эта олишга кодир, юксак салохиятли етук мутахассларни тайёрлаш олий педагогик таълим тизими олдида турган мухим вазифалардан саналади.

Асосий таянч тушунчаларини куйидагича изохлашни максадга мувофик: Компетенция тушунчаси лотинча "competentia" сузидан келиб чиккан булиб, изохли лугатда "конунан эга", "хакдор" деган маънони англатади, умумистеъмолда кенг ишлатиладиган "кобилият", "куникма," "иктидор" тушунчаларига якин туради.

Компетентли атамаси эса ...муайян турдаги компетенцияга эга, лаёкатли, уз сохасини биладиган, уни бошкаларга етказишни эплайдиган "махорат сохиби" маъноларини беради.

Таълимининг узлуксизлиги, узвийлиги, укувчи шахси ва кизикишлари устуворлигидан келиб чикиб, ёш

April, 2022

700

хусусиятларига мос равишда таянч ва фанга оид умумий компетенциялар тизими куйидагича белгиланди:

Коммуникатив компетенция — ижтимоий вазиятларда она тилида хамда бирорта хорижий тилда узаро мулокотга кириша олиш, мулокот маданиятига амал килиш, ижтимоий мослашувчанлик, жамоада самарали ишлай олиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Ахборотлар билан ишлаш компетенцияси - медиа манбалардан зарур маълумотларни излаб топиш, кайта ишлаш, улардан самарали фойдаланиш, медиа мулокот лаёкатини шакллантиришни назарда тутади.

Узини узи ривожлантириш компетенцияси - доимий равишда уз-узини жисмоний, маънавий, рухий, интеллектуал ва креатив ривожлантириш, камолотга интилиш, мустакил карор кабул кила олиш, укиб-урганиш компетенцияларини эгаллашни назарда тутади.

Ижтимоий фаол фукаролик компетенцияси - узи яшаётган жамият муаммоларига дахлдорлик, фукаролик бурч ва хукукларини билиш, унга риоя килиш, ижтимоий мулокот ва хукукий маданиятга эга булиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Миллий ва умуммаданий компетенция - ватанга садокатли, инсонга мехр-окибатли хамда умуминсоний ва миллий кадриятларга эътикодли булиш, бадиий ва санъат асарларини тушуниш, ораста кийиниш, соглом турмуш тарзига амал килиш лаёкатларини шакллантиришни назарда тутади.

Математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабар-дор булиш хамда фойдаланиш компетенцияси - аник хисоб-китобларга асосланган холда шахсий режа туза олиш, диаграмма, чизма ва моделларни укиш, фанга оид инновацион технологиялардан фойдаланиш лаёкатини шакллантиришни назарда тутади. Мазкур компетенциялар укувчиларга она тили фани оркали сингдирилади. .[ 3. ]

Олий таълимида компетенциявий таълимни ташкил этишда купрок куйидаги таълим принципларига таянилади:

Илмийлик принципи амалий ахамиятга эга булган назарий билимлар, фактлар, тушунчалар, коидалар ва илмий компетенцияларни урганишни кафолатлайди.

Системалилик принципи - укитиш максади, вазифалари, мазмуни, методлари, воситалари ва шаклларини, тилнинг узини яхлит бир тизим шаклида тасаввур килиш ва фойдаланишни, шунингдек, укувчилар томонидан яратиладиган матнларнинг

April, 2022

701

изчил, тизимли, мантикли шаклланишига эришишни кузда тутади.

Изчиллик принципи - укувчилар томонидан тилга оид тушунчаларни изчил узлаштириш, нуткий компетенцияларни боскичли кетма-кетликда шакллантириш, тил имкониятларидан мавзу талаби асосида, максадли фойдаланишни такозо этади.

Кургазмалилик принципи - укувчилар томонидан мустакил матн яратишда табиий, тасвирий, таркатма, дидактик, аудио-видеоматериаллар, мультимедиа, интернет ва электрон укув воситаларидан унумли фойдаланишни кузда тутади.

Таълим ва тарбиянинг узвийлиги принципи таълим мазмуни, изчиллиги ва мантикан богликлиги, укувчилар томонидан матн яратиш жараёнида узаро узвийликни таъминлаш, укувчиларда маданий мулокотни шакллантириш ва ривожлантиришни кузда тутади.

Онглилик принципи - мустакил матн яратиш компетенцияларини эгаллашда укувчиларнинг ёш хусусиятларига мувофик келадиган

компетентлилик даражасини онгли юксалтира билишни талаб килади.

Тушунарлилик принципи - янги билимларни узлаштиришини кулайлаштирувчи, асосий гояни англашини осонлаштирувчи атама ва тушунчалардан фойдаланиш кузда тутилади.

Назария ва амалиёт бирлиги принципи -укувчиларга назарий ва амалий билимларни узаро уйгунликда сингдириш,касбий компетенцияларни эгаллаш билан бир каторда, уларни турли вазиятларда, тугри куллашга одатлантириш такозо этилади.

Узвийлик принципи - укувчиларнинг аввал узлаштирган билимлари билан янги урганилаётган мавзулар уртасидаги сатхлараро алокадорлик сакланиши, шунингдек, имло, пунктуация ва услубиятга доир билимлар хам матн яратиш билан узвийликда такомиллаштирилиши назарда тутилади.

Укитиш принциплари "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури"да кузда тутилган вазифаларни бажаришга кодир янги авлодни, ташаббускор, ракобатбардош ёш мутахассисларни тайёрлашни назарда тутади. Бу вазифани амалга ошириш учун эса, тилни тизимли урганиш, булажак кимё укитувчиларда касбий компетенцияларини мустахкамлаш, таълимни интенсивлаштириш оркали уларда компетентлилик даражасини орттириш лозим. .[ 3. ]

Булажак кимё укитувчиси - келажакда умумий урта таълим, академик лицей ва касб-хунар коллежларида таълим-

April, 2022

702

тарбия ишларини амалга оширадиган, укув жараёнига рахбарлик киладиган педагог мутахассис.

Касбий компетентлик - кишининг касбий фаолият билан боглик вазифаларни бажара олиш кобилияти ва ундан самарали фойдалана олиш имконияти булиб, у шахсга хос куплаб психологик хусусиятларга эга булишни такозо этади. А.А.Деркач томонидан касбий компетентликнинг таркибида касбий фаолиятдаги компетентлик, касбий мулокотдаги компетентлик, мутахассиснинг уз шахсини намоён эта олишидаги компетентлигини киритиш мумкин.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Педагогнинг касбий компетентлиги педагогика ва психология фанларига доир билимларга эга булиш, уз устида ишлаш, таълим жараёнини режалаштириш, бахолаш ва кайта алокани урната олиш, укувчиларда укув фаолияти мотивациясини шакллантириш, ахборот коммуникация

технологияларини яхши билиш, таълим мухитига янгилик киритиш, уз фанини мукаммал билиш, хорижий тиллардан бирини яхши билишни таказо этади.

Касбий компетентлик - мутахассис томонидан касбий фаолиятни амалга ошириш учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши ва уларни амалда юкори даражада куллай олиниши Касбий компетентлик куйидаги холатларда яккол намоён булади:

Касбий компетенцияга эга мутахассис:

Касбий компетентлик сифатлари. Касбий компетентлик негизида куйидаги сифатлар акс этади. Куйида касбий компетентлик негизида акс этувчи сифатларнинг мохияти кискача еритилади.

1. Ижтимоий компетентлик - ижтимоий муносабатларда фаоллик курсатиш куникма, малакаларига эгалик, касбий фаолиятда субъектлар билан мулокотга кириша олиш.

2. Махсус компетентлик - касбий-педагогик фаолиятни ташкил этишга тайерланиш, касбий-педагогик вазифаларни окилона хал килиш, фаолияти натижаларини реал бахолашни изчил ривожлантириб бориш булиб, ушбу компетентлик негизида психологик,методик, информацион, креатив, инновацион ва коммуникатив компетентлик кузга ташланади. Улар узида куйидаги мазмунни ифодалайди:

Сифатлар:

Ижтимоий компетентлик, шахсий компетентлик,

April, 20221 ©

технологик компетентлик, махсус (еки касбий)компетентлик, касбий компетентлик негизида акс этувчи сифатлар, эктремал компетентлик Психологик, методик, информацион, креатив, инновацион, коммуникатив ва бошка компетентлик

- мураккаб жараенларда;

- ноаник вазифаларни бажаришда;

- бир-бирига зид маълумотлардан фойдаланишда;

- кутилмаган вазиятда харакат режасига эга була олишда

- уз билимларини изчил бойитиб боради;

- янги ахборотларни узлаштиради;

- давр талабларини чукур англайди;

- янги билимларни излаб топади;

- уларни кайта ишлайди ва уз амалий фаолиятида самарали куллайди

1) психологик компетентлик - педагогик жараенда соглом психологик мухитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараенининг бошка иштирокчилари билан ижобий мулокотни ташкил этиш, турли салбий психологик зиддиятларни уз вактида англай олиш ва бартараф эта олиш;

2) методик компетентлик - педагогик жараенни методик жихатдан окилона ташкил этиш, таълим еки тарбиявий фаолият шаклларини тугри

белгилаш, метод ва воситаларни максадга мувофик танлай олиш, методларни самарали куллай олиш, воситаларни муваффакиятли куллаш;

3) информацион компетентлик - ахборот мухитида зарур, мухим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йигиш, саралаш, кайта ишлаш

ва улардан максадли, уринли, самарали фойдаланиш;

4) креатив компетентлик - педагогик фаолиятга танкидий, ижодий ендашиш, узининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта олиш;

5) инновацион компетентлик - педагогик жараенни такомиллаштириш,

таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараенининг самарадорлигини

оширишга доир янги гояларни илгари суриш, уларни амалиетга самарали

татбик этиш;

6) коммуникатив компетентлик - таълим жараенининг барча иштирокчилари, жумладан, талабалар билан самимий мулокотда булиш,уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъсир курсата олиш.

3. Шахсий компетентлик - изчил равишда касбий усишга эришиш,малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда уз ички имкониятларини намоен килиш.

April, 2022

704

Технологик компетентлик - касбий-педагогикни бойитадиган илгор технологияларни узлаштириш, замонавий восита, техника ва технологиялардан фойдалана олиш.

Эктремал компетентлик - фавкулотда вазиятлар (табиий офатлар, технологик жараен ишдан чиккан)да, педагогик низолар юзага келганда окилона карор кабул килиш, тугри харакатланиш малакасига эгалик.[2]

Бир катор тадкикотларда бевосита педагогга хос касбий компетентлик ва унинг узига хос жихатлари урганилган. Бун дай тадкикотлар сирасига А.К.Маркова, ва Б.Назаровалар томонидан олиб борилган изланишларни киритиш мумкин. [2,3]

Уз тадкикотларида А.К.Маркова педагогнинг касбий компетентлиги куйидаги таркибий асослардан иборат эканлиги айтилади.

ХУЛОСА

Таълимининг мазмуни замонавий талаб буйича беш мухим таркибий кисмдан иборат булиб, хар бир кисмда эгалланадиган билим, нуткий-амалий компетенциялар камрови белгилаб берилди.

1. Укувчи эгаллаши зарур булган назарий билимлар тизими аникланади.

2. Танланган назарий билимга мувофик булган амалий компетенция ва малакалар тизими. Бунда билим - урганилган маълумотларни эслаб колиш ва кайта тушунтириб бериш; куникма - урганилган билимларни таниш вазиятларда куллай олиш; малака - урганилган билим ва шаклланган куникмаларни нотаниш вазиятларда куллай олиш ва янги билимлар хосил килиш; компетенция - мавжуд нуткий билим, куникма ва малакалар интеграциясидан ижтимоий фаолиятда унумли фойдалана билиш кобилияти.

3. Укувчиларни ижодий фаолият усулларига ургатиш тизими кайта хотирлаш, кисман изланувчанлик, илмий-ижодий шаклда булиши мумкин. Кайта хотирлаш - укитувчи томонидан курсатилган ёки дарсликда берилган намунага караб ишлаш, машк бажариш фаолияти. Бу усулда укувчининг фаоллик даражаси чегараланиб, изланишга, кашф килишга эхтиёж сезмайди. Кисман изланувчанлик фаолиятида укувчи йуналтирувчи топшириклар ёрдамида тил ходисаларининг ухшаш ва фаркли томонлари устида уйлаши, топиши, аввал эгалланган билимларни кисман маълум шароитларда куллаши мумкин. Илмий-ижодий фаолиятда укувчи олган билимларини янги шароитда куллай олиши, хеч кандай ташки ёрдамсиз зарур билим манбасини топиб, улардан тугри

April, 2022

705

фойдаланиш компетенцияларини эгаллаши талаб килинади. Укувчининг ижодий изланиш канчалик куп булса таълимининг самарадорлик даражаси хам шунчалик юкори булади.

4. Укувчи ва укитувчи уртасидаги узаро муносабатлар тизими узаро хамкорлик, максадга интилишда якдилликка, укувчи субъекти устуворлигига асосланмоги лозим. Таълим мазмуни кузланган максад йулида эркин харакатланувчи тил ва нутк бирликлари, ижодий-амалий компетенциялар захираси ва уни укувчи онгида шакллантириш усулларидан иборат булади.[2. ] XXI асрда ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг жадал усиши инсон акл-заковати ва маънавияти ривожланланишининг асосий омили булиб колмокда. Бу инсоннинг узлигини англаши учун кенг имкониятларни вужудга келтириб, унинг маънавий-интеллектуал ривожланишига шароит яратади. Зеро, миллат тараккиёти, маънавияти ва маърифати юксак салохиятли, билимли, мустакил фикрлайдиган, ахлок-одоби билан узгаларга ибрат буладиган баркамол авлодга боглик.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги ПФ - 5847 - сон Фармони.

2.Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996. - 308 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3.Назарова Б. Проектирование технологии обучения для формирования у будущих преподователей педагогического колледжа профессиональной компитентности. // Вопросы гуманитарных наук. Москва. - 2008.- Б. 300-303.

4.Сластенин В.А., Чижакова В.И. Введение в педагогическую аксиологию. -М.: Изд. центр «Академия», 2003. - 192 с.

April, 20221 Multidisciplinary Scientific Journal1

©

© О

©

706

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.