Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ҲАЁТИЙ ВАЗИЯТЛАРГА МОСЛАШТИРИШ ТАЛАБЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ҲАЁТИЙ ВАЗИЯТЛАРГА МОСЛАШТИРИШ ТАЛАБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

200
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / касбий компетентлик / педагогик-касбий компетентлик / компетентлик сифатлари / компетентность / профессиональная компетентность / педагогико-профессиональная компетентность / компетентностные качества

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — С. А. Тоштемирова, Д. Б. Ахмаджонов

Мазкур мақолада бўлажак ўқитувчилари касбий-педагогик компетенцияларини такомиллаштириш асосида ҳаѐтий вазиятларга мослаштириш шакл ва усуллари, касбий-компетентлик сифатлари келтириб ўтилган. Касбийкомпетентлигини такомиллаштиришда ўз устида ишлаш босқичлари, ўзини-ўзи ривожлантириш, таҳлил ва мониторинг қилиш орқали ўзини-ўзи ҳолис баҳолашнинг шакллари келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТРЕБОВАНИЯ К АДАПТАЦИИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ К ЖИЗНЕННЫМ СИТУАЦИЯМ НА ОСНОВЕ ПОВЫШЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНО ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ

В данной статье рассматриваются формы и методы адаптации к жизненным ситуациям на основе совершенствования профессионально-педагогической компетентности будущих учителей, профессионально-компетентностных качеств. Этапы работы над собой в повышении профессионализма-компетентность, саморазвитие, анализ и мониторинг через самооценку-упомянутые формы оценки.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ҲАЁТИЙ ВАЗИЯТЛАРГА МОСЛАШТИРИШ ТАЛАБЛАРИ»

БУЛАЖАК У^ИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ^АЁТИЙ

ВАЗИЯТЛАРГА МОСЛАШТИРИШ ТАЛАБЛАРИ

С. А. Тоштемирова

Тошкент вилояти Чирчиц давлат педагогика институт

Д. Б. Ахмаджонов

Тошкент вилояти Чирчиц давлат педагогика институти

Аннотация

Мазкур мацолада булажак уцитувчилари касбий-педагогик компетенцияларини такомиллаштириш асосида хдётий вазиятларга мослаштириш шакл ва усуллари, касбий-компетентлик сифатлари келтириб утилган. Касбий-компетентлигини такомиллаштиришда уз устида ишлаш босцичлари, узини-узи ривожлантириш, тах,лил ва мониторинг цилиш орцали узини-узи х,олис бах,олашнинг шакллари келтириб утилган.

Калит сузлар: компетентлик, касбий компетентлик, педагогик-касбий компетентлик, компетентлик сифатлари

ТРЕБОВАНИЯ К АДАПТАЦИИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ К ЖИЗНЕННЫМ СИТУАЦИЯМ НА ОСНОВЕ ПОВЫШЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНО - ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ

Аннотация

В данной статье рассматриваются формы и методы адаптации к жизненным ситуациям на основе совершенствования профессионально-педагогической компетентности будущих учителей, профессионально-компетентностных качеств. Этапы работы над собой в повышении профессионализма-компетентность, саморазвитие, анализ и мониторинг через самооценку-упомянутые формы оценки.

Ключевые слова: компетентность, профессиональная компетентность, педагогико-профессиональная компетентность, компетентностные качества

REQUIREMENTS FOR THE ADAPTATION OF FUTURE TEACHERS TO LIFE SITUATIONS BASED ON IMPROVING PROFESSIONAL AND PEDAGOGICAL COMPETENCE

Abstract

This article discusses the forms and methods of adaptation to life situations on the basis of improving the professional and pedagogical competence of future teachers,

professional and competence qualities. The stages of self-improvement in professional development-competence, self-development, analysis and monitoring through self-assessment-are the mentioned forms of assessment.

Keywords: competence, professional competence, pedagogical and professional competence, competence qualities

Педагогика сохасидаги олий таълим муассасаларида булажак укитувчиларни хаётий вазиятларга мослашиш куникмаларини ривожлантиришда уларнинг интеллектуал салохиятини ошириш, дунёкарашларини бойитиш, назарий ва амалий укув жараёнларида инновацион таълим технологиялари, укитишнинг янги, инновацион шакл, метод ва воситалари билан таништириш, педагогларда касбий компетентлик сифатлари ва креатив кобилият мохияти билан якиндан таништириш мухим ахамиятга эга.

"Компетентлик" тушунчаси таълим сохасига психологик илмий изланишлар натижасида кириб келган. Психологик нуктаи назардан компетентлик "ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган холатларда мутахассиснинг узини кандай тутиши, мулокотга киришиши, ракиблар билан узаро муносабатларда янги йул тутиши, ноаник вазифаларни бажаришда, зиддиятларга тула маълумотлардан фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда харакатланиш режасига эгалик"ни англатади. Юкоридаги фикрлардан келиб чиккан холда компетентлик бу инсониннг мавжуд билим ва хаётий тажрибаларга таянган холда маълум бир муаммони хал этишга доир иктидори деган хулосага келиш мумкин.

Олий таълим муассасаларидаги укув жараёнига инновацияларни татбик этишдаги мухим компонентлардан бири - укитувчининг касбий компетентлиги ва инновацион фаоллиги хисобланади. Касбий компетентлик тушунчасига нисбатан илмий доирада турли муносабатлар илгари сурилади. У мехнат субъектига нисбатан аник фаолият талаблари ёки айнан, субъектнинг аник фаолиятнинг узига хос жихатларига нисбатан муносабатини тавсифловчи хусусият сифатида кулланилади. Касбий компетентликнинг вазифавий тараккиётини тадкик килиш касбий камолотга эришиш чогида компетентликнинг турли куринишлари интеграциялашиб боришида ва уларнинг касбий мухим шахс сифатлари билан алокаси кучайиб боришида намоён булади. Хусусан, касбий компетентликнинг асосий даражаларига касбий тайёргарлик ва тажриба, узини-узи англаш, уз кучига ишониш, узга инсонлар томонидан курсатилган камчиликларни тугри кабул

килиш ва шу каби бошка касбий камолотни белгилаб берувчи шахс хусусиятларини уз ичига олади. Юкорида кайд этилган фикрларни тахлили педагогнинг касбий компетентлигини шахсий, ижтимоий, креатив, методик компетентлик каби катор узига хос хусусиятлар мажмуаси сифатида тулик изохланишига имкон беради.

Касбий компетентликда мутахассис томонидан касбий фаолиятни амалга ошириш учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши ва уларни амалда юкори даражада куллай олиниши назарда тутилади. Бу тушунча буйича турлича таъриф ва ёндашувлар мавжуд. "Компетентлик"- фаолиятда назарий билимлардан самарали фойдаланиш, юкори даражадаги касбий малака, махорат ва иктидорни намоён эта олишни ифодалайди. Компетенция маълум укув, касбий ва бошка мажмуавий масалаларни хал килишда намоён булувчи, ривожланиб борувчи интеграл курсаткичлар булиб, у шахснинг ижобий мотивация, билим, махорат, иктидор ва ижодий фаолият тажрибасини уз ичига олувчи тайёргарлик даражасидир. Муаммони хал этишга каратилган билим ва вазият, билим ва харакат уртасида алокадорликни таъминлаш имконини берувчи билим, кадриятлар ва идрокка асосланган умумий кобилият хам компетенция сифатида талкин этилади.

Касбий компетентлик мутахассис томонидан алохида билим, малакаларнинг эгалланишини эмас, балки хар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва харакатларнинг узлаштирилишини назарда тутади. Шунингдек, компетенция мутахассислик билимларини доимо бойитиб боришни, янги ахборотларни урганишни, мухим ижтимоий талабларни англай олишни, янги маълумотларни излаб топиш, уларни кайта ишлаш ва уз фаолиятида куллай билишни такозо этади. Касбий-педагогик компетентлик эса, узининг касбий махоратини мукаммал ривожлантирган, дарс жараёнини самарали лойихалаштирадиган, уни бошкара оладиган, таълим ислохотларини, замон талабларини, инновацион парадигмаларни илгаган холда уларни дарс жараёнида мувафаккиятли куллай оладиган мутахассисларга нисбатан билдирилади. Демак булажак укитувчи уз касбий-педагогик билимларини изчил бойитиш, янги ахборотларни узлаштириш, давр талабларини чукур англаган холда янги билимларни излаб топиш, уларни кайта ишлаш ва уз амалий фаолиятида самарали куллай олиш оркали касбий компетентликка эришади. Айтиб утиш керакки, педагогик касбий компетентлик негизида бир катор сифатлар мавжуд булиб, уларнинг мохиятини куйидагича изохлаш мумкин:

- ижтимоий компетентлик - ижтимоий муносабатларда фаоллик курсатиш куникма, малакаларига эгалик, касбий-педагогик фаолиятда субъектлар билан коммуникатив мулокотга кириша олиш.

- махсус компетентлик - касбий-педагогик фаолиятни ташкил этишга тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни окилона хал килиш, фаолияти натижаларини реал бахолаш, БКМни изчил ривожлантириб бориш булиб, ушбу компетентлик негизида рухий (психологик), услубий, ахборот (информацион), креатив (ностандарт), инновацион ва коммуникатив компетентлик кузга ташланади. Улар узида куйидаги мазмунни ифодалайди:

- психологик компетентлик - педагогик жараёнда соглом психологик мухитни ярата олиш, таълим олувчилар ва таълим жараёнининг бошка иштирокчилари билан ижобий мулокотни ташкил этиш, турли салбий психологик зиддиятларни уз вактида англай олиш ва бартараф эта олиш;

- услубий компетентлик - педагогик жараённи услубий жихатдан окилона ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият шаклларини тугри белгилаш, усул ва воситаларни максадга мувофик танлай олиш, уларни самарали куллай олиш;

- информацион компетентлик - ахборот мухитида зарур, мухим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йигиш, саралаш, кайта ишлаш ва улардан тезкор, максадли ва самарали фойдаланиш;

- креатив компетентлик - педагогик фаолиятга нисбатан танкидий ва ижодий ёндошиш, узининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта олиш, муаммоларга нисбатан кенг камровли турли хил ечимларни топа олиш;

- инновацион компетентлик - педагогик жараённи такомиллаштириш, таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга доир янги гояларни илгари суриш, уларни амалиётга муваффакиятли татбик этиш;

- коммуникатив компетентлик - таълим жараёнининг барча иштирокчилари билан самимий мулокотда булиш, уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъсир курсата олиш.

- шахсий компетентлик - изчил равишда касбий усишга эришиш, малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда уз ички имкониятларини намоён килиш;

- технологик компетентлик - касбий-педагогик БКМни бойитадиган илгор технологияларни узлаштириш, замонавий восита, техника ва технологиялардан фойдалана олиш;

- экстремал компетентлик - фавкулотда вазиятлар (табиий офатлар, технологик жараён ишдан чиккан)да, педагогик низолар юзага келганда окилона карор кабул килиш, тугри харакатланиш малакасига эгалик ва хоказо.

Педагогнинг касбий компетентлигини ривожлантиришда уз устида ишлаш ва уз-узини ривожлантириш мухим ахамиятга эга. Уз-узини ривожлантириш вазифалари узини узи тахлил килиш бахолаш оркали аникланади. Уз устида ишлаш бу мутахассис томонидан узини ижтимоий хамда касбий жихатдан ривожлантириш, камолотга эришиш йулида максадли, изчил, тизимли харакатларнинг ташкил этиши тушунилади.

Педагогнинг уз устида ишлаш боскичи узвий, тизимли шаклда олиб борилади, жумладан, биринчи боскич - уз фаолиятини тахлил килиш асосида ютук ва камчиликларини аниклаш; иккинчи боскич - ютукларини бойитиш ва камчиликларни бартараф этиш юзасидан аник карорга келиш; учинчи боскич - кабул килинган карор буйича амалий харакатларни самарали ташкил этиш йулларини излаш; туртинчи боскич - хато ва камчиликларни такрорламасликка интилиш; бешинчи боскич - кабул килинган карорнинг изчил бажарилишини доимий назорат килиб бориш ва бошкалар.

Олий таълим муассасаларида булажак мутахассисларнинг уз устиларида изчил, самарали ишлашларида фаолиятга лойихали ёндошув асосида олиб бориш самарали хисобланади. Уларнинг лойихали ёндошув асосида уз устида ишлаш боскичлари ва хар бир боскичда амалга ошириладиган вазифаларнинг самарали хал этилиши навбатдаги боскичга утиш имконини беради.

Булажак укитувчининг касбий-педагогик компетентликка эга булишида узини узи тахлил кила олиши хам мухим булиб, бу мутахасис томонидан касбий фаолиятда ташкил этиладиган уз амалий харакатлари мохиятининг урганилиши саналади. Мутахассиснинг касбий-педагогик компетентлик сифатларига эга булишида уларнинг уз-узини бахолаш малакаларига эгалиги хам зарур ва бунинг натижасида у узини узи тахлил килади хамда касбий компетентлигини холисона бахолаш имкониятига эга булади. Мохиятига кура узини узи бахолаш субъект учун шахсий имкониятларини хисоб-китоб килиш, узига объектив бахо бериш, узидан коникишни таъминлайди. Х,ар кандай мутахассисда булгани каби укитувчининг хам узини узи самарали бахолай олишига бир катор омиллар таъсир курсатади, жумладан:

- узини тушуниш (узи хакида аник маълумотларга эга булиш);

- шахс сифатида уз кадр-кимматини англаш (узи тугрисидаги ижобий маълумотларни туплаш);

- узини-узи назорат килиш (узи тугрисидаги шахсий фикрнинг атрофдагилар томонидан унга берилаётган бахога мос келиши) ва б.

Уз-узини бахолаш даражаси шахснинг уз-узидан коникиши ёки коникмаслигини белгилаб беради. Бунда уз-узини бахолаш курсаткичлари шахс имкониятларига мос келиши лозим. Уз-узини ривожлантириш педагогнинг узида касбий тажриба, малака ва махоратни такомиллаштириш йулида аник максад ва пухта уйланган вазифалар асосида мустакил равишда амалий харакатларни ташкил этиши оркали амалга оширилади. Куплаб тадкикотчилар уз-узини ривожлантиришнинг энг самарали усулларидан бири сифатида махсус дастурларни ишлаб чикиш ва татбик этишда деб билади, бу дастурлар булажак укитувчини индивидуал ривожланишига йуналтирилган булиши самарали натижаларни намоён килади. Булажак-укитувчини касбий-педагогик компетентлигини ривожлантириш максадига йуналтирилган бу каби индивидуал ривожланиш дастурлари мутахассиснинг узида маълум сифат, БКМ, касбий компетентликни такомиллаштириш ва ривожлантириш эхтиёжлари асосида ишлаб чикилган булиши лозим. Ушбу дастурда касбий фаолиятни ташкил этиш учун зарур булган касбий компетентлик сифатларини шакллантириш ва ривожлантириш муддатлари белгиланиши максадга мувофик. Х,ар кандай педагог узи учун шахсий амалий характерга эга булган индивидуал ривожланиш дастурларини ишлаб чика олиши, у асосида педагогик фаолиятни йулга куйиши зарур. Унинг индивидуал ривожланиш дастури индивидуал равишда узида касбий-педагогик компетентлик сифатларини такомиллаштириш ва ривожлантириш эхтиёжларига таянган холда ишлаб чикилсагина юкори самарадорликка эришилади.

Булажак укитувчи касбий-педагогик компетентлигини такомиллаштириш асосида хаётий вазиятларга мослашиш талабларини бажаришда педагогик билим, малака ва шахсий сифатларининг айни пайтдаги мавжуд даражаси ва бу компетентликни ривожлантиришга каратилган истикбол вазифалар келтирилган булиши тавсия этилади. Бу уз навбатида булажак укитувчиларнинг касбий жихатдан ривожланиш динамикасини турли даражаларда доимий мониторинг килиб боришда самарали фаолият махсули булиб, бунинг натижасида педагог касбий компетентлигига катта эътибор каратилиши лозим булган компетентлик кисмлари яккол куринади ва бу уни ривожлантиришга туртки беради.

Касбий-педагогик компетентлиги юкори таълим берувчи томонидан олиб бориладиган укув-тарбия жараёнларида хар бир фан ва мавзу ёритилиш жараёни аввало таълим олувчи юкори даражали билим олиши ва юкори касбий компетентлигини шакллантиришга каратиш талабаларнинг келгусида юкори салохиятли ва ракобатбардош кадрлар булиб етишишларига ёрдам беради. Бу аввало, жамиятни ривожлантиришга асосий омил булиб хизмат килади, зеро, юкори малакали педагог кадрларни тайёрлаш келгусида интеллектуал салохиятли ёшлар етишиб чикишини таъминлайди.

REFERENCES

1. Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностью ориентированные технологии пофессионального развития специалиста. - Екатеринбург, 1999.

2. Тоштемирова, С. (2020). Таълимда Чирчик тажрибаси. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 445-451.

3. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыньщ кажеттт // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

4. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. № 1 (86). - S.5.

5. Тарасова Н.В. Стратегия реализации компетентностного подхода в образовании: историко - педагогический аспект - М.: ФИРО, 2007. - 52 с.

6. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.

7. Тоштемирова C.A. (2020) Таълим сифати самарадорлигини оширишда инновацион ГОяларнинг ахамияти. МуГаллим хэм Yзликсиз билимлендириу, 1(1). 56-61.

8. Абдурахманова Ж.Н., Тоштемирова С.А. (2020). Инновацион технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг долзарб масалаларидан бири. Science and Education.1(7). 436-442.

9. Toshtemirova S.A. (2020). Ta'lim va tarbiyaning demokratik hamda insonparvarlik tamoyili. Maktab va hayot, 1(1), 36-38.

10. Гаффоров, Я. Х., & Тоштемирова, С. А. (2021). Таълим ва тарбияда инсонпарварлик тамойилининг зарурати. Academic research in educational sciences, 2(2), 292-299.

11. Toshtemirova, S.A. (2019). Klaster yondashuvi asosida mintaqaviy ta'lim tizmini boshqarish. NamDU ilmiy axborotnomasi, 1(11), 361-367.

12. Тоштемирова, С. (2020). Таълимда Чирчи; тажрибаси. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 445-451.

13. Ахмаджонов, Д.Б. (2021). Булажак укитувчилар касбий компетенцияларини такомиллаштириш шакл ва усуллари. Academic research in educational sciences, 2(4), 815-825.

14. Тоштемирова, С. А. (2021). Тарих фанларини укитиш самарадорлигига каратилган таълим кластерларини ташкил килиш асослари. Academic research in educational sciences, 2(5), 1073-1081.

15. Тоштемирова, С. А., & Мухаммадиев, Л. F. (2021). Таълим сифати бош;аруви ва бу йуналишдаги халкаро моделларнинг узига хос хусусиятлари. Academic research in educational sciences, 2(3), 769-777.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.