Научная статья на тему 'Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигининг тузилиши'

Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигининг тузилиши Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1009
202
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / касбий компетентлик / касбий компетентлик сифатлари / ўзини-ўзи ривожлантириш / ўзини-ўзи бошқариш / компетентность / профессиональная компетентность / качества профессиональной компетентности / саморазвитие / самоуправление

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бахриева Наргиза Ахмадовна

Мақолада компетентлик тушунчасига турли ёндашувлар, касбий педагогик компетентликнинг турлари, унинг тузилиши таҳлилий ёритилган бўлиб, бўлажак мутахассисларни ўқув жараёнида касбий шакллантириш йўллари акс эттирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СТРУКТУРА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СПЕЦИАЛИСТОВ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

В статье представлены различные точки зрения понятия «компетентность», виды и структура профессиональной педагогической компетентности, сделан аналитический вывод о необходимости ее формирования в процессе профессиональной подготовки будущих педагогов.

Текст научной работы на тему «Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигининг тузилиши»

Бахриева Hаргиза Ахмадовна,

Буxopo дaвлaт yi-i^epc^e^ «Пcиxoлoгия» кaфeдpacи укитувииш

ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ МУТАХАССИСЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ ТУЗИЛИШИ

УДК: 151.8

БАХРИЕВА Н.А. ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ МУТАХАССИСЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ ТУЗИЛИШИ

Мaк1oлaдa кoмпeтeнтлик тyшyнчacигa тypли ёндaшyвлap, кacбий пeдaгoгик кoмпeтeнт-ликнинг тypлapи, унинг тузилиши тax1лилий ёpитилгaн булиб, бyлaжaк мyтaxaccиcлapни укув жapaёнидa кacбий шaкллaнтиpиш йyллapи aкc эттиpилгaн.

Тaянч cy3 вa тyшyнчaлap: кoмпeтeнтлик, кacбий кoмпeтeнтлик, кacбий кoмпeтeнтлик cифaт-лapи, узини-узи pивoжлaнтиpиш, узини-узи бoшкapиш.

БАХРИЕВА Н.А. СТРУКТУРА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СПЕЦИАЛИСТОВ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

В ^a^e пpeдcтaвлeны paзличныe тoчки зpeния пoнятия «кoмпeтeнтнocть», виды и арук-тypa пpoфeccиoнaльнoй пeдaгoгичecкoй кoмпeтeнтнocти, cдeлaн aнaлитичecкий вывoд o !eo6-xoдимocти ee фopмиpoвaния в пpoцecce пpoфeccиoнaльнoй пoдгoтoвки бyдyщиx пeдaгoгoв.

Kлючeвыe cлoвa и пoнятия: кoмпeтeнтнocть, пpoфeccиoнaльнaя кoмпeтeнтнocть, кaчecтвa пpoфeccиoнaльнoй кoмпeтeнтнocти, caмopaзвитиe, caмoyпpaвлeниe.

BAKHRIYEVA N.A. STRUCTURE OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF CPECIALISTS OF EDUCATIONAL UNSTITUTIONS

The article presents the survey of the points of view concerning the concept of competence, types and the structure of professional pedagogical competence. The author concludes that the formation of the competence in the process of future teachers training is of utter importance.

Keywords: competence, the professional competence, the quality professional competence, self development, self management.

4

Кириш. Узбекистон Республикасида амалга оширилаётган туб ислох,отлар шароитида сифатли таълим бериш оркали кадрларнинг касбий компетенциясини юксалтириш устувор вазифага айланди. Бу эса х,озирги вактда олий укув юртларида давр талабига жавоб беради-ган ёш мутахассисларни факат назарий билим-ларни чукур урганган х,олда эмас, балки айни вактда буюк инсоний фазилатларга эга булган, муомалага кириша оладиган, уз ишини пухта эгаллаган мох,ир мутахассислар этиб тайёр-лашга катта эътибор каратишни талаб этади. Айникса, х,озирги даврнинг бу талаби булажак х,ар бир кадрни юксак педагогик билимлар билан бир каторда этник билим ва техник куникмалар билан куролланган, юкори савияли касбий компетентликка эга булган маданиятли шахс сифатида тайёрлаш зарур-лигини яна бир бор таъкидламокда. Зеро, Президентимиз ва х,укуматимиз томонидан олий таълимга катта эътибор каратилаётган бир шароитда булажак педагог-мутахассис-ларда касбий компетентликни шакллантириш-нинг оптимал йул ва усулларини излаб топиш, уларни амалиётга ва укитиш жараёнига дадил жорий этиш такозо этилмокда.

Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 5 июндаги «Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамла-катда амалга оширилаётган кенг камровли ислох,отларда фаол иштирокини таъминлаш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК.-3775-сон карорида «2019/2020 укув йили-дан бошлаб олий таълим муассасаларида «талабанинг узлаштириш даражаси - профес-сор-укитувчилар фаолиятини бах,олашнинг асосий мезони» тамойилини жорий килиш-нинг аник механизмларини белгилаш буйича тегишли чора-тадбирлар ишлаб чикиш» вази-фаси белгиланганлиги х,ам олий таълим муас-сасалари профессор-укитувчиларининг уз касбига нисбатан масъулиятини янада оши-ради.

Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигини урганишдан асосий мацсад мутахассислар касбий компетентлиги-нинг таълим-тарбия жараёнидаги урни х,амда компетентлик, касбий компетентлик сифат-лари, узини-узи ривожлантириш, узини-узи бошкариш х,акидаги билимларни чукуррок шакллантириш, юксак миллий мулокот техни-

каси ва маданиятини эгаллашга ёрдам бериш ва касбий компетентлик буйича етук малакага эга булишларини таъминлашдан иборатдир. Чунки, х,озирги замон кадрлари х,аётимизда юз бераётган туб узгаришларнинг асосий иштирокчиларидан бири булиб, у х,ар томон-лама етук, чукур билимга эга, Ватани ва халкига содик мутахассис мах,орати ва лаёка-тига эга булган, жамиятдаги х,амда касб вази-фаларини яхши билган шахс булиши зарур.

Шу сабаб мазкур илмий маколада педагогик компетентлик мо^иятининг янада юксал-ганлиги, талабнинг янада ошиши, ракобат-бардош олий малакали мутахассислар тайёр-лаш учун унинг заруриятини асослашга хизмат килувчи илмий тадкикотлар натижалари асо-сида мутахассислар томонидан келтирилган турли таърифлар негизида булажак мутахас-сисларда айнан ушбу педагогик сифатни шакл-лантиришнинг оптимал йулларини излашдан иборатдир.

Мавзу буйича бошца олимлар илмий асарлари цисцача та^лили. Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлиги муаммоси буйича В.И.Байденко, Е.В.Бондаревская, И.А.Зимняя, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Г.Р.Ломакина, В.А.Сластёнин, В.Я.Синенко, А.В.Хуторской, Т.С.Зеленецкая, Д.Ермаков, М.А.Чошанов, Е.А.Тарханова, А.К.Маркова, Л.М.Митина, Б.Назарова ва бошка катор тадкикотчилар уз тадкикот максадларига асосланиб таълим муассасалари мутахассис-ларини тадкикот объектига айлантирганлар ва назарий-фундаментал асосларни яратган-лар. Уларнинг тадкикотларида компетентлик тушунчаси педагог ва психологлар томонидан турлича талкин этилган. Албатта, таълимда мутахассислар тайёрлашнинг узига хос хусу-сиятларини тах,лил киладиган булсак, «компетентлик» тушунчасининг мазмун-мох,иятини аник тасвирлаш, бунинг учун эса мазкур ата-мага берилган таърифларни атрофлича таккослаш ва таснифлаш талаб этилади.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан иборатки, муаллиф томонидан касбий педагогик компетентликнинг шаклланиши ва ривож-лантирилиши аввало касбий билим, малака-лар ва кизикишнинг мавжудлиги негизида, таълим олувчиларнинг ёш хусусиятларини назарда тутган х,олда педагогик мулокотни самарали ташкил этиш оркали вужудга келиши

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 9(82)

5

аникланди: тадкикотда таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлиги махсус тадкикот предмети сифатида урганилганлиги; тадкикот объекти сифатидаги таълим муасса-саларида касбий компетентликни ривожлан-тириш оркали таълим-тарбия жараёнини таш-кил этиш х,амда касбий компетентлик сифат-лари самарадорлигини белгиловчи узига хос ижтимоий-психологик мезонларнинг ишлаб чикилганлиги; таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигига оид илмий-назарий манбаларнинг муайян мезонлар асо-сида тах,лил этилганлиги ва умумлаштирилган-лиги х,амда уларнинг касбий компетентлигини янада ривожлантириш оркали компетентлик-нинг таълим-тарбия жараёнидаги урни х,амда унинг сифатлари, узини-узи ривожлантириш, узини-узи бошкаришни аниклаш билан боFлик уртача умумий ва киёсий типик курсаткичлар куламининг тадкик этилганлиги ва шу асосда тегишли илмий-амалий тавсияларнинг ишлаб чикилганлигида.

Тадцицот объекти Бухоро давлат универ-ситети БошланFич таълим ва спорт тарбиявий иши таълим йуналишининг битирувчи курс талабаларидир.

Тадкикотда «Касбий фаолият мотивацияси» (К.Замфир методикасининг А.А.Реан модифи-кацияси) методикаларидан фойдаланилди.

Жумладан, юкорида номлари келтирилган тадкикотчилар томонидан эришилган илмий натижаларнинг мох,ияти, истикболда педаго-гик амалиётда кулланишига доир тажрибалар ва уз тажрибаларимизни умумлаштирган х,олда маълум илмий-психологик хулосаларга эришдик.

Айтиш лозимки, манбаларда компетентлик тушунчаси турли талкинлар негизида тах,лил килинган. Жумладан, Т.С.Зеленецкая фикрига кура, компетентлик шахснинг укитиш жараёни ва ижтимоийлашувида вужудга келадиган х,амда унинг фаолиятга мустакил, самарали иштирокига каратиладиган билим, тажрибага асосланган умумий кобилиятлари, фаолиятни самарали ташкил этишида намоён буладиган интеграл хусусиятларидир1.

Тадкикотчи Д.Ермаков компетентликни куйидаги катор белгилар билан характерлана-

диган яхлит шахсий таълим бериш имконияти сифатида бах,олайди:

- билимлар оперативлиги ва мобиллиги, х,ар бир аник вазиятни унинг турли жих,ат-ларини х,исобга олган ^олда куллаш ва бир-лаштириш кобилияти;

- карор кабул килишга тайёрлик, айни вазиятда кулай усулни танлай олиш коби-лияти;

- коммуникативлик кобилияти, фаолият доирасида бошка шахслар билан мустах,кам алокани йулга куя олиш;

- узининг ижодий имкониятларини ривожлантириш кобилияти, муайян фаолиятга оид булган янги кирраларни узлаштиришга инти-лиш2.

Келтирилган кобилият, сифат ва фазилат-ларнинг мавжудлиги шахснинг педагог сифатида муваффакиятли фаолият курсата олиши мезони даражасида таъкидланади.

Катор тадкикотчилар компетентликнинг асосини таълим жараёнининг турли бос-кичларида узлаштирилган, х,аётда учрайдиган турли вазиятларда тезкорлик билан кулла-ниладиган билим ташкил этишини таъкидлай-дилар.

Жумладан М.А.Чошанов «Компетентлик -бу нафакат билимларга эга булиш, балки ушбу билимларни мунтазам ривожлантириб, янги-лаб боришга, аник вазиятларда куллай олишга интилиш, яъни, оператив ва мобил билимларга эга булиш, танкидий фикрлаш, кулай, самарали карор кабул килиш х,амда ёлFонни рад этиш кобилиятига эга булишдир», деб таъ-кидлайди3.

Юкорида келтирилган фикрлар бир-бирини инкор этмайди, балки педагог касбий компе-тентлигининг тузилишини турли нуктаи назар-дан узида акс эттирган х,олда бир-бирини тулдиришга хизмат килади. Касбий компетентлик эса мутахассиснинг мух,им фазилатлари сифатида таълим олиш ва истикболдаги кас-бий тажриба натижасида тобора чукуррок эгаллаб борилади.

Замонавий таълим методикалари ва тад-кикотчиларнинг келтирилган илмий педагогик

1 Зеленецкая Т.С. О формировании компетентности. // Высшее образование в России, №6/2005. -С.108.

2 Ермаков Д. Компетентность в решении проблем. // Народное образование, №9/2005. -С. 89.

3 Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. -С.218.

хулосаларидан айтиш мумкинки, таълим жараёни х,озирги кунда «педагогик таъсир» эмас, балки «узаро х,амкорлик» негизида таш-кил этилиши максадга мувофик ва бунда укитувчининг педагогик компетентлиги х,ал килувчи ах,амиятга эга.

Хайкалтарош ниманидир ясашдан олдин лойни обдон пишитади, чолFучи машк килади. Укитувчи эса х,ар бир дарс олдидан узини дарсга «тайёрлаб олиши» керак. Бунинг учун дарс олдидан ирода кучи воситасида барча кераксиз куз*атувчилар (хаёл ва фикрлар)дан кутулиши лозим. Яъни, уз атрофида «ишчан, педагогик-маънавий вакуум» х,осил килиши, асабларини тартибга келтириши, ижобий кай-фиятни яратиши максадга мувофик.

Дарсни юкори савияда ташкил этиш учун ижобий психологик сифатлар: диккатнинг таксимланиши, яъни икки ва ундан ортик объектларда бир вактнинг узида фаолиятни амалга ошириши ёки уларни назорат килиши ва диккатнинг кучиши, яъни янги вазифа куйилиши натижасида диккатнинг бир объект-дан бошкасига ёки бир фаолият туридан бошкасига утиши мух,имдир.

Укувчиларни диккат билан кузатиб, улар-нинг идроки даражаларини аниклаш, маълум иш услуби ва укиш фаолияти натижаси бора-сида маълумотга эга булиш мумкин. Буни укувчиларга нигох, ташлаб х,ам аниклаш мумкин. Дарсда мимика ва пантомимика элемент-ларидан фойдаланиш ижобий натижаларга олиб келади. Бунда укувчиларга караш, бошни оркага, олдинга ёки ён томонга ирFаш маълум вазифаларни бажариши мумкин. Ушбу эле-ментлар нимани англатишини укувчиларга ургатиб бориш максадга мувофик.

Масалан, Е.А.Тарханова булажак педагог-нинг касбий компетентлигини тах,лил килар экан, унинг билими, касбий ва х,аётий тажри-баси, кизикишларидан фойдаланган х,олда касбий педагогик фаолиятда учрайдиган реал вазиятларда юзага келадиган муаммоларни х,ал кила олиш кобилиятини очиб беради1.

Ушбу тах,лил булажак педагог ва амалиётчи педагог компетентлиги уртасидаги фаркни

1 Дружилов С.А. Профессиональная компетентность и профессионализм педагога: психологический подход. // Сибирь. Философия. Образование. Научно-публицистический альманах: Со РАО, ИПК, Новокузнецк, 2005. -С.90.

маълум даражада белгилаб бера олмайди. Бизнингча, булажак педагог ва амалиётчи педагог компетентлиги биринчи навбатда касбий билимлар негизида педагогик тажрибага таянади ва шу оркали унинг даражалари х,акида фикр юритиш лозим.

Дарсга тайёрланиб, укитувчи узининг имко-ниятларини чамалаши ва янги мавзунинг кайси нукталарига алох,ида урFу бериш лозим-лигини х,исобга олиб, шу асосда ишни ташкил этиши максадга мувофик. Бу тарздаги имко-ниятларни улчаш укитувчининг профессионал тайёргарлиги даражаси, жисмоний х,олати, педагогик иктидори даражасини белгилайди. Шахсий ва касбий сифатларнинг яхлитлик микдори эса укитувчининг имкониятлари чегараси ва диапазонини курсатади. Укитув-чининг профессионал тайёргарлиги даражаси таълимда уз мох,ияти билан улкан фаоллашти-рувчи (ёки тормозловчи) омилга айланади.

Бундан ташкари, укитувчи уз хатти-х,ара-катларининг тах,лилини амалга ошириши мух,имдир, яъни вакт-вакти билан маълум бир дарс машFулотини видеоёзувга олиш ва олин-ган материални бошидан охиригача тах,лилий урганиш фойдадан холи булмайди.

Педагогик компетентликни шаклланти-ришда мутахассислик касбини тезкорлик билан эгаллаш йулини танлаш мух,им роль уйнайди. Зеро, педагогик компетентлик мак-саднинг аниклиги, субъект ва объект алока-сининг узвийлигини таъминловчи педагогик х,осиладир. Шу уринда, эътироф этиш жоизки, унинг шаклланиши ва такомиллашуви мурак-каб ва узок давом этадиган жараён х,исоб-ланади. Бу жараён укитувчи-тарбиячидан педагогик-психологик, назарий ва методик тайёргарликни чукур эгаллаш билан бирга, педагогик ахборотларни кунт билан мунтазам укиб бориш, уз фаолиятида мавжуд назарий ва амалий педагогик ютуклардан уринли фой-далана олишга урганишни талаб этади.

Касбий билимлар ва касбий тайёргарлик олий таълим муассасаларида таълим олиш жараёнида шаклланади, касбий малака ва профессионализм эса мутахассиснинг амалий фаолияти жараёнида орттирилади (1-расм).

Касбий компетентликнинг шаклланиши таълимнинг мазмуни, шунингдек, касбий малака ва майорат оркали вужудга келади. Булажак педагоглар сифатида талабаларнинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 9(82)

6

1-расм. Фаолият субъекти касбий компетентлигининг асосий даражалари.

7

касбий компетентлигини тах,лил килар экан-миз, уларни куйидагича тасаввур киламиз:

- касбий таълимнинг х,ар кандай боскичида тайёргарликнинг сифати ва режалаштирилган натижани таккослаш имконини берадиган оралик натижа;

- булажак педагогнинг касбий тайёргар-лиги ва таълимнинг максади олий таълим муассасаси битирувчиси моделида ифодала-нади.

Хозирги даврда жамият ижтимоий тарак-киётида етакчи уринда турадиган таълим сифати купгина мутахассислар томонидан касбий компетентлик - мутахассис шахсининг таркибий кисми (компонент) сифатида каралади. Таълим сифати касбий компетент-ликнинг шаклланишига боFлик ва шу билан бирга унинг тузилишига сезиларли таъсир курсатади.

А.К.Маркова узининг тадкикотларида касбий компетентликнинг мух,им таркибий кисм-ларини ажратиб курсатади1. Буларга:

- махсус ёки касбий компетентлик фаолият билан юкори даражада шуFуллана олиш ва шу билан бирга нафакат махсус билимларга эга-лик, балки ушбу билимларни амалиётда куллай олиш;

- ижтимоий касбий компетентлик жамоада кабул килинган мулокот усулларини куллаш, биргаликдаги касбий фаолият ва х,амкорликни йулга куя олиш;

1 Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. -С.34.

- шахсий касбий компетентлик касбий муаммоларга нисбатан карши тура олиш, узи-ни-узи ривожлантириш, шахсий дунёкарашга эга булиш;

- индивидуал касбий компетентлик касбий тараккиётга тайёрлик, касбий ривожланиш, янгиликлар яратиш ва муваккат касбий моти-вацияга эгалик билан характерланади.

Укитувчининг касбий педагогик компетент-лиги даражасини белгиловчи мух,им сифат-лардан бири жамоани бошкариш услубидир. Укувчилар жамоасини бошкаришда демокра-тик услуб ижобий услуб булиб х,исобланади. Эришилган билимлар нисбати камрок булса-да, унинг сифати ва таълим олувчилар-нинг биргаликда ишлаш эх,тиёжи анча юкори булади, бу замонавий интерактив услубдир. Авторитар педагогик услуб жамоада укув фао-лиятининг анча юкори натижаларга эришили-шига олиб келади, бирок нисбатан нокулай психологик вазият кучнинг устуворлигини таъкидлаб, жамоада невротикларнинг купайи-шига олиб келиши мумкин2.

Булардан ташкари, укитувчининг яна учта муносабат услуби ажратиб курсатилади. Укитувчининг баркарор-ижобий услуби укувчи-ларга нисбатан баркарор эмоционал-ижобий муносабатда, уларга Fамхурлик килишда, кийинчилик пайтида ёрдам беришда, укув иши ва хулк-атворда намоён буладиган кам-чиликларга нисбатан ишчан реакцияда, бола-

2 Бакланова Н.К. Психологические основы профессионального мастерства. - М.: МГИК, 1991. - С.96.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 9(82)

8

лар билан мулокотда узини хотиржам тутишда намоён булади. Бу гурух,га мансуб укитувчи ёркин педагогик иктидор, болаларни ардок-лаш хусусиятлари билан намоён булади ва юкори таълимий натижаларга эришиши мум-кин.

Пассив-ижобий педагогик услубга мансуб укитувчи болаларга нисбатан муносабатда ноаник ифодаланган эмоционал-ижобий установка билан намоён булади. Бундай укитувчи х,ар бир укувчининг билимларни узлаштириш сифатини тах,лил этмайди, камчиликларни тузатишга, яхши узлаштираётган укувчиларни раFбатлантиришга х,аракат килмайди.

Укитувчида болаларга нисбатан муносабат-даги бекарор услуб вазиятга боFликлиги билан х,амда умумий эмоционал установка билан намоён булади. Бу гурух,га мансуб укитувчилар баъзан узларининг кайфият ва кечинмаларига боFланиб коладилар, яъни укувчилар шахси ва унинг укув фаолиятини бах,олаш ушбу дамда шаклланган вазиятга боFлик булади. Демак, бошкарувдаги муноса-бат услублари борасида билимларга эга булиш булажак педагогларда касбий компетентлик-нинг шаклланиб боришида мух,им омил булиши мумкин.

Тадкикотчи Л.М.Митина педагогик компе-тентликни куйидагича тасвирлайди1:

- фаолиятли (билим, малака, касбий мах,орат х,амда педагогик фаолиятни масъули-ятли ва мустакил амалга оширишнинг индивидуал усуллари);

- коммуникатив (педагогик мулокотни амалга оширишнинг ижодий йуллари);

- шахсий (уз устида ишлаш, узини-узи ривожлантириш куникмаси).

Мамлакатимизда педагогга хос касбий ком-петентлик, унинг узига хос жих,атлари борасида Б.Назарова томонидан олиб борилган тадкикотлар узига хос ах,амият касб этади. Тадкикотчининг фикрига кура, педагогга хос касбий компетентлик негизида куйидаги тар-кибий асослар туради:

- махсус ёки касбий компетентлик (касбий фаолиятни юкори даражада ташкил этиш);

- ижтимоий компетентлик (касбий компе-тентликни х,амкорликда ташкил этиш, ижтимоий масъуллик);

- аутокомпетентлик (узини ижтимоий-касбий ривожлантира олиш);

- экстремал касбий компетентлик, яъни кутилмаган вазиятларда туFри йул тута олиш2.

Педагогнинг касбий компетентлиги, биринчи навбатда, аник таълим муассасаси мутахассисини укитиш ва тайёрлаш оркали шакллантирилади. Бундай мутахассисларни тайёрлаш касбга нисбатан яхлит концептуал ёндашувни (кандай ва нимани укитишни аник тасаввур килиш), мех,натни кадрлай олиш (укитиш мотивацияси), таълим жараёнини оптималлаштириш, узини-узи бошкариш, узини-узи ривожлантириш, уз устида ишлаш каби хусусиятларни тарбиялашни такозо этади.

Укитувчи узининг педагогик мах,орати, интеллекти ва маданиятига доимо жиддий эътибор бериши ва педагогик мах,орати, касбий вазифаларини бажариш канчалик кулидан келиши даражасини доимо текшириб бориши, таълим олувчилар онги х,амда калбига кириб боришнинг макбул йулларини мунтазам излаши зарур.

Тадкикотда куйилган вазифаларни амалга ошириш учун биз боскичларга бирлаштирил-ган экспериментал тадкикот методларидан фойдаландик.

Таълим муассасалари мутахассислари касбий компетентлигини аниклаш мух,им психодиагностик тадбир булиб, бунда педагогнинг укувчилар билан ишлашдаги психологик тайёргарлигини урганиш амалга оширилади. Шу максадда биз К.Замфирнинг А.А.Реан томонидан модификацияланган «Касбий фао-лият мотивацияси» методикасидан фойдалан-дик3.

Мазкур методика касбий фаолиятга нисбатан мотивация даражасини диагностика килиш учун кулланиб, унда ички ва ташки мотивациялар борасидаги концепция асос килиб олинган. Ички мотивация борасида

1 Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. Учебн. пособие для студ. высш. учеб. заведений. М., 2004. -С.75.

2 Муслимов Н., Усмонбоева М., Сайфуров Д., Тураев А. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари. - Т.: Сано стандарт, 2015. -8-б.

3 Сборник психологических тестов. Часть III: Пособие. / Сост. Е.Е.Миронова - Мн.: Женский институт ЭНВИЛА, 2006. -С. 120.

9

гапирганда, шахс учун фаолият узича мух,им ах,амият касб этиши тушунилади. Агар касбий фаолият мотивацияси асосида бошка эх,тиёж-ларни кондириш турса (ижтимоий нуфуз мотивлари, ойлик маош ва х,.к.), бу х,олатда ташки мотивация тушунилади. Ташки мотив-ларнинг узи ташки ижобий ва ташки салбий мотивларга булинади. Ташки ижобий мотив-лар шубх,асиз самаралирок булиб х,исобла-нади.

Мазкур методика жавоблар варакасидан иборат булиб, унда 7 та савол ва х,ар бир саволга беш балли система буйича жавоблар бериш кузда тутилган булиб, х,ар бир балга хос мазкур саволга нисбатан бериладиган жавобда унинг ах,амиятлилик даражаси х,исобга олинади. Тадкикот якунида олинади-ган натижалар асосида шахснинг мотивацион комплекси: ички мотивация (ИМ), ташки ижобий мотивация (ТИМ) ва ташки салбий мотивация (ТСМ)нинг узаро нисбати, яъни уч куринишдаги мотивацияларнинг узаро нисбати ах,амиятга эга.

Мазкур методика асосида педагогика йуна-лишидаги 3-боскич талабалари, яъни 46 нафар респондент билан утказилган эксперименти-миз натижасида уларнинг танлаган педагог касбига нисбатан мотивацияси намоён эти-лиши даражасини ургандик. Эришилган кур-саткичларни кайта ишлаш натижасида куйи-дагилар аникланди.

Респондентларнинг 12 нафари (26%) ИСМ > ТИМ > ИМни намоён этишди, бу уларда касбий мотивациянинг нисбатан паст даражада шаклланаётганлигидан далолат беради. 20 нафар респондент (43%) ИМ > ТИМ > ТСМни намоён этди, бу уларда касбий мотивация «яхши» даражада шаклланаётганлигини кур-сатди.

Респондентларнинг 14 нафари (31%) юкори мотивация даражаси ИМ = ТИМ > ТСМни акс эттирди. Айтиш лозимки, кейинги х,ар иккала курсаткич бир-бирига анча якин, аммо шун-дай булса-да, охирги мотивация даражаси комбинацияси энг оптимал х,исобланади.

Экспериментал натижалар тах,лили асосида шундай хулосага келдик:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- таълим муассасалари мутахассислари касбий фаолияти самарадорлиги уларнинг касбий ва шахслилик нуктаи назардан узини-

узи бах,олаши, касбий мотивацияси хусусият-ларига туFридан-туFри боFлик;

- педагог касбий компетентлигининг маж-бурий шарти, бизнинг назаримизда, уки-тувчининг укувчилар билан ишлашга булган психологик тайёргарлигидир. Мазкур бос-кичда куйилган муаммоларни тадкик этиш педагогларга психологик ёрдам курсатиш буйича зарурий чораларни куллаш имконини беради;

- укитувчи психологик компетентлиги укувчиларнинг индивидуал-психологик хусу-сиятларига адекват бах,о бера олиш малакала-рининг шаклланганлиги билан бевосита боFликдир.

Укитувчи уз тарбияланувчиларини факат билимлар билан куроллантириш оркали кифояланмасдан, уларга узининг хатти-^ара-кати билан х,ам таъсир этади. Унинг интел-лекти ва маданияти, х,акгуйлиги ва инсоний-лиги, маънавий сифатлари укувчилар томони-дан эталон сифатида кабул килиниши лозим. Укитувчи факат уз гуру^ини х,амда айрим укувчиларни урганиш ва уларнинг туFри тав-сифномасини тузишгагина эмас, балки укувчилар жамоаси ва унинг х,ар бир аъзоси-нинг ривожланиш истикболларини х,ам белги-лаш имконига эга булиши даркор.

Шунга биноан, олий таълим муассасасида шахс педагогик компетентлигини шаклланти-риш уч асосий йуналиш буйича амалга оши-рилади:

• таянч тайёргарлик (умумкасбий билим, малака ва куникмалар);

• методологик маданият;

• педагогик креативлик.

Булажак педагогларни айтиб утилган усул-лар оркали куроллантириб бориш уларнинг шахсий ва касбий тараккиётини таъминлашга хизмат килади.

Тадкикотимиз якунида кулга киритилган натижалардан хулоса килиб айтиш мумкинки:

- педагогнинг касбий компетенцияси юко-рилиги укув жараёнининг самарали ва муваф-факиятли ташкил этилишини таъминлайди. Касбий компетентликка эга булиш учун педагог узини-узи изчил равишда ривожлантириб бориши максадга мувофик;

- педагог касбий компетентлиги амалий фаолият жараёнида эмас, балки олий таълим муассасаларида таълим олиш жараёнида,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 9(82)

с

10

айникса педагогик амалиёт давридан изчил ва самарали шакллантириб борилиши лозим;

- булажак педагоглар касбий компетент-лиги махсус шароит ва мух,ит яратилиши лозим булган, турли иш усулларини куллашни талаб этадиган, самарали таълим беришнинг воситалари ва омиллари алох,ида инобатга олинган, узлуксизлик ва изчилликни куллаган х,олда маъруза, амалий ва лаборатория маш-Fулотлари, мустакил таълим машFулотлари-нинг х,ар бир турида, илмий-услубий жих,атдан асосланган тарзда шакллантириб борилиши максадга мувофикдир.

Таклиф сифатида куйидагиларни келти-ришни лозим топдик.

Булажак педагогларни касбий тайёрлашда уларнинг педагогик амалиёти мух,им урин тутади. Шунинг учун талабаларнинг педагогик амалиётини сифатли ва самарали ташкил этишга эътиборни янада кучайтириш зарур, деб уйлаймиз.

Касбий таълим йуналишлари укув режала-рида мутахассислик фанлари укув соатларини купайтириш, шунингдек, мутахассислик фан-ларини укитишда назарий соатлар билан бир каторда амалий машFулотларга кенг урин бериш, уларни, асосан, интерактив шаклда, моделлаштириладиган педагогик вазиятлар тарзида ташкил этиш максадга мувофик.

Адабиётлар руйхати:

1. Зеленецкая Т.С. О формировании компетентности. // Высшее образование в России, №6, 2005.

2. Ермаков Д. Компетентность в решении проблем. // Народное образование, №9, 2005.

3. Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. -С. 312.

4. Тарханова Е.А. Компетентностный подход к обучению студентов в высшей школе. // Компетентностный подход к развитию личности: Материалы Всероссийской науч. -практ. заочной конференции. Нижневартовск, 2007.

5. Дружилов С.А. Профессиональная компетентность и профессионализм педагога: психологический подход. // Сибирь. Философия. Образование. Научно-публицистический альманах: Со РАО, ИПК, Новокузнецк, 2005.

6. Иванов Д.А., Митрофанов К.Г., Соколова О.В. Компетентностный подход в образовании. Проблемы, понятия, инструментарий. Учебно-методическое пособие. Омск: Омский государственный педагогический университет, 2003. -С. 101.

7. Муслимов Н., Усмонбоева М., Сайфуров Д., Тураев А. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари. - Т.: Сано стандарт, 2015.

8. Бакланова Н.К. Психологические основы профессионального мастерства. - М.: МГИК, 1991. -С. 382.

9. Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. Учебн. пособие для студ. высш. учеб. заведений. - М., 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.