CC BY
22023
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
УДК 904:739.1(476.5-21)"14/18" DOI 10.52928/2070-1608-2023-67-2-26-29
ТЭХНАЛОГ1Я ВЫТВОРЧАСЦ1 ВЫРАБАУ З КАЛЯРОВЫХ МЕТАЛАУ XIV-XVIII стст.
З ТЭРЫТОРЫ1 ПАУНОЧНАЙ I ЦЭНТРАЛЬНАЙ БЕЛАРУС11
канд. dem. навук, дац. I. У. МАГАЛ1НСК1 (Полацт дзяржауны ушверстэт Мя Еуфрасшш Полацкай)
У артыкуле прадстаулены вынт вывучэння структуры вырабау з каляровых металау XIV-XVIII стст. з тэрыторып Пауночнай i Цэнтральнай Беларусг. Аутарам устаноулена, што у каляровай металаапрацоуцы рэггёна асноунымг тэхналаггчнымг аперацыямг з 'яулялася фармуючая халодная коука (44% выбарю), а таксама лщцё i халодная касметычная коука (28% выбарю). Выяулена, што большая частка артэфактау пасля адлгую дапрацоувалася для лгквгдацып заганау лщця i нанясення дэкору. Пры гэтым фгнальная механгчная дапрацоука часта суправаджалася адпаламг для зняцця напружвання металу i надання яму большай пласцгчнасцг.
Ключавыя словы: археалоая Беларуа, гкторыя старажытнай тэхналогИ, ювелiрнае рамяство, археаметалургш.
Уводзшы. Важнай часткай комплекснага падыходу да даследавання вырабау з каляровых металау з'яуля-ецца металаграфiчны аналiз, яш прадугледжвае вывучэнне макра- i мшраструктуры металау i сплавау з дапамогай вiзуальнага назiрання пры розных павелiчэннях [1, с. 99; 2, с. 157].
Да цяперашняга часу у беларускай археалогп для вывучэння тэхналогп вытворчасщ вырабау з каляровых металау металаграфiчны метад не выкарыстоувауся. Дадзеную акалiчнасць трэба звязваць з працаёмкасцю даследавання, адсутнасцю у археолагау доступу да спецыялiзаванага сучаснага абсталявання, а таксама спецыфшай метаду, выкарыстанне якога прадугледжвае частковае пашкоджанне аб'екта вывучэння для атрымання прыдат-нага для аналiза абразца.
Метадалапчныя асновы даследавання структуры старажытных вырабау з каляровых металау распраца-ваны Н.В. Рындзшай для металаапрацоук эпохi энеалiту фракшска-шжнедунайскага рэгiёна [3, с. 121]. Матрыч-ная клаафжацыя, прапанаваная даследчыцай, адрозшваецца унiверсальнасцю i магчымасцю яе прымянення для даследавання каляровага металу i шшых эпох [4, с. 145; 5, с. 212]. Для вызначэння тэхналогп апрацоуш каляровых металау у працы выкарыстоуваецца тэрмiн "тэхналапчная схема", пад як1м разумеем сукупнасць асноуных прыёмау вытворчасцi рэчау з улжам iх паслядоУнасцi i тэмператур выканання [4, с. 145].
Асноуная частка. Вывучэнне структуры вырабау з каляровых металау праводзшася у лабараторыi матэ-рыялазнауства Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта iмя Еуфрасiннi Полацкай i складалася з некальих этапау: 1) адбор прадметау для аналiза; 2) выразка абразца; 3) падрыхтоука абразца; 4) назiранне структуры з фотафжсацыяй; 5) даследаванне мiкрацвёрдасцi; 6) аналiз атрыманых даных з дапамогай праграмнага комплексу Microsoft Access2.
Выразка абразцоу праводзiлася на адразным станку MECATOME T201A пры дапамозе адразнога круга з алмазным напыленнем. Для большасцi прадметау рабшся папярочныя зрэзы, што абумоулена неабходнасцю захаваць максiмальную цэласнасць прадметау. Для некаторых вырабау даследавалiся адначасова прадольныя i папярочныя зрэзы, што дазволша выявщь складаныя моцнадэфармаваныя структуры. Трэщ этап працы пачы-науся з залiукi атрыманых абразцоу у палiмерную смалу, якая хутка засыхае i не уздзейшчае на структуру металу. У адзш шлiф залiвалася ад 3 да 20 абразцоу. Наступная частка падрыхтоуш шлiфа звязана з першапачатковай механiчнай шлiфоУкай на шлiфавальна-палiравальнай машыне MECAPOL P262 з хуткасцю 200-500 аб./хв. Для шлiфоУкi выкарыстоувалася шлiфавальная папера з зярнiстасцю Р240, Р320, Р400, Р800 i Р1000. У працэсе першаснай шлiфоУкi абразiу пастаянна змочвауся вадой для недапушчэння дэфармацыi структуры. Канчатковая палiроУка шлiфоУ праводзiлася на палiравальным крузе з хуткасцю 200-500 аб./хв., яш перыядычна змочвауся адмысловай палiравальнай вадкасцю з абразiвам памерам 3 мкм. Завяршаючай часткай падрыхтоуш абразцоу з'яулялася iх трауленне спецыялiзаванымi хiмiчнымi растворамi для выяулення структуры металу. У якасщ травь целяу выкарыстоувауся раствор хромтка у сернай к1слаце (Ca2Cr2O7 + H2SO4), амiячны раствор хлоркавай медзi (CuCl2 + H2O + NH3), а таксама салянак1слы раствор хлоркавага жалеза (FeCl3 + NH3).
Назiранне мiкраструктуры абразцоу праводзiлася у два этапы з наступным фатаграфаваннем. Першы этап звязаны з назiраннем паверхш абразца да траулення для выяулення дэфектау лiцця, усадачных ракавiн, эутэк-тычных уключэнняу, а таксама наяунасщ i глыбш пранiкнення карозii. Друп этап звязаны з фжсацыяй трауле-ных структур. Назiранне праводзiлася пры дапамозе металаграфiчнага мiкраскопа NICON MODEL EPIPHOT 200 пры павелiчэннях х50, х100 i х200.
Даследаванне мжрацвёрдасщ абразцоу праводзiлася па шкале Вшерса i ажыццяулялася на мшрацвёрда-меры амерыканскай кампанii BUEHLER MODEL No 1105D з нагрузкай у 100 г. пры щску у 15 с. Залiчвалася сярэдняе значэнне з 8 вымярэнняу.
1 Артыкул падрыхтаваны у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Грамадства i гуманiтарная бяспека беларускай дзяржавы» на 2021-2025 гг. (падпраграма «Псторыя», задание «Археалапчная спадчыиа як фактар забеспячэння гу-манiтарнай бяспекi беларускага грамадства», праект «Гаспадарка, культуриыя традыцьп i насельнщтва Полацка i Полацкага Падзвiиия у эпоху стаиаулеиия i развiцця пстарычных форм беларускай дзяржауиасцi у IX-XVIII стст.»).
2 Аутар выказвае шчырую падзяку дацэиту кафедры аутамабшьиага транспарта Полацкага дзяржаунага ушверсгтэта iмя Еуфрасшш Полацкай А.П. Штэмпелю за усебаковую дапамогу падчас правядзеиия эмтрычиай частю даследваиия.
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ. Исторические науки
№ 2(67)
Апошш этап даследавання звязаны з унясеннем даных у створаную HaMi рэляцыйную базу даных на аснове стандартнага праграмнага комплексу Microsoft Access.
Для вывучэння тэхналогп апрацоуш каляровых металау XIV-XVIII стст. на тэрыторьп Пауночнай i Цэнт-ральнай Беларуа нaмi даследавана структура 32 прадметау. У выбарку трaпiлi упрыгажэнт i дэтaлi адзення (14 экз.), прадметы побытавага i гаспадарчага прызначэння (5 экз.), прадметы хрысцiянскaгa культу (4 экз.), сыравшны метал (2 экз.), а таксама прадметы нявызначанага прызначэння (7 экз.). Артэфакты паходзяць з матэрыялау археа-лaгiчных даследаванняу гарадсшх i сельских помшкау на тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Белaрусi (Полацк, Менка, Бiрулi, 1весь, Чычы, Лучна). У вышку стала магчымым вылучыць шэраг тэхналапчных схем, як1я атры-мaлi распаусюджанне у апрацоуцы каляровых металау на тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа у дасле-даваны перыяд: лiццё, лiццё i халодная касметычная коука, лiццё i гарачая касметычная коука, фармуючая халод-ная коука, лщцё i гарачая фармуючая коука, лщцё i халодная фармуючая коука (малюнак).
1 - лщцё (накладка на сумку, шлiф П11, павелiчэнне х100); 2 - лщцё i халодная касметычная коука (стрыжань, шлiф П02, павелiчэнне х100); 3 - лщцё i гарачая касметычная коука (пярсцёнак, шлiф Б12, павелiчэнне х100); 4 - лiццё i гарачая фармуючая коука (пярсцёнак, шлiф П05, павелiчэнне х 100); 5 - лщцё i халодная фармуючая коука (бранзалет, шлiф П11, павелiчэнне х100); 6 - фармуючая халодная коука (штлька "пус ет", шлiф П03, павелiчэнне х200)
Малюнак 1. - Тэхналапчныя схемы вытворчасщ вырабау з каляровых металау Х1У-ХУШ стст. з тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларусi
Лщцё. Да дадзенай тэхналагiчнай схемы адносiм вырабы, утвораныя метадам лiцця без слядоу у структуры iншых фармавальных аперацый. Пры дапамозе лiцця створаны 6 абразцоу (19% выбарк1). Прадметы зроблены са свшцовай латунi (2 экз.), шматкампанентнай бронзы (2 экз.), шматкампанентнай латуш (1 экз.), алавяна-свiнцовай бронзы (1 экз.). Сярод абразцоу сустрэты упрыгажэнш i дэталi адзення (2 экз.), прадметы хрысщянскага культу (2 экз.), прадметы шсьменства (2 экз.), прадметы побытавага i гаспадарчага прызначэння (1 экз.), а таксама прад-мет нявызначанага прызначэння (1 экз.).
Памер i форма дэндрытау у структуры вырабау з каляровых металау, утвораных па дадзенай тэхналапчнай схеме, дазваляе казаць таксама аб матэрыяле формы, у якую выраблялася адлiука. Выяуленне дробнадэндрытнай структуры паказвае на вельмi хуткае астуджэнне металу, што магчыма у выпадку лiцця у формы з высокай цепла-праводнасцю (металiчная, каменная), альбо у вынiку працэдуры загартоуш прадмета. Наадварот, буйнадэндрыт-ная структура металу выраба сведчыць аб доупм астываннi адлiукi, што магчыма у выпадку выкарыстання майст-раш шамотна-глiнянай формы, або адлiукi у пясок. У нашай выбарцы дробнадэндрытная структура зафiксавана у 2 абразцах.
2023
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
Да дадзенай тэхналапчнай схемы таксама можам аднесщ абразцы, яшя былi утвораны з дапамогай лщця пасля чаго падверглiся працягламу гомагешзуючаму адпалу, верагодней за усё ненаумысна, што прывяло да поу-най страты дэндрытнай структуры i утварэнню буйных полiэдраУ, фармаванне як1х не завяршылася поунасцю. Такiя структуры маглi узнiкнуць у вынiку трапляння лггога прадмета у пахавальнае вогнiшча, у яшм выраб падвяргауся нагрэву да высошх тэмператур, блiзкiх да тэмпературы рэкрышталiзацыi. У выбарцы зафшсаваныя два ташх абразцы.
Лщцё / халодная касметычная коука. Да дадзенай тэхналапчнай схемы адноам прадметы, зробленыя пры дапамозе лiцця i дапрацаваныя у халодным стане коукай з невялiкiмi ступенямi абцiску. Падобныя работы часцей за усё звязаныя з фшальныш дапрацоукамi лiтых прадметау па выдаленш заганау лiцця, а таксама наня-сеннi дэкору. Тэхналагiчную схему прадстауляюць вырабы з выразна фiксаванай дэндрытнай структурай, дэфар-маванай падчас халоднай апрацоуш, якая, аднак, пераважна не утры^вае слядоу рэкрышталiзацыi. Акрамя таго, у дадзеную групу адносiм таксама прадметы, яшя пасля касметычнай халоднай коуш падверглюя разумацаваль-наму адпалу пры невысошх тэмпературах. У апошшм выпадку першапачатковая дэндрытная структура абразца поунасцю зшкае, а фжсацыя схемы магчыма тольк1 на нетрауленым шлiфе, дзе застаюцца усадачныя ракавiны i шшыя заганы лiцця.
Абразцы, яшя былi утвораны па дадзенай тэхналапчнай схеме, сустрэты у колькасцi 9 экз. (28% выбарш). Сярод абразцоу прысутнiчаюць прадметы хрысцiянскага культу (2 экз.), упрыгажэнш i дэталi адзення (5 экз.), а таксама прадметы нявызначанага прызначэння (2 экз.). Даследаваныя артэфакты зроблены з двухкампанентнай латуш (1 экз.), алавянай латунi (1 экз.), свшцовай латунi (2 экз.), шматкампанентнай бронзы (3 экз.), шматкампа-нентнай латуш (1 экз.) i алавяна-свшцовай бронзы (1 экз.).
Лщцё I гарачая касметычная коука. Да дадзенай тэхналагiчнай схемы адносiм вырабы, атрыманыя у вы-нiку дапрацоук лiтой нарыхтоук у гарачым стане. Прадметы, утвораныя дадзеным спосабам, фшсуюцца дзякуючы наяунасцi расколiн чырвоналомкасщ, засяроджаных па контурах уключэнняу свiнцу. У выбарцы зафшсаваны 1 прадмет, утвораны па дадзенай тэхналапчнай схеме (шчытковы пярсцёнак XVII ст.). Абразец зроблены са свшцовай бронзы (1 экз.).
Лщцё I гарачая фармуючая коука. Указаная тэхналагiчная схема аб'ядноувае вырабы, утвораныя з перша-пачатковай ттой нарыхтоуш, якая дапрацоувалася у гарачую пры сярэднiх ступенях абщску металу (60-80%). Структурным адлюстраваннем дадзенай схемы з'яуляецца наяунасць выцягнутых свшцовых уключэнняу, як1я добра фiксуюцца на нетрауленым шлiфе, характар зерняу рэкрышталiзаванай структуры, а таксама сляды дэндрытнай лшвацш у выглядзе шлакавых уключэнняу па лiнiях дэндрытау. На падобных вырабах часта утрымл> ваюцца сляды фшальных дапрацовак у выглядзе палос коузання i двайнiкоу. У выбарку трапiу тольк1 адзiн абразец са шматкампаеннтнай бронзы, як1я магчыма аднесщ да дадзенай тэхналапчнай схемы (фрамент пярсцёнка XVII ст.).
Лщцё I халодная фармуючая коука вызначаецца паводле наяунасцi у структуры абразцоу выгнутых па форме рэшткавых дэндрытау уключэнняу свшца, як1я фiксуюцца на шлiфах да цi пасля траулення. Першапачатковая лiтая нарыхтоука дэфармавалася майстрам з высокiмi ступенямi абщску (звыш 80%) для надання канчат-ковай формы, пры гэтым у структуры метала фшсуюцца таксама прамежкавыя адпалы. На апрацоуку прадметау ухалодную указвае пераважна полiэдрычная структура абразцоу з двайнiкамi i палосамi коузання, а таксама ад-сутнасць трэшчын чырвоналомкасщ нягледзячы на ютотныя утрыманш свiнца у метале большасцi абразцоу. У выбарцы зафжсаваны 1 прадмет, утвораны з першапачатковай ттой нарыхтоук i дапрацаваны ухалодную з прамежкавыЕШ адпаламi (бранзалет XVI-XVII стст.) Абразец зроблены са шматкампанентнай латуш з гстотныш утрыманнжш свiнца (звыш 3%).
Фармуючая халодная коука. Важным тэхналапчныш прыкметамi абразцоу, зробленых па дадзенай схеме, з'яуляецца рэкрышталiзаваная структура, якая складаецца з iстотна разбиых полiэдрау i двайнiкоу, а таксама адсутнасць у структуры рэшткавых дэндрытау. На большасщ шлiфоУ фiксуюцца сляды адпалу, а таксама другас-най апрацоуш у выглядзе двайнiкоУ i палос коузання каля паверхнi. На частк шлiфоУ да траулення зафшсаваны радковы характар уключэнняу, што з'яуляецца указаннем на моцную дэфармацыю прадметау. Фармуючая халодная коука атрымала шырокае распаусюджванне у мясцовай каляровай металаапрацоуцы i зафiксавана у якасщ галоунай тэхналагiчнай схемы для вытворчасщ 14 прадметау (44%).
Сярод абразцоу сустрэты сыравшны метал (2 экз.), упрыгажэнш i дэталi адзення (4 экз.), прадметы побыту i гаспадарчага прызначэння (9 экз.), а таксама вырабы нявызначанага прызначэння (4 экз.). Прадметы зроблены пераважна з медна-цынкавых сплавау: двухкампанентныя латунi (2 экз.), свiнцовыя латунi (8 экз.), шматкампа-нентныя латунi (2 экз.), а таксама са шматкампаннетнай бронзы (1 экз.) i свiнцовай бронзы (1 экз.).
Заключэнне. Такiм чынам, у вышку вывучэння асноуных тэхналагiчных схем вытворчасщ вырабау з каляровых металау XIV-XVШ стст., як1я паходзяць з тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларуси магчыма зрабiць наступныя высновы:
1. Асноуныш тэхналагiчнымi аперацыямi для вытворчасщ вырабау з каляровых металау з'яулялюя фармуючая халодная коука (44% выбарш), а таксама лщцё i халодная касметычная коука (28% выбарш).
2. Большая частка лпых артэфактау пасля адлiукi фшальна дапрацоувалася мехашчна для лiквiдацыi заганау лщця i нанясення дэкору. Фiнальная мехашчная дапрацоука часта суправаджалася адпаламi для зняцця напружвання металу i надання яму большай пласцiчнасцi. У залежнасщ ад ступенi абцiску першапачатковая лиая структура гатовых вырабау iстотна дэфармавалася.
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ. Исторические науки
№ 2(67)
3. Адметнай рысай каляровай металаапрацоуш XIV-XVIII стст. трэба л1чыць ютотнае павел1чэнне дол1 вырабау, утвораных з дапамогай фармуючай халоднай коуш, часта з прамежкавьвш адпалаш, а таксама зшжэнне у параунанш з Х-Х111 стст. колькасщ лпых прадметау. Дадзеную акал1чнасць трэба звязваць з развщцём прамы-словай вытворчасщ, у сувяз1 з чым частка прадметау выраблялася з дапамогай штампоуш, а таксама са змяншэн-нем у складзе касцюма колькасщ метал1чных дэталяу. Пераважнае выкарыстанне фармуючай халоднай коуш у гэты перыяд трэба таксама звязваць з большым доступам рамесшкау да прыдатнай для мехашчнай апрацоук высокаякаснай медна-цынкавай сыравшы.
Л1ТАРАТУРА
1. Магалшсю 1.У. Выкарыстанне метадау прыродазнаучых навук для вывучэння прадукцьп сярэднявечных металаапрацоу-чых рамёствау на тэрыторьп Беларуа (гiстарыяграфiчны нарыс) // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. A, Гуманит. науки. -2018. - № 9 - C. 98-103.
2. Равич И.Г. Металлографический анализ археологических находок из цветного металла // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. - Тамбов: Грамота, 2017. - № 12 (86): в 5-ти ч. Ч. 1. - С. 157-163.
3. Рындина Н.В. Древнейшее металлообрабатывающее производство Юго-Восточной Европы (истоки и развитие в неолите-энеолите). - М.: Эдиториал УРСС, 1998. - 208 с.
4. Зайцева И.Е., Сарачева Т.Г. Ювелирное дело «Земли вятичей» во второй половине XI - XIII в. - М.: Индрик, 2011. - 404 с.
5. Ениосова Н.В. Технология производства ювелиров Гнёздова в X - начале XI вв. по данным трасологии и металлографии // Stratum plus: Archaeology and Cultural Anthropology. - 2017. - № 5. - С. 205-237.
Пастуту 14.04.2023
ТЕХНОЛОГИЯ ПРОИЗВОДСТВА ИЗДЕЛИЙ ИЗ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ XIV-XVШ вв.
С ТЕРРИТОРИИ СЕВЕРНОЙ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ БЕЛАРУСИ
И.В. МАГАЛИНСКИЙ (Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)
В статье представлены результаты исследования структуры изделий из цветных металлов Х^-ХУШ вв. с территории Северной и Центральной Беларуси. Автором установлено, что в цветной металлообработке региона основными технологическими операциями являлись формующая холодная ковка (44% выборки), а также литьё и холодная косметическая ковка (28% выборки). Установлено также, что большая часть литых изделий после отливки дорабатывалась для устранения дефектов и нанесения декора. При этом окончательная механическая доработка нередко сопровождалась отжигом для снятия напряжения металла и придания ему большей пластичности.
Ключевые слова: археология Беларуси, история древней техники, ювелирное ремесло, археометаллургия.
TECHNOLOGY OF PRODUCTION OF PRODUCTS FROM NON-FERROUS METALS XIV-XVIII CENTURIES. FROM THE TERRITORY OF NORTHERN AND CENTRAL BELARUS
I. MAHALINSKI (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)
The article presents the results of a study of the structure ofproducts made of non-ferrous metals of the XIV-XVIII centuries from the territory of Northern and Central Belarus. The author found that in the non-ferrous metalworking of the region, the main technological operations were forming cold forging (44% of the sample), as well as casting and cold cosmetic forging (28% of the sample). It was also established that most of the cast products were reworked after casting to eliminate defects and apply decor. At the same time, the final mechanical refinement was often accompanied by annealing to relieve the stress of the metal and make it more ductile.
Keywords: archeology of Belarus, history of ancient technology, jewelry craft, archaeometallurgy.
